ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآشیق میرزه بلال
آشیق میرزه بلال مصطفی اوغلو میکاییل‌اوو (12 مارس 1872، آغسو – 26 نوامبر 1937) — آشیق، شاعیر.
یاشاییشی
1872-جی ایل مارس آیی نین 12-ده شیروان قزاسی نین آغسو رایونوندا قَشَد کندینده آنادان اولموشدور. هم‌یئرلیسی موللا خاصی‌نین مکتبینده اوخوموش، سونرا شاماخیدا بؤیوک معاریفچی سئید عظیم شیروانی‌نین مکتبینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. بورادا او، عرب-فارس دیللرینی کامیل اؤیرنمیش، کلاسیک پوئزییایا دریندن بلد اولموشدور. شاماخی ادبی موحیطی – " بیت‌الصفا " و مِسنانت محمود آغا احمد آغا اوغلونون موسیقی-شعیر مجلیسی اونو صنعت دونیاسینا باغلامیشدیر. محمود آغا مجلیسینده انگه‌خارانلی آشیق ابراهیم‌له تانیشلیغی اونون اوشاقلیقدان قلبینی اووسونلایان آشیق صنعتینه محبتینی جوشدورموشدور. اوستادی نین مصلحتی ایله او، موغاملاریمیزین سیرلرینی " شیروان بولبولو " میرزه محمدحسن‌دن موکمل شکیلده منیمسه‌ییب، ائل مجلیسلرینه آیاق آچیر. او، قیرخ ایله یاخین شیرواندا بو صنعتی یاشاتمیش و اونلارلا شاگیرد یئتیشدیرمیشدیر.
بؤیوک نوفوذ صاحیبی اولماسی حؤکومت یئتکی‌لیلری نین نظریندن یایینمامیش، اونا آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده (1918-1920) شاماخی قزاسی‌نین امنیت مودیری وظیفه‌سی حواله اولونموشدور. اونون رِپرسسیا قوربانی اولماسی‌نین اساس فاکتورلاریندان بیری ده محض بودور. آشیق میرزه بلالین رپرسیا اولونماسی‌نین دیگر اساس سببی ایسه اونون، یارادیجیلیغیندا و آشیق‌لیق فعالیتینده سووئت رژیمینی‌نین قویدوغو قاداغالارا رعایت ائده بیلمه‌مه‌سی اولموشدور. 1928-جی ایلده باکی‌دا آذربایجان آشیقلاری نین بیرینجی قورولتایی نین نوماینده‌سی اولموش و قورولتایدا بوتون آشیقلار آدیندان چیخیش ائتمیشدیر. آشیق میرزه بلالین کولّیاتی یعنی، شعیر و داستانلاری نین بؤیوک بیر حیصه‌سی، NKVD طرفیندن املاکی موصادیره اولونارکن اله کئچیریله‌رک محو ائدیلمیشدیر.
شیروانلی آشیق میرزه بلال 1937-جی ایل ژوئن آیی‌نین 17-ده حبس ائدیلمیش، همین ایلین نوامبر آیی‌نین 26-دان 27-نه کئچن گئجه " خالق دوشمنی " آدی آلتیندا گوللـه‌لنمیشدیر. س‌س‌ری عالی محکمه‌سی‌نین جینایت ایشلری اوزره محکمه کوللگیاسی 12 اوکتوبر 1955-جی ایلده میکاییل‌اوو بلال مصطفی اوغلونون ایشینه یئنیدن باخاراق اونون حاقیندا اولان آذربایجان س‌س‌ر XDİK اوچلوگونون 10 نوامبر 1937-جی ایل تاریخلی قرارینی لغو ائتدی و او، برائت آلدی. آشیق میرزه بلالین حبس اولونارکن دئدیگی " منی گوناهسیز توتورلار " سؤزلرینی ان نهایت، دؤولت اؤزو ده تصدیق ائتدی.
آذربایجان جومهوریتی پروکورورلوغونون 28 اوکتوبر 1993-جو ایل تاریخلی قراری ایله بلال مصطفی اوغلو یئنیدن برائت آلمیشدیر.
ابدی‌یاشار صنعت پیرامیداسی‌نین خوصوصی مرحله‌سینده – 19. عصرین سونلاریندا مئیدانا چیخان قشدلی میرزه بلال، شیروان آشیق صنعتینی معنا و مضمونجا یئنی اینکیشاف مرحله سینه یوکسلتمیش، موعاصیر شیروان آشیق مکتبی نین اساسینی قویموش، " شیروان آشیقلاری نین آتاسی " تیتولونو قازانمیش نهنگ بیر سیما اولموشدور.
دستانلاری
آشیق میرزه بلال، " سفیه و ضیاد"، " آشیق بلال و سلطان خانیم"، "یئتیم سلطان"، "مصطفی خان"، " آشیق ابراهیم و پری"، آشیق بلال و صنم"، "حضرت بابا" آدیلی دستانلار باغلاییب.
شجره سی
بابا
سلطان
خلیل
میکاییل
مصطفی
کیتابلاری
- " آشیق بلال. شعیرلری " ، باکی، 1960.
- " ایلک باهاریم، گل گؤروم " ، باکی، 1982.
- " بیر واخت شام-چیراقلا گزرلر منی " ، باکی، " علم و تحصیل " ، 2012. 104 ص.، 500 تیراژ.
قایناق
- شخصی ایشی RDTK--نین آرخیوی № 13773.
- آذربایجان آشیق شعیریندن سئچمه‌لر. ایکی جیلدده. ایکی جیلد. باکی، " شرق-غرب " ، 2005. ص.124-128.
- موسی نبی‌اوغلو. " اوزان-آشیق دونیاسی " . باکی: نورلان، 2010، (شکیللی)، ص.13.
مراد گؤیه باکان : قورخورام
هاردا مسلمان گؤرورم قورخورام
میرزه علی‌اکبر صابیر
پا-یى پییاده دوشورم چؤللره،
خار-ى موغیلان گؤرورم، قورخمورام.
سئیر ائدیرم برر و بییابانلارى،
غول-ى بییابان گؤروره م، قورخمورام.
گاه اولورام بحرده زؤورق نیشین،
دالغالى طوفان گؤرورم، قورخمورام.
گه چیخیرام ساحیله هر یاندا من،
وحشى-یى غورران گؤرورم، قورخمورام.
گاه شفق تک دوشورم داغلارا،
یانقیلى وولقان گؤرورم، قورخمورام.
گاه انیرم سایه تک اورمانلارا،
ییرتیجى حئیوان گؤرورم، قورخمورام.
اوز قویورام گاه نئییستان لارا،
بیر سورو آسلان گؤرورم، قورخمورام.
مقبره لیکده ائدیرم گه مکان،
قبریده خورتان گؤرورم، قورخمورام.
منزیل اولور گه منه ویرانه لر،
جین گؤروروم، جان گؤرورم، قورخمورام.
خاریجى مولکونده ده حتّا گزیب،
چوخ تؤوحه ، اینسان گؤرورم، قورخمورام.
بو کوره-یى عرضده من موختصر،
موختلیف الوان گؤرورم، قورخمورام.
لئیک بو قورخمازلیق ایله دوغروسو،
آى داداش! واللاهى، بیللاهى، تیللاهى؛
هاردا موسلمان گؤرورم، قورخورام!
قورخورام!، قورخورام!، قورخورام!.....
بی‌سبب قورخمورام، وجهی وار
نئیله ییم آخیر، بو پوخ اولموشلارین،
فیکرینى قان قان گؤروره م، قورخورام!.
قورخورام!، قورخورام!، قورخورام!...
تورکلرده جومهوریت فیکری
تورکلرده جومهوریت فیکری
پروفسور دوکتور ایلهامی دورموش
تورکلر تاریخلری بویونجا چوخ گئنیش جوغرافیالارا داغیلمیشلار، اورالاردا دؤولتلر قورموشلار و وارلیقلارینی تاریخین درینلیکلریندن بو یانا کسینتی‌سیز سوردورموشلر. اونلار، میلّت اولاراق بیر یئرده چئشیدلی سببلرله یاشاما ایمکا‌نینی ایتیردیکلرینده، باشقا بیر یئرده اسکیسینه گؤره داها گوجلو دؤولتلر قوراراق، دونیا تاریخینده‌کی یئرلرینی آلمیشدیلار. ایشده تورکلرین بیر-بیری آرخاسی سیرا، بعضاً بیر اؤنجه‌کیندن داها بؤیوک و داها گلیشمیش دؤولت قورمالاری‌نین سونسوز و بؤیوک بیر یاشاما پوتانسیلینه دایاندیغی بیلیم چئوره‌لرینجه قبول ائدیلمکده‌دیر. حتی اونلار دؤولتلری‌نین یوخ اولما تهلوکه‌سیله قارشی-قارشی‌یا گلدیکلری زامانلاردا، یئنیدن ییغیشاراق، بوتون چتینلیکلردن قورتولماغی باجارا بیلمیشلر و وارلیقلارینی داوام ائتدیره بیلمیشلر.
تورک میلّتی بئله بیر سعی‌ین سون اؤرنگینی میلّی موباریزه ایللرینده، گؤسترمیش، بوتون منفی شرطلره باخمایاراق، ایستیقلال حربی سونوجوندا آنادولونو دوشمنلرین ایشغالیندان قورتارماغا مووفق اولموشدور. بونون سونوجوندا آتاتورکون اؤندرلیگینده یؤنتیم شکلی جومهوریت اولان تورک دؤولتی قورولموشدور. تورک دؤولتینده یؤنتیم (ایداره) شکلی اولاراق تعیین اولونان جومهوریتی، "حاکیمیت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتین‌دیر. خالق اؤز یؤنتیجیلرینی (ایداره‌چیلرینی) اؤز ایچیندن سئچر" جومله‌لریله ایفاده ائتمک مومکوندور. یوخاریداکی جومله‌لری بیر آز داها آچدیغیمیزدا بیر یؤنتیم شکلی اولاراق جومهوریت رژیمینده میلّتین حاکیمیتی سؤز قونوسودور. میلّت اؤز یؤنتیجیلرینی ایچریسیندن تعیین ائتمک و سئچمک صلاحیتینه مالیک‌دیر. یؤنَتن و یؤنتیلنلر باخیمیندان توپلومدا بیر صینیف فرقی یوخدور. قیساجاسی، جومهوریت دؤولت یؤنتیم شکلی اولاراق خالقین یؤنتیجیلرینی اؤز ایچیندن سئچدیگی، قانونلار قارشیسیندا بوتون وطنداشلارین ائشید اولدوغو بیر ایداره شکلی‌دیر.
شوبهه‌سیز اسکی تورک دؤولتلرینده بو شکیلده بیر جومهوریتدن سؤز ائدیله بیلمز. لاکین جومهوریت ایداره شکیل‌لریله تورک دؤولت ایداره شکیل‌لری آراسیندا بعضی باخیملاردان چاشدیریجی بنزه‌رلیکلر گؤرونمکده‌دیر. بونلارا میثال اولاراق قووّتلر بیرلیگی و مجلیسلر گؤستریله بیلر.
تورکیه جومهوریتی دؤولتینده، جومهوریتین بیر ایداره شکلی اولاراق منیمسنمه‌سینده، اسکی تورک دؤولت یؤنتیم شکیل‌لری‌نین نه درجه ائتکیلی اولدوغونو تعیین ائده بیلمک اوچون او دؤولتلرین نئجه یؤنتیلدیکلرینی بیلمک گرکمکده‌دیر. بو دوشونجه‌دن حرکتله بیر-بیریندن فرقلی جوغرافیالاردا چئشیدلی دؤولتلر قورماغا مووفق اولان تورکلرین دؤولت ایداره‌لرینی ان اسکیدن یئنی‌یه دوغرو کرونولوژی اولاراق اله آلدیغیمیزدا، آسیا هونلاریندان باشلامامیز گرک‌دیر. هونلاردا موْ-توُن (م. اؤ. ۲۰۹- ۱۷۴) دؤنمیندن بری دؤولت ایشلری و دینی تؤره‌نلرله ایلگیلی اولاراق اوچ آیری ییغینجاقدان بحث ائدیلمکده‌دیر. بو ییغینجاقلاردان داها چوخ دینی ماهیتده اولانی ایلین ایلک آییندا، ایکینجیسی یازدا اوچونجوسو ایسه پاییزدا کئچیریلمه‌ده ایدی.
بو ییغینجاقلار آراسیندا یازدا کئچیریله‌نی دیگر ییغینجاقلاردان داها اؤنملی ایدی. بو ییغینجاقدا گؤی، یئر، آتالار و دیگر طبیعت گوجلرینه قوربانلار سونولماقدایدی. آدی چکیلن ییغینجاقدا بوتون مسئله‌لر گؤروشوله‌رک، قرارا باغلاناردی. بو بؤیوک ییغینجاغا حؤکومت عوضولری، عسگری و وطنداش بوتون وظیفه‌لی باش‌بوغلار، اؤزلرینه باغلی دیگر هون بویلاری‌نین تمثیلچیلری قاتیلماق مجبوریتینده ایدی. دؤولت یؤنتیمینده مؤقعلر، سمبول‌لار و عونوانلار بو مجلیسده وئریلمکده ایدی. حؤکمدار سئچکیلری ده بورادا کئچیریلمکده ایدی. ایش باشینا گتیریلن خاقان میلّتی تمثیل ائتمکده ایدی. او، اؤز میلّتلرینی یئییب تالایان حؤکمدارلارین عکسینه، ایداره ائتدیگی اینسانلارین یئمگینی تأمین ائتمکده ایدی. خاقان باشقا میلّتلردن فرقلی اولاراق اؤز اینسا‌نینی بسله‌مکده، گئیدیرمکده و خرجلیگینی وئرمکده ایدی. اونون بوتون خیدمتلری اؤز اینسانی اوچون ایدی. او توپلوم اوچون وظیفه یئرینه یئتیرمکده ایدی.
هون دؤولتینده‌کی مجلیس داشیدیغی بؤیوک اهمیت، قورولوش طرزی و ایداری فونکسیونوندان اؤتری بیر چوخ آراشدیریجی طرفیندن "دؤولت مجلیسی" و یا "میلّت مجلیسی" اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر. توپلومون بوتون کسیملریندن تمثیلچیلرین ییغینجاغا قاتیلمالاری، دؤولت مجلیسلری و سئچکیده سؤز صاحیبی اولمالاری آراشدیریجیلاری بو دوشونجه‌یه سؤوق ائتمیشدیر.
هون دؤولتی‌نین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلار مجلیسده آلینمیشدیر. مثلاً، م. اؤ. ۵۵ ایلینده هون مجلیسینده اولانلارین جسارته حئیرانلیق دویدوقلاری، اسارتی اوز قیزاردان بیلدیکلری ایفاده ائدیلدیکدن سونرا، آت اوزه‌رینده دؤیوش و موباریزیله قورولموش اولان دؤولتین وارلیغینی داوام ائتدیرمک اوچون اؤله‌نه قدر ایگیدجه دؤیوشه‌جک عسگرلری‌نین اولدوغو ایرهلی سورولمکده‌دیر. بو قرار مجلیسده آلینمیشدیر. آیریجا تورکلرده ایستیقلال فیکیری‌نین نه قدر اسکی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنم داشیماقدادیر. شوبهه‌سیز، تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بو یانا مؤوجود اولان ایستیقلال آنلاییشی‌نین دا اونلاردا جومهوریت فیکیری‌نین گلیشمه‌سینده ائتکیسی چوخ اولموشدور.
هونلار اؤنجه ده ایفاده ائتدیگیمیز اوزره دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلاری مجلیسده آلمیشلار. دؤولتی و توپلومو دوغرودان ایلگیلندیر‌ن بوتون مسئله‌لر قورولتایلاردا گؤروشولموشدور. قورولتایلاردا توپلانیش مقصدلری اساس آلیندیغیندا چئشیدلی‌لیک گؤسترمکده‌دیر. بونلاری دؤیوش، باریش، کؤچ، عوصیان، ائلچیلر و یارغی ایله (موحاکیمه ایله) علاقه‌دار قورولتایلار اولاراق تعیین ائده بیلریک.
گؤک تورکلرده ده هونلارداکی کیمی ییغینجاقلار کئچیریلمکده ایدی. گؤک تورکلرین کئچیرمیش اولدوغو بؤیوک ییغینجاق دا، هونلارداکی کیمی ۵. آیدا، یعنی مای آییندا بیر باهار بایرامی شکلینده کئچیریلیردی. گؤک تورک قاغانی و دؤولتین دیگر ایرهلی گلنلری هر ایلین ۵. آییندا، یعنی مای آییندا توپلانیردیلار و بو مراسیمه خالق دا قاتیلیردی.
او بیری تورک دؤولتلرینده ده بنزه‌ر مجلیسلر واردی. آتیلا زاما‌نیندا ۴۴۸ ایلینده بیزانس ائلچی هیئتینه داخیل اولاراق هون پایتاختینا گئدن تاریخچی پریسکوس، بیزانس تکلیفلرینی موذاکیره ائدن بیر هون "سئچکینلر مجلیسی"ند‌ن بحث ائتمکده‌دیر. آیریجا، تابغاچ دؤولتینده بئله بیر مجلیس، (دؤولت و ناظیرلر مجلیسی)، خزر خاقانلیغیندا بیر "قوجالار مجلیسی" مؤوجود ایدی. پئچئنکلرده موهوم قرارلار مجلیسده آلینماقدا ایدی.
اویغورلاردا دا قورولتایلار توپلانماقدا ایدی. مثلاً، ۹۸۳-۹۸۵ ایللرینده تورفانا گلمیش اولان مشهور چین‌لی ائلچی و سیّاح وانگ یئن-تئ‌نین گزینتی راپوروندا اویغور دؤولت-خالق ییغینجاغی چئشیدلی یؤنلری ایله آنلادیلمیشدیر. بورادان اویغورلاردا تام بیر دموکراتیک ایداره‌‌نین اولدوغو و اجتماعی عدالتین تام اولاراق قورولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حتی اویغور توپلوموندا هر کسین چالیشدیغی و چالیشمایانلارا دا دؤولتین کؤمک ائتدیگی سیّاح طرفیندن ایفاده ائدیلمکده‌دیر.
اوغوزلاردا دا اورتاق سوروملولوق آنلاییشی‌نین حاکیم اولدوغو بیر چئشید دموکراتیک اؤزللیکلری داشییان آنلاییش واردی. اوغوزلار دؤولت مسئله‌لرینی "کئنگش" آدینی وئردیکلری بیر چئشید قورولتایدا گؤروشه‌رک، قرارا باغلاماقدا ایدیلر. مثلاً اوغوزلار، بولقار تورک دؤولتینه گئتمک اوچون یولا چیخان خلیفه‌‌نین ائلچی‌لیک هئیتینه اؤلکه‌لریندن کئچیش ایجازه‌سینی وئریب وئرمه‌مه قونوسوندا توپلانمیشلار. بو قونودا موذاکیره‌لر بیر هفته سورموش و نتیجه‌ده هئیتین یولونا داوام ائتمه‌سینه قرار وئرمیشلر.
بو حادیثه دؤولت ایداره یئتکیسی‌نین حؤکمدار داخیل، هئچ کیمین تک باشینا الینده توپلانمامیش اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. "اورتاق سوروملولوق سیستمی" بوتون دؤولت قورولوشونا حاکیم‌دیر. اوغوزلارین دموکراتیک اساسلارا گؤره ایداره ائدیلدیگینی گؤسترن بو آنلاییشین، سیاسی حیات ساحه‌سی ایچینده قالمادیغی، توپلوم حیاتینی دا ایچینه آلدیغی، قورولتایدا اوْی‌بیرلیگی ایله آلینان قرارلارین بعضاً ان ‘ساده' بیر اوغوز وطنداشی طرفیندن بئله پوزولا بیلمه‌سی‌نین مومکون اولماسیندان آنلاشیلماقدادیر.
اوغوزلار عئینی زاماندا، عادتاً صینیفسیز بیر توپلوم قورولوشونا صاحب ایدی. ثروت و مؤقع توپلومدا صینیف فرقی یاراتمیردی. آیریجا، سویدان گلن اصیل‌لیکدن ده هئچ سؤز ائدیلمه‌مکده‌دیر. داها اسکی تاریخلرده ده تورک توپلولوقلاری آراسیندا صینیف آیریلیغی و صینیف موباریزه‌سی اولماماقدا ایدی. اونلاردان صینیف فرقی‌نین اولماماسی حیات طرزلریله یاخیندان علاقه‌لی ایدی. هر هانسی بیر توپلولوقدا یوکسک طبقه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینده اؤنملی رول اوینایان، گئنیش اراضی‌یه صاحب اولماق، عسگرلیگی پئشه ائتمک و روحانی زومره‌یه منسوب اولونماق کیمی ایقتیصادی، سیاسی و دینی یؤندن مؤقع صاحیبی ائده‌‌جک اؤزللیکلر تورک توپلوموندا یئر آلماماقدا ایدی. بونلارین اوچو ده اسکی تورک توپلوموندا گلیشمه شانسی تاپا بیلمه‌میشدیر. باشلانغیجدا اکینچی‌لیگین عومومی ایقتیصادی فعالیتده آنجاق چوخ آز بیر یئر توتدوغو اسکی تورک توپلوموندا تورپاق کؤله‌لیگی یوخ ایدی. عسگرلیگین اسکی تورکلر آراسیندا اؤنملی بیر یئری واردی. تورک توپلومونون اجتماعی کاراکتری ضرورتی هر تورک عینی زاماندا یاخشی دؤیوش تربیه‌سی آلمیش و دؤیوشه هر آن حاضر دورومدا ایدی. عسگرلیک توپلومدا آیری بیر پئشه اولاراق گؤرولمه‌مکده ایدی. اسکی تورک توپلوموندا دین آداملاری دا ایمتیازلی بیر صینیف میدانا گتیرمه‌مکده ایدی. تورک توپلوم قورولوشونا گؤره، قابیلیت، ذکا، ایراده، جسارت کیمی خوصوصیتلره صاحب اولان بیر کیمسه ان یوکسک مؤقعلره چیخا بیلمکده ایدی. بونون اوچون هئچ بیر انگل اولماماقدا ایدی. دینامیزم و حرکتلی‌لیک تورک توپلوم آنلاییشی‌نین اؤزونو تشکیل ائتمکده ایدی.
دموکراسی‌نین تملینی تشکیل ائدن سئچکی سلجوقلولاردا واردی. بونا میثال اولاراق غزنه‌لیلر دؤولتینه قارشی ۱۰۴۰-جی ایلده قازانیلان دانداناکان مئیدان ساواشیندن سونرا توپلانان قورولتایدا، توغرول بیگین یئنی قورولان سلجوقلو دؤولتی‌نین حؤکمدارلیغینا سئچیلمه‌سی گؤستریله بیلر. سلجوقلولار، تورک دؤولت آنلاییشی‌نین نعمتلریندن حاکیمیتلری آلتینداکی بوتون خالقی فایدالاندیردیقلاری کیمی، کسکین صینیفلر سیستمینه گؤره ایشله‌نن توپلومو دا بو گونکی دئییمی ایله دموکراتلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو دؤولتین قورولوشو سیراسیندا مأمورلوقلارا توپلومون ان آلت طبقه‌لریندن ایشچیلر آلماق صورتیله گؤسترمکله قالمامیشلار، خوصوصیله ایزله‌دیکلری کولتور سیاستی ایله توپلومداکی کؤکلو دَییشیکلیکلر ائتمیشلر.
آنادولو سلجوقلولاریندا دا چوخ واخت مجلیسلر توپلاناراق، دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران اؤنملی قرارلار بو مجلیسلرده آلینمیشدیر. بیر میثال وئره‌جک اولساق، عزت‌الدین کیکاوس دؤولت مسئله‌لرینی و حتی اؤزل مسئله‌لرینی دایم ییغدیغی دانیشما مجلیسینده حلّ ائتمگه چالیشمیشدیر. بو مجلیسده مسئله‌لر هرطرفلی موذاکیره ائدیلدیکدن سونرا، حلّه قاووشدورولماغا چالیشیلمیشدیر.
اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین ایزلری عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو اثناسیندا دا گؤرولمکده‌دیر. قایی بویوندان ارتوغرول اوغولو عثمان غازینی اوچ بیگلری‌نین بیر آرایا گله‌رک، قورولتایدا اوغوز تؤره‌‌سی گره‌گینجه دؤولتین باشینا کئچیردیکلری ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بورادان عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو سیراسیندا تورک بیلری‌نین ایشتیراکییلا توپلانان مجلیسده، وضعیت موشاویره ائدیلدیکدن سونرا عثمان بیگین دؤولتین باشینا گتیریلمه‌سینه قرار وئریلدیگی و بیر جور دموکراتیک اوصوللارلا، یعنی سئچکی یولویلا دؤولتین باشینا گتیریلدیگی آنلاشیلماقدادیر. بو شکیلده بیگلرین قورولتایدا قرار آلاراق عثمان بیگی دؤولتین باشینا کئچیرمه‌لری اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین بیر داوامی اولاراق قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. عثمانلی توپلومونون ده صینیفسیز توپلوم اساسینا دایانان جومهوریت آنلاییشی‌نین یئرلشمه‌سینه حاضر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر.
اسکی تورک توپلوم قورولوشونا باخیلدیغیندا دؤولت مسئله‌لری‌نین گؤروشولدوغو بیر مجلیس وار. مجلیسلرده حؤکمدار داخیل اولماق اوزره، دؤولت ایرهلی گلنلری سئچیله بیلمکده‌دیر. تورک توپلومونون صینیفسیز بیر توپلوم اولدوغو و توپلوم دا صینیف موباریزه‌سی‌نین اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. اسکی تورک دؤولت آنلاییشینا گؤره دؤولت میلّت اوچون واردیر. دؤولتی ایداره ائدن حؤکمدار دا اؤزونو خالقا قارشی سوروملو حیسّ ائتمکده‌دیر. جومهوریت رژیمینده ده مجلیس اولماقدا و ایداره‌چیلر سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمکده‌دیر. یئنه بو رژیمده ده توپلومدا صینیف فرقی یوخدور. آتاتورک، "بیزیم خالقیمیز منفعتلری یکدیگرلریندن آیری صینیف حالیندا دئییل؛ عکسینه مؤوجودیتلری مُحاصله‌یی مساعی یکدیگرینه لازیم اولان صینیفلردن عبارتدیر" دئیه‌رک، تورکیه جومهوریتی دؤولتینده صینیف فرقی‌نین اولمادیغینی آشکار بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ذاتاً اسکی تورکلرده تؤره‌‌نین دَییشمز حؤکملری اولان کؤنی‌لیک (عدالت)، اوُزلوق (فایدالی‌لیق)، توزلوک (ائشیدلیک) و کیشی‌لیک (ائورنسل‌لیک) توپلومدا صینیف فرقی‌نین اولوشمادیغینی گؤسترمک باخیمیندان اؤنم داشیماقدادیر. آیریجا، تورکلرین ان اسکی تاریخلریندن اعتباراً اونلاردا چوخ گؤزه چارپان بیر شکیلده وار اولان ایستیقلال آنلاییشی دا حاق و آزادلیقلار رژیمی اولان جومهوریت آنلاییشی‌نین اینکیشافیندا اؤنملی بیر رول اوینامیشدیر.
تورک میلّتی‌نین اؤزل‌لیگینی و تورک تاریخینی چوخ یاخشی بیلن آتاتورک، "تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون ایداره جومهوریت‌دیر" دئمیشدیر. بو فیکیرین اورتایا آتیلماسی‌نین تاریخی تمل‌لری واردیر. یوخاریدا میثاللارلا گؤستردیگیمیز اوزره، ان اسکی تورک دؤولتلریندن باشلایاراق، داها سونرا فرقلی جوغرافیالاردا قورولان تورک دؤولتلرینده‌کی یؤنتیم آنلاییشی زامانلا تکامول ائد‌رک، جومهوریت رژیمی‌نین منیمسنمه‌سینده ائتکی‌لیگی اولموشدور.
تورکلرده عدالت، فایدالی‌لیق، ائشیدلیک و ائورنسل‌لیک تملینه سؤیکه‌نن آنلاییشلار چوخ ائرکن دؤنملرده مئیدانا گلدیگیندن تورک میلّتی‌نین کاراکترینه ان اویغون ایداره شکلی اولاراق جومهوریت رژیمی منیمسنمیش و قبول ائدیلمیشدیر. صینیفسیز توپلوم قورولوشو، مجلیسلر، ایداره‌چیلرین سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمه‌لری، عاغلا و بیلیمین اؤندرلیگینه اؤنم وئرمه کیمی بیر سیرا اؤزل‌لیکلرین تورکلرده وارلیغی جومهوریت آنلاییشینا تورک توپلومونون یاتغین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو آنلاییشلار جومهوریتین قبولونا یانسیمیش گؤرولمکده و بعضی پارالل‌لیکلر قورماغی دا مومکون ائتمکده‌دیر. تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون رژیم اولان جومهوریت دونن و بو گون اولدوغو کیمی، گله‌جک‌ده ده بو اؤزل‌لیگینی قورویاجاق.
کؤچورن: عباس ائلچین
تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو
تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو
تورال اسماعیل‌اوف
دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسانلیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالی‌دیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک:
1) یاخین شرقده باش وئرن بوتون دِفورماتیو دَییشیکلیکلر و قان چاناغینا چئوریلن جوغرافی آرئال‌لارداکی دارتیشمالار بیرباشا ضعیف دؤولت عنعنه‌لری ایله علاقه‌لی‌دیر. ماکیاولیست سیاسی خادیملرین کاسادلیغی، خاریجی آژنتورانین سیوری ذکاسی نتیجه‌سینده یاخین شرق دؤولتلرینده وطنداش اولماق آغریلی بیر آنلاییشا چئوریلیب.
2) خیردا دؤولتلرین ایستیثمارینی اؤزونه هدف سئچن قلوبال ایمپریالیزم عومومی تلاطوملره سبب اولدوغونون فرقینده بئله دئییل. ارسطونون دئدیگی بیر شئیی درک ائتمیرلر کی، کاینات هامی‌نین و بوتون جانلیلاریندیر. بوتون بشری سیستملر بیر-بیری ایله سیستماتیک فونکسیالی‌دیر.
3) طبیعت‌شوناسلیغین علمی اینکیشافی ایله اینسانا باخیش کؤکوندن دَییشیر. اؤزونو عومومی ناتوردونیانین بیر پارچاسی حیس ائدن اینسانلار اونلارین باشلارینا گلن فلاکتلرین ده لوکال سجیّه ده قالمایاجاغینی آنلامالی‌دیر. ایقتیصادی بؤحران بیر یئرده باش وئرنده بو هر یانا سیچراییر. دئمه‌لی، باشقا اؤلکه‌لرده کی قتل‌عام‌لارا گؤز یومانلار بیر گون اؤزلری بلانین آستاناسیندا اولاجاقلارینی بیله‌رکدن نظردن قاچیریر.
عومومیتله، کؤورک دؤولت‌چیلیک حیسّلری سونوندا باشقا میلّتلرین ایخراج ائتدیگی یاد فیکیرلرین جایناغینا کئچیر. میلّى حساسیت‌ین پوچلوغو آیدینلانمانی سونلاندیردیغی کیمی، خالقلارین ایشیقلارینی دا بیردفعه‌لیک سؤندورمگه قادیر اولور. ایستر فارس، ایسترسه ده عرب تاریخینه نظر یئتیرنده تورکون دؤولت‌چیلیک آنلاییشی‌نین فورمالاشدیغی دؤورلرین داها قدیم و اسکی اولدوغونو گؤره بیلریک. 7-جی عصره قدر داغینیق وضعیتده اولان عرب قؤومونون توپلانیب واحید ایداره ائتمه مودِلی یاراتماسیندان عصرلر اؤنجه تورکلرده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌سی وار ایدی. ساسانی حؤکمران‌لیغی‌نین واحید اولمایان، یاریمچیق مؤوجودیتی ایللرینی ایسه قطعیاً نه آغ هونلارین افتال دؤولتی ایله، نه ده خزر خاقانلیغی ایله موقاییسه ائتمک اولماز. دؤولتین کلاسیک تعریفی بو گون افلاطوندان بو یانا قبول اولونموش عومومی پرینسیپ‌لری احتیوا ائتسه ده، بیر شئیی ده نظردن قاچیرماق اولماز کی، بوتون فلسفی-پولیتولوژی آنلاییش معیارلاری دَییشسه ده، دؤولته یاناشما اؤز ایلکین‌لیگینی قوروماغا نایل اولدو. دؤولت بیر اؤلکه اوزرینده جمع‌لشن خالقلارین حوقوقی ایداره ائتمه سیستمی‌نین لاکونیک ایضاحینا چئوریلدی. دؤولت‌چیلیک ایسه دؤولتین اهمیتینی درک ائدن وطنداشلارین و خادیملرین نظری مودِل‌لری‌نین جمع‌لشدیگی کوره اولماغی باجاردی. دؤولت‌چیلیک آنتیک یونان-روما کولتورونده تزیس‌لر شکلینده مؤوجود اولسا دا، اورتا عصرلرده غرب بو آنلاییشی کائوتیک(قارماقاریشق) حالا سالدی، شرقین دیدیشمه‌لری و فارس-عرب ذهینی‌نین اورتاق بنزرلیکلرینده دوشونجه اؤزونو سیستم‌لشمیش حالا گتیره بیلمه‌دی. اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری، موسی کالانکاتلی‌نین آلبان تاریخینه دایر اثرلری، آرخولوژی کشفلر بیر شئیی اورتایا چیخاردی کی، تورکلر هله اوغوز خاقان دؤنمیندن، آلتایلاردان دونیایا سپله‌نه‌رک ائرکن بشر تاریخینده بو دوشونجه‌نین اؤنمینه یییه‌لنمگه نایل اولوبلار. بیر دؤولت دوشونجه‌سینی منیمسمه‌نین ان بیلینن اؤزللیکلری میلّت، بایراق، ایدئیا، روح تاندِمی‌نین اولماسی ایدی و سلجوقلار تیمثالیندا اؤز یوکسک‌لیگینه قالخان آنلاییش اورتاق تورک دوشونجه سیستم‌لری‌نین یاخینلاشماغیندا دا کؤرپو رولونو اویناماغا نایل اولدو. اورال، آلتای و ایسسک کؤل تدقیقات‌چیلاری تورکلرین ایلک دؤولت معنالاندیرمالارینی ایکی ساحه ده موشاهیده ائدیرلر:
1) ایقیتیصادی سیستم‌ین دایانیقلیغی. ائرکن تورک دؤولتلری‌نین بوتون یورویوشلرینده واحید قنیمت بؤلگوسونون آپاریلماسی ایدئیاسی بونون باشیندا دایانیر.
2) ایجتیماعی درک. کوُتی، سوُ، توروککی ائرکن دؤولت قوروملاریندا فردلرین ایداره ائتمگه اولان آرزولاری قاباریق فورمادا اولور، سونراکی دؤورده بو سیررلی تاریخی آراشدیران غرب تدقیقات‌چیلاری بئله بو فیکیرلرله هم‌رأی اولورلار.
تاریخچی اِبِرهارد شرق خالقلاری‌نین اؤزللیکلریندن بحث ائدن چوخ ساییلی علمی یازیلارین و آراشدیرمالارین مؤلیفی‌دیر. او، تورک سویلو توپلولوقلاردا ایجتیماعی ترقّی‌نین بوتون لایلاریندا دؤولت قورما مئییلی‌نین اولماغینی خوصوصی قئید ائدیر. تورکلرین جسور، باجاریقلی و ایداره ائتمگه مئییل‌لی اولدوغونو یازان تدقیقاتچی، بو اؤزللیکلره گؤره بیر-بیرینی عوض‌له‌ین ایجتیماعی فورماسیالارا رغماً تورکلرده دؤولت‌چیلیگین فیکیر و ایدئیا حادیثه‌سینه چئوریلمه‌سینی یازیر. اونلو تورکچو عالیم ضیا گؤگ‌آلپ تورکلرین شرقده‌کی حرب تاریخینی ده کؤکوندن دَییشدیردیگینه اینانیردی. "تورک حربی آنجاق باریش و عدالت اوچون ایدی" فیکیرلری بیر چوخ ایدئیا اینسانلاری طرفیندن سونرالار گئنیش یاییلماغا باشلادی. حقیقتین ده فرقلری اورتایا قویماق اوچون بیر نئچه مقامی آیریجا قئید ائدیم:
1) عربلرین تکجه آذربایجانا هوجوملاری فونوندا باش وئرن دهشتلی مادّی-معنوی داغینتیلار فونوندا غربی هون حؤکمدارلاری، تئیموری‌لر و دیگر تورک سرکرده‌لری‌نین اوردولاری بیر دنه ده اینجه صنعت اؤرنگینی محو ائتمه‌دی و دایم کولتورون کئشیگینده دایاندی.
2) غربین حیاتا کئچیردیگی صلیب یوروشلری بوتون کولتورلری محو ائتمگه یؤنه‌لیک ایکن، تورک خاقانلاری‌نین فتحی بیر چوخ جوغرافیالاردا یئرلی خالقلارین ریفاهینا و عدالتلی ایداره ائدیلمه‌سینه سبب اولدو.
3) شرقده کی ایدئالیست فلسفی تفکّور تورک دوشونجه صاحیب‌لری‌نین امگی نتیجه سینده زنگینلشه‌رک بوتؤو فلسفی-سیاسی مکتبلره تکان وئردی.
4) مدنیت و اینجه صنعت هئچ گؤرونمه‌دیگی فورمادا تکامولو تورکلر سایه‌سینده تانیدی و سمرقند اینتیباهی بونلاردان سادهجه بیری‌دیر.
تاریخین موختلیف دؤورلرینده تورکلر چین، هیندیستان، مرکزی آسیا، خوراسان، روم ائلی، قافقازلاردا دایانمادان دؤولت بیرلیکلری یاراداراق دونیا دؤولت‌چیلیک تاریخینه عوض‌سیز تؤهفه‌لر بخش ائتدیلر. محمت آلتای قئید ائدیردی کی، دونیا تاریخینده هئچ بیر قؤوم تورکلر قدر گئنیش جوغرافیالارا یاییلاراق موختلیف دؤولتلر قورماغا مووفّق اولا بیلمه‌ییب. بوتون بونلارین اوستونه بعضی غرب دایره‌لری و آنتی-تورک شرق مرکزلری قصداً تورکلری " باربار " اعلان ائدهرک اونلارین آنجاق ساواش اوچون وار اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. حالبوکی، اِرامیزدان اؤنجه‌لردن ان یئنی دونیا تاریخینه قدر بیلینن تورک دؤولتلری ایله یاناشی اؤز تورکلوکلری‌نین فرقینده اولمایان و اوزاقلاشان دؤولتلر و ایداره ائتمه مودل‌لری مؤوجود ایدی. مثلا، چینده مؤوجود اولان تابقاچ دؤولتی بئشینجی عصره قدر تورکلوکدن اوزاقلاشماسا دا، بودیزمین تاثیرلری نتیجه‌سینده چینلی‌لشدی. بولقار تورک دؤولتی بونلاردان ان تأسوف دوغوروجو اولانیدیر. 864-جو ایلده دین دَییشدیرمکلری ایله خریستیان، بیزانس کولتورو ایچریسینده اؤز میلّى کیملیکلرینی آسسیمیلیاسیایا معروض قویدولار. یاخود آوروپانین کؤکلو ماجار دؤولتی‌نین روما کولتورونو منیمسمه‌سی ایله تورکلوکدن چیخماغی نومونه‌سینی ده میثال چکمک اولار. بونا رغماً، بو گون ماجاریستاندا تورکلوگه و هون کؤکلو اولماقلارینا باغلی اولدوقلارینی اساس ایدئیا خطینه چئویرن ژوببیک پارتیاسی پارلامنتده اساس سیرالاردا یئر آلیر. تورکلرین داها بیر فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، هئچ واخت ثابیت بیر یئرده قالمایاراق دایم یئنی دؤولتلر قورور و فرقلی اراضی‌لره یاییلماغی باجاریردیلار. تورکلرین تاریخده نئچه دؤولت قوردوغو دقیق بیلینمیر. لاکین بوتون ائرکن دؤولت بیرلیکلرینی و ایسکیت-ساک وحدتینی ده علاوه ائتسک، سایی‌نین یوزو کئچدیگینی دقیق دئمک اولار. تورک دونیاسی ان گئنیش جوغرافی تشکیلات‌لانماغا 15-16-جی عصرلرده نایل اولدو. همین دؤورده آتلانتیک اوقیانوسوندان باشلایاراق دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده ساییسیز تورک ایمپراتورلوقلاری عرصه‌یه گلدی. مغریب آدالارینا قدر حاکیم اولان بیر تورکجه دانیشیق دیلی اولدوغو بوتون یازیلی قایناقلاردا مؤوجوددور. بومین خاقان، سلجوق سولطانلاری، آتیلا، امیر تئیمور، چینگیز خان، شاه ایسماییل ختایی، نادیر شاه و نئچه تورک سرکرده‌لری دؤولت‌چیلیک تاریخی‌نین آوانقاردلاری اولاراق آدلارینی تاریخه حک ائتدیردیلر. اورتا آسیاداکی قاراخانلی، غزنوی دؤولتلری، آذربایجان تاریخی‌نین آغ‌قویونلو و قاراقویونلولاری، بیر آز کنار اراضی‌لرده اویغور خاقانلیغی و گؤی‌تورکلرین تیمثالیندا سرحدلری آشان دؤولت فورمالاری یارادان اولوسوموز اؤز فرقینی اورتایا قویماغی باجاردی. خارزمشاهلار و عوثمانلی ایله ایسه اؤزونون ان یوکسک زیروه‌سینی فتح ائتمگه نایل اولدو.
مصطفی کمال آتاتورک 1 مارس 1922-جی ایل چیخیشیندا تورکون دؤولت یاناشماسینی بیر-بیر ایضاح ائدیر: "سیاسی و ایقتیصادی نایلیت‌لریمیزین کؤکونده دؤولت‌لشمک غایه‌سی دایانیر. بیزیم ایزله دیگیمیز دؤولت‌چیلیک آنلاییشی فردی و میلّتی بیر بوتؤو اولاراق ریفاه حالینا چاتدیرماغی اساس مقصد کیمی قبول‌لانیب. دؤولت‌چیلیگین اساس تعریفی سوسیال، ایقتیصادی و اخلاقی دایاقلارین مؤحکم اولماغی ایله باغلیدیر." آتاتورک میلّى بیرلیگین قازانیلماسیندا دؤولتین اساس گوج اولدوغونو عؤمور بویو مودافیعه ائتدی. بئله‌لیکله، تورک دؤولت‌چیلیگی اؤزونده اؤلکه‌لر ایچینده تهلوکه‌سیزلیگی و عدالتی برقرار ائتمه‌نی میسسیا ائتدی، مودافیعه اوچون هر واسیطه ایله حاضیر دورومدا اولمانین پسیکولوژی ضرورتینی کوتله‌لره یقین ائتدیردی. دؤولت دیش باسقیلارا قارشی دیگر اؤلکه‌لرین میلّت‌لری ایله ان یوکسک سوییه ده علاقه‌لرین واجیب‌لیگی‌نین قارانتی اولدو.
البته تورک دؤولت‌چیلیک فلسفه‌سی‌نین تاریخی ایشیقلاندیرماسی ایلک باشدا عربلرین خوشونا گلمه‌دی. 642-جی ایلده تورکلری سئومه‌ین ساسانی حؤکمدارلیغینی سونلاندیران عربلر تورکلرله اوز-اوزه گلدیلر. تورک سویلو خزرلرله عربلر تئز-تئز دؤیوشدولر. او زامانا قدر هئچ بیر فورمالاشمیش دؤولت عنعنه‌سی اولمایان عربلرین خزر خاقانلیغی ایله دؤیوشلرینده هر ایکی طرف موختلیف واختلاردا اوستونلوگه نایل اولوردو. 661-جی ایلده اموی‌لرین خلیفه‌لیگی اله آلماغی ایله عربلرین تورکلر اوزرینه نؤوبتی یوروشلرینه استارت وئریلدی. بوخارا، سمرقند، قاشغار، تورکوستان اراضی‌لرینده عربلر تورک اهالیسینه قارشی آمانسیز حمله‌لر ائتدیلر. عباسی‌لر دؤورونده ده تورکلره عربلرین موناسیبتی دییشمه‌سه ده، تورکلر عربلرین تاثیری ایله ایسلامی قبول ائتمگه مجبور اولدو. عربلرین تورک دؤولت‌چیلیگی ایله باریشمازلیغی اؤزونو یگیرمینجی عصرده ده اورتایا قویدو و سعودیه عربلری عوثمانلی‌یا قارشی ساواشدی، اؤزو ده عوثمانلی‌نین آغیر واختلاریندا. خورمی‌لرین باشینا گتیریلن موصیبت‌لردن ایسه هئچ یازماق ایسته‌میرم.
دؤولت تورکلوگون اساس ثروت‌لریندندیر، بو ثروتی بوتون تاریخده و بو گون ده قیسقانجلیقلا قارشیلایان یادائللی ایستیثمارینا قارشی ان یاخشی جاواب حمله‌سی دؤولت‌چیلیک شوعورودور.
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه مطبوعات
رضا شاه‌‌ین آشماسی‌نین آردیندان میدانا گلن اؤزگورلوک سونوجوندا آذربایجاندا دا اونلارجا قزئت چیخماغا باشلامیشدی. 1941-1946دا آذربایجاندا یایینلانان 36 قزئت‌دن تخمیناً 15-ی تورکجه ویا تورکجه-فارسجا اولموشدور.
آذربایجان (قزئت)
دؤنمین ان اؤنملی قزئتی اولان آذربایجان، 1945 ایلینه قدر آذربایجان جمعیتی‌‌نین، 1945دن 1946 ایلینه قدر ایسه آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اورگانی اولاراق تبریزده یایینلانمیشدیر. آذربایجان-ای دموکرات آدییلا چیخدیغی بیرینجی دؤنمدن اعتباراً دیل مسله‌سی و آذربایجانین خالقین ایراده‌سی ایله یؤنتیلمه‌سی گرکدیگی؛ مرکزی حؤکومت، آمریکا و اینگیلیسین اؤلکه‌‌ده‌کی سیاستلری‌نین تنقیدی؛ ایراندا و آذربایجاندا دموکراتیک بیر حؤکومته دستک وئریلمه‌سی کیمی قونولار یئر آلماقدادیر. قزئتین بیرینجی یایین دؤنمی‌نین سوروملو مدیری ع. شبستری و باش‌یازارلیغینی ایسماعیل شمس ایدی. بو دؤنمده قزئت هفته‌ده ایکی کز یایینلانمیشدیر. م. مجیدی قزئتین ایلک دؤنمی‌نین سادهجه فارسجا چیخدیغینی یازارکن، و. مصطفی‌یئو اونون تورک و فارس دیللرینده چیخمیش اولدوغونو بیلدیرمکده‌دیر. آذربایجان قزئتینین تورک دیلینه یؤنه‌لیک اولوملو توتومو، اونون ایلک دؤنمده ده ایکی دیلده چیخمیش اولدوغو ائحتیمالینی گوجلندیرمکده‌دیر. نئجه‌کی، قزئتین 24 آذر 1320 (1941) تاریخلی ساییسیندا دیل مسله‌سی اوزرینه بئله بیر یازی یایینلانمیشدیر:
…هر بیر میلّت اؤِز میلّی دیلینی، عادت-عنعنه‌لرینی قورومالی، اؤِز ایشلری و گلیشیمی ایله باغلی مسله‌لری اؤِزو ایداره ائتمه‌لیدیر. باشقا میلّتلرین اونون دیلینه و دیگر ایشلرینه قاریشماسی یاسادیشی و اؤزگورلوگه ضیددیر. بیز اعلان ائدیریک کی، اؤِز دیلی، میلّتی و گلنگی اولان آذربایجان، آنا دیلینی اوخوماقدا، بو دیلده اوخوللاردا تحصیل آلما و کیتاب یایینلاما حاقّینا صاحیبدیر.
قزئت عئینی زاماندا آذربایجانلیلارین باغیمسیز بیر میلّت اولدوغو، "ایران میلّتی" تئریمی‌نین ایسه دوغرو اولمادیغی فیکرینی ساوونماقدادیر. قزئت یازارلارینا گؤره، "میلّت، دویغو، دیل، گلنک و اراضی بیرلیگینه صاحیب اولان خالقا دئییلیر." بو اؤزللیکلر آذربایجاندا اولدوغو حالدا، ایراندا یوخدور. چونکو ایران چوخ‌میلّتلی بیر اؤلکه‌ده‌دیر. دولاییسییلا دا هیچ‌بیر دیل ایران باغیمسیزلیغی‌نین سیمگه‌سی اولا بیلمز.
آذربایجان دموکرات فیرقه‌سیندن سونرا بو پارتی‌نین رسمی اورگا‌نینا چئوریلن آذربایجان قزئتی، ایکینجی دؤنمینه یئنه علی شبسترینین مدیرلیگی ایله باشلار. 30.-97. ساییلار یایین قورولو، 98.-151. ساییلار احمد موسوی، 152.-246. ساییلار فتحی خشکنابی و 247.-288. ساییلار ایسه ایسماعیل شمس‌ین باش یازارلیغیندا یایینلانیر. قزئتین بو دؤنمده‌کی دیلی اساساً تورکجه‌دیر. باش یازیلارین بؤیوک بیر قیسمینی پ ایمضاسی ایله ج. پیشه‌وری و ج ایمضاسی ایله سلام‌اله جاوید یازمیشدیر. (آذربایجان قزئتی، س. 11: 1-2) قزئتین 2. دؤنمی‌نین بیرینجی ساییسینداکی "فیرقه‌میز ایشه باشلادی" آدلی باش‌یازیسی ایمضاسیزدیر. باش‌یازیدا آذربایجان دموکرات فیرقهسینین رسماً فعالیته باشلاماسی بیلدیریلیرکن بو فیرقه‌نین ایران‌ین باغیمسیزلیغینا ایناندیقلاری حالدا آذربایجان خالقی‌نین موقدّراتی‌نین اؤزو طرفیندن تعین ائدیلمه‌سی گرکدیگی ده یازیلماقدادیر. عئینی ساییدا "روزنامه‌میزین دیلی" عونوانی آلتیندا تورکجه‌‌نین سون درجه زنگین بیر دیل اولدوغو و خالقین قا‌نیندا و اورگینده کؤک سالدیغی یازیلدیقدان سونرا قزئتین بو دیله داها چوخ اؤنم وئره‌جگی بیلدیریلمیشدیر. یازارا گؤره، "آذربایجان دیلی او قدر قووّتلی و اونون صرف و نحو قاید‌لاری او قدر مؤحکم و طبیعیدیر کی حتّی اونون ایچینه وارید ائدیلمیش فارس و عرب کلمه‌لری ایخراج ائدیلسه بئله اونونلا بؤیوک فیکیرلری، عالی مقصدلری یازوب شرح وئرمک مومکوندور." (آذربایجان قزئتی، سایی (1)
آذربایجان قزئتینین همن همن بوتون ساییلاریندا ج. پیشه‌وری‌‌نین دانیشقلاری‌نین اؤزتی وئریلمکده‌دیر. 6. ساییدا ج. پیشه‌وری "فیرقه‌میزین تاریخی ایشی" باشلیقلی یازیسیندا آذربایجان دموکرات فیرقه‌سینه قیسا بیر سوره ایچینده اون مینلرجه یئنی اویه‌نین قئیده آلینماسی بؤیوک بیر گوج اولوشدوردوغونو و میلّی اؤزگورلوگون تامین ائدیلمه‌سی اوچون اونلارین اؤزوئریسینه ائحتیاج دویولدوغونو بیلدیریلمکده‌دیر.
عئینی ساییدا تبریزین تئاتر اویونجولاریندان جواد شفی‌زاده ایمضالی بیر یازیدا تبریزده، خوی‌دا و اورمیه‌ده دفعه‌لرجه اوزئییر حاجی‌بیگوو‌ون مشدی عباد، آرشین مال آلان، لیلی و مجنون، شاه عباس و خورشید بانو اوپرا-تئاترلاری‌نین گؤستری‌یه سونولدوغونو و هر دفعه‌سینده ده خالقین بگندیگینی اؤیره‌نیریک. (آذربایجان قزئتی، سایی 7).
آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده تورکجه تئاترلا ایلگیلی بیلگیلره اکرم راحیملی‌‌نین اثرینده ده قارشیلاشیریق. راحیملی‌یه گؤره، آ.م.ح-نین قورولوشوندان اؤنجه تبریزده ایلکل بیر شکیلده فعالیبت گؤسترن "آذربایجان" ،"فیردوسی" ،"ایران" ،"تبریز" و "حقیقت" تئاتر قروپلاری قوزئی آذربایجان تئاترچیلاری‌نین یاردیمی ایله آذربایجان میلّی تئاتری‌نین تملینی قویدولار. میلّت و وطن سوگیسی؛ جهالت و موهوماتلا موباریزه؛ اخلاق، کولتور و قادینلارین توپلومداکی سورونلاری آذربایجان میلّی تئاتری‌نین اساس قونولارینی تشکیل ائتمکده ایدی. بو دؤنمده ان چوخ اوینانان تئاترلارین باشیندا او. حاجی‌بیگوو‌ون "او اولماسین، بو اولسون" ویا باشقا آدی ایله "مشدی عباد" ؛"آرشین مال آلان" ؛جعفر جبارلی‌‌نین "آیدین" ،"اود گلینی" ،"آلماس" ؛اوکتای ائل‌اوغلو و ج. محمدقولوزاده‌‌‌نین بیر چوخ درام اثری گلیردی. 28 مارت 1946دا ایسه آ.م.ح‌‌نین قراریله تبریزده آذربایجان دولت درام تئاتری قورولدو .
آذربایجان قزئتینده "فیرقه‌میز ایرهلی گئدیر" ،"بؤیوک بلالاردان بیری" ،"ایالت انجومنی" ،"هامی بیلمه‌لیدیر" (سایی 2)؛ "میلّت بیزیمله‌دیر" (فارسجا) (سایی 4)؛ "لندن انجومنینه گؤندریلن تلگراف" ،"میلّی مطبوعات یاراتماق یولوندا" (سایی 10)؛ "ایرتیجاع باش قالدیردی" ،"آذربایجانین بؤیوک خالق و معاریف خادیمی روشدیه" ،"ایراندا فاشیزمین گؤسترگه‌لری" (فارسجا)، (سایی 11)؛ "فیرقه‌میزین بیرینجی کونگره‌سی موناسیبتییله" ،"آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی عوضولری بیلمه‌لیدیر" (سایی 12)؛ "ارباب و رعیت مسله‌سی‌نین حلّی" ،"یئنی حیاتا دوغرو" (سایی 13)؛ "بیزی اؤز حالیمیزا قویسونلار" ،"آذربایجان دموکرات فیرقهسینین عومومی ییغینجاغی " (سایی 14)؛ "آذربایجان بیر داها آلدانمایاجاقدیر" (فارسجا) (سایی 15)؛ "آذربایجان اؤز تاریخی وظیفه‌سینی اونوتماز" ،"بئرلین فیلمی" (سایی 16)؛ "بیرینجی کونگره‌میز" ،"بالکان مسله‌سی‌نین حلّی" (فارسجا) (سایی 17)؛ "موختاریّت مسله‌سی و انجومن-ای ایالتی" ،"قزوین‌ده یاشایان آذربایجان جاوانلاری‌نین قراری" (سایی 18)؛ "فرّخ‌و نه اوچون گؤندریرلر" ،"آذربایجانلیلاری تانییین" (فارسجا) (سایی 19) کیمی مقاله‌لر و "وطن سئوگیسی" (سایی 6)؛ "حاق و آزادلیق " (سایی 7)؛ "یاشاماز" (سایی 10)؛ "گول آذربایجان" (سایی 11)؛ "همیشه‌لیک یاشا آذربایجان" (سایی 12)؛ "اویان ائی آذریستان اهلی" (سایی 13)؛ "نییه" (سایی 14)؛ "اوغرولار ال-قول آچیب هر گئجه بیر یانا گئدیر" (سایی 16)؛ "شرفلی آذربایجانا" (سایی 17)؛ "گلین دوستلار، گلین" (سایی 18)؛ "وطن" (سایی 19) آدلی شئعیرلر یئر آلماقدادیر.
آزاد میلّت (قزئت)
"آزاد ملّت" قزئتی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قورولوشوندان 73 گون سونرا 5 ایسفند 1324 دن آذر 1325-ه قدر آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین اورگانی اولاراق اسماعیل شمس‌ین مدیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. 4 صحیفه‌ده، 43*28 فورمتده هفته‌ده اوچ کز تورکجه چیخان بو قزئت‌ده آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، سیاسی و توپلومسال اؤزگورلوکلر، آذربایجانین تانیمیش شخصیتلری‌نین تانیتیمی، آذربایجانین اؤنملی مسله‌لری، ایچ و ائشیک خبرلر و یوروملار و دؤولت اعلانلارینا گئنیش یئر وئریلمیشدیر. قزئت رسیملی و آغ-فارا رنگده اولوب توپلام 116 سایی یایینلانمیش، 1946 ایلینده آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانمیشدیر.
آذر (قزئت)
آذر قزئتی آذربایجان دموکرات فیرقهسینین زنجان قولونون اورقانی اولاراق 30 یانوار 1946دا منوچهر ساعد وزیری طرفیندن تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. قزئتین سیاسی خبر آغیرلیقلی اولدوغو، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین قرارلاری و فعالیتلرینی زنجانا یانسیتدیغی بیلینمکده‌دیر. بو دؤنمده چیخان دیگر تورکجه قزئتلر کیمی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر .
آذربایجان اولدوزو (قزئت)
"آذربایجان اولدوزو"-نون ایلک ساییسی 16 دئکابر 1944 ایلینده "ستاره آذربایجان" آدییلا فارس و تورک دیللرینده تبریزده یایینلانمیشدیر. محمد علی هلال ناصری‌‌نین مودیرلیگی و باش‌یازارلیغیندا ایران توده پارتیسی‌نین ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگی‌‌نین اورقانی اولاراق چیخان قزئت 6-8 صحیفه‌ده، 34*24 س.م اؤلچولرینده اولوب ایللیک آبونه‌سی 180 و تک سایی فیأتی 5 ریالدیر. قزئت‌ده هم ساتیریک، هم ده جیددی و تنقیدی یازیلار یئر آلماقدادیر. آذربایجان میلّی حؤکومتی دؤنمینده "آذربایجان اولدوزو" آدییلا یایی‌نینی دوام اتتیرن قزئتین یازارلاریندان بیری ده تانینمیش قرئته‌چی ایسماعیل شمس‌دیر. قزئتین ایکینجی دؤنمی‌نین 4. ساییسیندا امنیّت شوراسی‌‌نین ایران‌لا ایلگیلی موذاکره‌لری، قادینلارین توپلومسال فعالیبتلری، شاعیر قطران تبریزی‌‌نین حیاتی و آذربایجانین قونشو اؤلکه‌ده‌لرله ایلیشکیلری کیمی قونولار اله آلینمیشدیر.
اورمیه (قزئت)
آذربایجان دئموکرات فیرقهسینین اورمیه قولونون اورقانی اولاراق اورمیه‌ده تورکجه اولاراق یایینلانمیشدیر. ابو تورابیان، قزئتین ایلک کز 4 بهمن (24 یانوار) 1946دا چیخدیغینی یازیر. قزئتله ایلگیلی چوخ بیلگی یوخدور. آنجاق، انور اوزون-ا گؤره، هفته‌ده ایکی کز و توپلام 25 سایی یایینلانمیشدیر. جلیلی ایسه قزئتین هفته‌لیک اولدوغونو سؤیله‌ییر.
جاوانلار (قزئت)
آذربایجان دموکرات فیرقهسینین گنجلر قولونون اورقانی اولاراق تبریزده تورکجه یایینلانمیشدیر. جاوانلار هفته‌لیک قزئتینین ایلک ساییسی 25 اوردیبهشت (15 مای) و سون ساییسی آذر (دئکابر) 1946دا چیخمیشدیر. ا. اوزون یانلیش اولاراق قزئتین 1942ده چیخدیغینی یازمیشدیر. قزئت آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین ییخیلماسیندان سونرا باغلانمیشدیر.
جودت (قزئت)
ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1927ده اردبیل‌ده حسن جودت‌ین مودیرلیگینده چیخان جودت قزئتی 1938ده باغلانمیش، بش ایل سونرا غلامحسین حبیب‌الهی‌نین مودیرلیگی و حسن جودت‌ین باش‌یازارلیغیندا تکرار یایینا باشلامیشدیر. جودت قزئتی ایکینجی دؤنمده آذربایجان دموکرات فیرقهسینین اردبیل اورقانی اولاراق تورک و فارس دیللرینده یایینلانمیشدیر. قزئتین صاحیبی حسن جودت دؤنمی‌نین آیدین شخصیتلریندن اولموش، اردبیل‌ده ایلک کز قرائتخانا، تئاتر سالونو و قورقوشون مطبعه‌سی تأسیس ائتمیشدیر. قزئت 1946 ایلینده باغلانمیشدیر .
شفق (درگی)
شوروی ایله کولتورل ایلیشکی ساغلایان ایران جمعییتی‌‌نین تبریز قولونون اورقانی اولاراق یایینلانان شفق درگیسی‌نین ایلک ساییسی مورداد (اییول-آوقوست) 1945ده تبریزده چیخمیشدیر. داها چوخ ادبی-بدیعی ایچریکلی یازیلارین بولوندوغو بو درگیده آرا سیرا فارسجا یازیلارا دا یئر وئریلمیشدیر. درگی اورتالاما 60 صحیفه‌ده و 17*24 س.م اؤلچولرینده آیلیق اولاراق یایینلانمیشدیر م. س. طباطبایی درگی‌نین توپلام 12 سایی چیخدیغینی سؤیله‌ییر .
غلبه (قزئت)
آذربایجان میلّی حؤکومتی تحصیل ناظیری محمد بی‌ریا‌‌نین مودیرلیگینده آذربایجان ایشچیلر و امکچیلر بیرلیگی‌‌نین اورقانی اولاراق چیخان غلبه قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1324 (مارت 1946)ده تبریزده یایینلانمیشدیر. قزئتین دیلی تورکجه‌دیر. 2-4 صحیفه‌ده، 32*42 س.م اؤلچولرینده اولوب سوسیالیست پارتیلر و آذربایجان ایشچی و امکچیلری ایله ایلگیلی خبرلری یایماقدا ایدی. قزئت، آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا باغلانماق مجبوریتینده قالمیشدیر.
قیزیل عسگر (قزئت)
"قیزیل عسگر" ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده، اورمیه‌ده قیزیل اوردونون دستگی، زلفعلی ابراهیمووون باش‌یازارلیغی ایله چیخاریلان تورکجه قزئت ایدی.
مدنیت (قزئت)
شوروی کولتور ائوی طرفیندن تورکجه اولاراق تبریزده یایینلانان مدنییت قزئتینین ایلک ساییسی ابو تورابیان-ا گؤره فروردین (مارت-آپرئل) 1946، مجیدی‌یه گؤره ایسه عئینی ایلین شهریور (آوقوست-سئنتیابر) آییندا چیخمیشدیر. قزئت 4 صحیفه‌ده، 36*28 س.م اؤلچولرینده اولوب سیاسی، ادبی قونولاری ایچرمکده‌دیر. ایلک صحیفه‌سی رنگلی و شکیللی اولان مدنیّت قزئتینین بیرینجی ساییسیندا آذربایجانین تانمیش ساتیرا شاعیری معجز شبسترینین شئعیری یایینلانمیشدیر. قزئتین یایینی آذربایجان میلّی حؤکومتی‌نین دوشورولمه‌سیندن سونرا دوردورولموشدور .
وطن یولوندا (قزئت)
2. دونیا ساواشی سیراسیندا شوروی‌‌نین قیزیل اوردوسو دستگیله 1942-1946 ایللرینده تبریزده تورک دیلینده چیخاریلان وطن یولوندا قزئتینین رداکتؤرلوغونو قوزئی آذربایجانلی میرزه ابراهیموو؛ ح. شاه‌گلدی‌یئو؛ جعفر خندان و رضا قولی‌یئو اولموشدور. ایلک نؤمره‌سی 1941-جی ایل اوکتیابر آیی‌نین 11-ده گون آشیری اولاراق یایینلانماغا باشلامیشدیر. قزئتین چاپ اولونماسی‌نین بیرینجی مرحله‌سی 1942-جی ایل آپرئلین 13-ه قدر داوام ائتمیش و بو مودتده 89 نؤمره‌سی چیخاریلمیشدیر.
ایکی ایللیک فاصیله‌دن سونرا 1944-جو ایل آپرئل آیی‌نین 10-دان قزئتین ایکینجی مرحله‌سی‌نین یایینی باشلانمیشدیر. بو مرحله1946-جی ایلین مایین 1-ه قدر داوام ائتمیش و همین مودّت عرضینده (1941-1946) قزئتین 406 نؤمره‌سی یایینلانمیشدیر.
4 صحیفه‌ده، 42*29 س.م اؤلچولرینده اولان قزئت، 2. دونیا ساواشی خبرلری، قیزیل اوردونون ظفرلری، قوزئی آذربایجان صنعت و بیلیم آداملاری‌نین تانیتیمی، سوسیالیزم دونیاسی‌نین ساواش قهرمانلاری‌نین تانیتیمی، گونئی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین خبرلری و فاشیزم علئیهینه تبلیغات آپارماقدا ایدی.
قزئتین صحیفه لرینده محمد بی‌ریا، میر مهدی اعتیماد، علی فطرت، آشیق حسین جاوان، بالاش آذراوغلو، علی توده، یحیی شیدا، محمدباقر نیکنام، محمدعلی فخرالدینی (محزون)، حکیمه بلوری، علی نیشانی، حبیب ساهر، قولو خان بورچالی، تاغی میلانی، محمدعلی هلال ناصری، مدینه گولگون و بیر چوخ باشقالاری‌نین شئعیرلری، محمدلو عباسی، ع.صفوت، عبداله فریور، صمد صباحی، میر رحیم ویلایی، محمدعلی فرزانه (قوسی) و بیر چوخ باشقالاری‌نین مقاله‌لری چاپ اولونوردو.
اؤز ادبی دیلینی اؤیرنن آذربایجانلیلار اوچون "وطن یولوندا" قزئتینین خوصوصن بؤیوک اهمیتی واردیر. "وطن یولوندا" قزئتی اوزون ایللر رضا شاه حاکیمیتیندن سونرا ایراندا ایلک دفعه تورک دیلینده چاپ اولونان قزئت ایدی.
قزئتین نشر اولوندوغو ایللرده (1941-1946) میرزه ابراهیموو، حسن شاه‌گلدی‌یئو، رضا قولی‌یئو اونون باش رئداکتورلاری اولموش، رئداکسیادا ایسه شاعیرلردن سلیمان رستم، عثمان ساری‌وللی، محمد راحیم، یازیچیلاردان سلیمان رحیموو، عوض صادیق، انور محمدخانلی، قیلمان ایلکین (موسایئو)، سیف الدین داغلی (عباسوو)، جبار مجنون‌زاده، ژورنالیست، عئلم و مدنیت خادیملریندن اسرافیل نظروو (مسئول کاتیب)، غلام محمدلی، حمید یولچی‌یئو، جعفر خندان (باش رئداکتورون موعاوینی)، مهدیخان وکیلوو، میرزآغا قولوزاده، رحیم سولطانوو، محمدآغا سولطانوو، رساملاردان ایسماعیل آخوندوو، کاظم کاظم‌زاده، سالام سالامزاده و بیر چوخ باشقالاری ایشله‌میشلر.
"وطن یولوندا" قزئتینین صحیفه‌لرینده 50-یه یاخین یئرلی شاعیر اؤز شعرلرینی چاپ ائتدیریردی. ائله اونلار دا قزئتین نزدینده "شاعیرلر مجلیسی"نین یارانماسی‌نین تشبوثچوسو اولدولار. "شاعیرلر مجلیسی"نین ایلک ایجلاسی 1945-جی ایل یانوارین 7-ده کئچیریلدی و میر مهدی اعتیماد اونون صدری سئچیلدی.
گونش (درگی)
گونش درگیسی ایله ایلگیلی سادهجه "آذربایجان دؤورو مطبوعاتی" کیتابیندا قیسا بیلگی واردیر. درگی، 1946 ایلینده آذربایجان شاعیر و یازیجیلار جمعییتی طرفیندن تبریزده یایینلانمیش صنعت، توپلوم و تاریخ ایچریکلی بیر مجموعه‌دیر.
یئنی شرق (قزئت)
یئنی شرق قزئتینین ایلک ساییسی ایسفند 1322 (1943)ده ایران توده پارتیسی‌نین آذربایجان قولونون اورقانی اولاراق محمود تورابی‌‌نین مودیرلیگینده تبریزده یایینلانمیشدیر. باکی‌ده چیخان 21 آذر درگیسینده قزئتین ایلک ساییسی‌نین 1941ده چیخمیش اولابیله‌جگی سؤیلنسه ده، دیگر قایناقلاردا بو تاریخ 1943 اولاراق گؤستریلمیشدیر. قزئت دئکابر 1945-ه قدر "خاور نو "آدی آلتیندا فارسجا؛ آذر 1324 (دئکابر 1945)دن دئکابر 1946یا قدر "یئنی شرق" آدییلا تورکجه یایینلانمیشدیر. انور اوزون قزئتین اؤلچولرینی 34*47/5 اولاراق وئریرکن، موسی مجیدی ایلک ساییلاری‌نین 32*46 و داها سونراکی ساییلارین 42*28 س.م اؤلچولرینده اولدوغونو یازیر. قزئتین ایچریگینی آذربایجان میلّی مجلیسی‌نین قرارلاری، آذربایجان خبرلری و اعلانلار اولوشدورماقدادیر. یئنی شرق، میلّی حؤکومتین دوشورولمه‌سی‌نین آردیندان باغلانمیشدیر.
اتک یازیلار:
- مجیدی موسی . تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان(1230-1380)؛ کتابخانه‌ملی ایران؛ تهران 2003
- اوزون، انور . گونئی آذربایجان باسین تاریخی، تورک اوجاغی ترابزون شوعبه‌سی یایینی. ترابزون2002
- جلیلی، سعید. دانشنامه‌ی مطبوعات آذربایجان. نشر مهد آزادی. تبریز1996
- رستمووا، س. آذربایجان دؤورو مطبوعاتی، آذربایجان عئلملر آکادئمیاسی نشری، باکی. 1993
- ابوترابیان، حسین. مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، انتشارات اطلاعات، 1987
- طباطبایی،م.س. راهنمای مطبوعات ایران (1978-1925)، نشر مرکز مطالعات رسانه‌ها؛ تهران، 1999
- آذربایجان قزئتی ، تبریز (1946-1945)
- رحیملی، اکرم. گونئی آذربایجاندا میلی دئموکراتیک حرکات (1941-1946 ) MEQA نشری. باکی
قایناقلار:
- Azerbaycan Milli Hükümeti’nin Kuruluşu ve Dil Politikası - M. Rıza HEYET
- Cavanşir Vəkilov. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (mədəni əlaqələr). Bakı: Elm, 1991, 7,3 çap vərəqi.
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
دوکتور فایق علی‌اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبه‌سینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچ‌قالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفه‌سی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجه‌سینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدی‌نین آخوندو، ایمام جومعه‌سی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنی‌نین و شورا مجلیسی‌نین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیسده دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیه‌سینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچ‌قالادا و پتربورق‌دا یاشامیشدیر. چار روسیه‌سینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجه‌ده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابی چار روسیه‌سینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسی‌نین آذربایجاندا-تبریزده‌کی ویلایت کومیته‌سی‌نین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلری‌نین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنی‌لشمه") قزئتینین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسی‌نین آذربایجان ویلایت کومیته‌سی‌نین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسی‌نین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیته‌سی‌نین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر. ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده آذربایجان، خوصوصیله ده تبریز آدف و اونون لیدری‌نین بؤیوک نوفوذو آلتیندا اولوب، دئمک اولار کی، ایداره ائتمه اونلارین اؤز اللرینده ایدی. همین دؤورده آذربایجان اوچون ایسه اساس تهلوکه تهران حکومتیندن چوخ ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده بؤیوک بریتانیا، فرانسه و آمریکا طرفیندن آسوری‌لارلا ائرمنیلردن عبارت یارادیلمیش قوندارما "خریستیان قوشونو" یا دا قوندارما "آسوری دؤولتی" ایدی. "آسوری-ائرمنی دؤولتی"نین اساس هدفی ده آذربایجان تورکلرینی اتنیک سوی‌قیریم ائتمک ایدی کی، نه خیابانی، نه ده اونون باشچیلیق ائتدیگی آدف "ایران‌چیلار"لا اونلارین هاوادارلاری‌نین، یعنی اینگیلیسلرین، روسلارین "خریستیان اوردوسو"نون آذربایجاندا باشلاتدیقلاری قیرغینلارین قارشیسینی آلماق گوجونده دئییلدیلر. "آسوری-ائرمنی دؤولتی" ۱۹۱۸-جی ایلین فوریه-مای آیلاریندا تکجه اورمیه و سلماس‌دا اون مینلرله آذربایجان تورکونو سوی‌قیریما معروض قویموشدو. آنجاق ۱۹۱۸-جی ایلین یاییندا عثمانلی اوردوسونون ۴-جو آلایی‌نین قهرمان‌لیقلاری نتیجه‌سینده اورمیه و سلماس، ائله‌جه ده دیگر آذربایجان کندلریله شهرلری بیرلشمیش "ائرمنی-آسوری اوردوسو"-ندان آزاد ائدیلدیلر. بوتون بونلارا باخمایاراق خیابانی ایله عثمانلی حربی کوماندان‌لیغی آراسیندا آنلاشیلمازلیق باش وئردی. بئله کی، خیابانی گونئی آذربایجان خالقینی "آسوری-ائرمنی" حربی بیرلشمه‌لری‌نین ظولموندن خلاص ائتمیش عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسینی طلب ائدیب و بونون دا نتیجه‌سینده، آدف-نین لیدری قارصا سورگون ائدیلمیشدیر. غلام ممدلی سووئت آذربایجانی دؤنمینده، دؤورونون شرطلرینی نظره آلساق، خیابانی ایله عثمانلی اوردوسونون آراسیندا یارانمیش پروبلمی بئله ایضاح ائتمیشدیر: روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا تبریزه گلن تورک عسگرلری تاخیل مسئله‌سینده اوّلجه خیابانیله راضیلاشدیقلاری حالدا، داها سونرا آجلیق وضعیتینده اولان اهالی‌نین اولان-قالا‌نینی دا الیندن آلیب. خیابانینین تورک حربی کوماندالارینا اعتیراض نتیجه‌سینده او، اؤلکه‌دن سورگون اولونموشدور. شوبهه‌سیز، بو مسئله‌ده آنلاشیلمازلیق، یا دا ایکی قارداش تورکون آراسینا گیرمیش خاینلر اولموش و نتیجه‌ده ده همین خوشاگلمز حادثه باش وئرمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاربه‌سی‌نین نتیجه‌لرینه گؤره، عثمانلی آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا تبریزه قاییدان خیابانی آدف داخیلینده یارانمیش فیکیر آیریلیغی‌نین قارشیسینی آلماق اوچون بیر چوخ جهدلر گؤسترسه ده، اوغورسوزلوقلا نتیجه‌لندی. بئله کی، پارتیا داخیلینده‌کی "تنقیدیون" ("تنقیدچیلر") قروپو باشدا زینال‌العابدین خان، احمد کسروی اولماقلا، "تجددیون" ("یئنی‌لیک‌چیلر") فراکسیونو، خوصوصیله ده خیابا‌نینی غئیری-دموکراتیک آددیملار آتماقدا، عثمانلی ایله امکداشلیقدا، آذربایجانی "ایران"دان آییرماقدا ایتیهام ائدیردیلر. حالبوکی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی طلبینی ایرهلی سورن خیابانی، بونون قارشیلیقلیغیندا قارصا سورگون ائدیلمیشدی. پروف. اکرم رحیملی ده حساب ائدیر کی، احمد کسروی باشدا اولماقلا "تنقیدیون"چولاری اساس ناراضی‌لیقلاری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایشلدیلمه‌سی، میلّی حکومتین "آزادیستان" آدلاندیریلماسی، میلّی موختاریات طلبی ایله چیخیش ائتمه‌سی، "آریاچیلیق"دان اوزاقلاشیب آذربایجانچیلیغا اساسلانماسی و بو کیمی میلّی مسئله‌لر اولموشدور. آدف داخیلینده بو جور ضدّیتلرین یاشاندیغی بیر دؤورده، ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانیا ایله قاجارلارین باش ناظری وثوق‌الدوله آراسیندا ۱۹۰۷-جی ایل آقوستوندا باغلانمیش موقاویله‌نی (همین موقاویله‌یه گؤره قاجارلار چار روسیه‌سی و اینگیلیس طرفیندن ایکی حربی نفوذ دایره‌سینه بؤلونموشدور) عوض ائدن یئنی موقاویله‌نین (بونونلا دا قاجارلار دؤولتی دئمک اولار کی، اینگیلیسین هِگِمونلوغو آلتینا کئچمیش اولوردو) باغلانماسی آذربایجاندا گئنیش اعتیراضلارا سبب اولدو. حتی، ۱۹۲۰-جی ایلین آپرلین ۷-ده خیابانینین باشچیلیغی ایله تبریزده "آزادیستان" آدلی میلّی حکومت ده قورولدو. آنجاق تخمیناً آلتی آی سونرا، ۱۹۲۰-جی ایلین سپتامبرین ۱۲-ده تهران حکومتی طرفیندن میلّی حکومت سوقوطا اوغرادیلیب، خیابانی اؤزو ده تبریزده گئدن دؤیوشده شهید اولدو. اونون شهید اولمازدان اؤنجه دئدیگی سون سؤزو بئله اولموشودر: "شرفلی اؤلوم، شرفسیز یاشاماقدان یاخشی‌دیر!". خیابانینین تدقیقات‌چیلاریندان علی آذری‌یه گؤره، اؤلوموندن اوّلکی ایکی گئجه‌نی ائوینده قالدیغی حاجی شیخ حسن خا‌نین تبریزین یئنی والیسی مُخبرالسلطنه‌دن اونون اوچون جان تهلوکه‌سیزلیگی ایسته‌مک تکلیفینه ایسه خیابانی بئله جاواب وئرمیشدیر: "من اؤلمگی تسلیم اولماقدان اوستون توتورام. دوشمنلرین قارشیسیندا دیز چؤکمه‌ر‌م. من مشروطیت دؤورونون اوشاغی‌یام، عرب خیلافتینه باش أیمه‌ین بابک خُرمی‌نین سولاله‌سینده‌نم". یئری گلمیشکن، علی آذری "شیخ محمد خیابانینین تبریزده‌کی قیامی" اثرینده خیابا‌نینی "گنج تورک قهر‌مانی، آذربایجان تورکلری‌نین آزادلیق حرکاتی‌نینی لیدری"، "آزادیستان تورک موختار دؤولتی"نین باشچیسی کیمی قلمه وئرمیشدیر. ایجتیماعی-فلسفی باخیشلاری. ۱۹۱۷-جی ایلدن اعتباراً "تجدد" ("یئنی‌لشمه") قزئتینده آزادلیق، برابرلیک و ایجتیماعی عدالت ایدئیالارینی تبلیغ ائدن خیابانی حساب ائدیردی کی، موسلمانلار موعاصر دونیادا یئنی مدنیت یاراتماق، یا هئچ اولماسا ایستر-ایسته‌مز مئیدانا گله‌جک بیر مدنیتین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمه‌لیدیرلر. اونون "یئنی‌لشمه" فلسفه‌سینه گؤره، یئنی بیر مدنیتین یارانماسیندا هر کسین اؤز لاییقلی بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون ایکی اساس ایشده سعی گؤسترمه‌سی ضروری‌دیر: بونلاردان بیری عقل و تفکّور، دیگری ایسه ثبات و همرأی‌لیک‌دیر. اصلینده بوراداکی "تجدد" ("یئنی‌لشمه") فلسفه‌سی آوروپاداکی لیبرالیزمله بیر چوخ جهتلرینه گؤره اوست-اوسته دوشسه ده، میلّی اؤزونه‌مخصوص‌لوغو ایله فرقلنیردی. بونو نظرده توتاراق خیابانی یازیردی کی، ایسلام دونیاسیندا "تجدد" مسلکی سیاسی دیلده چوخ واخت "لیبرالیزم" کلمه‌سی کیمی ایستیفاده اولونسا دا، آنجاق بو، آوروپا لیبرالیزمینی تقلید ائتمک آنلامینا گلمه‌ملی‌دیر. خیابانینین بیر مودریک، فیلوسوف کیمی دوشونجه‌لرینده گله‌جگه هم اینام، هم ده همین اینامی گئرچکلشدیره بیله‌جک بیر منطیقلی بیر تفکّور وار ایدی. بو باخیمدان "تجدد" فلسفه‌سینده "قورخو" آنلاییشنا یئر یوخدور و جسارتلی‌لیک، ایگیدلیک اؤن پلاندادیر. هم بو گونه، هم ده گله‌جگه موناسیبتده قورخونو دفع ائدیب، آنجاق جسارتی توتماق واجیب‌دیر. خیابانی‌یه گؤره، قورخویا یئنیلمیش اینسا‌نین، یا دا خالقین گله‌جگی و گله‌جکله باغلی اومیدلری ده اولا بیلمز. او، یازیردی: ""قورخورام" سؤزو اونو دئین آدامین اؤز ویجدانی قارشیسیندا بی‌آبیرجاسینا ائتدیگی اعتراف‌دیر. "قورخورام" سؤزو رذالتین ان آلچاق درجه‌سینی و اونو دئین آدامین روح دوشکونلوگونو آندیران بیر فورمول و ایفاده‌دن عبارتدیر. "قورخو" اینسا‌نین طبیعتینده مؤوجود اولان ان چیرکین بیر حیس و اوغورسوز بیر هیجان‌دیر. بو حیس آدامی مردلیک شرفیندن و عالی‌جناب‌لیق مزیتیندن مرحوم ائدهرک اونو میسگین‌لیگین ان آشاغی درجه‌سینه ائندیریر و ان موردار حیوانلارلا بیر سیرادا قویور. آغ‌جیگر آداملار، یعنی جسارتسیز، اورکسیز قوجالار، گنجلر، قادینلار و اوغلانلار طبیعی اولاراق قورخاق بیر ایجتیماعیتی، قورخاق جمعیت و میلّتی تشکیل ائدرلر. قورخاق بیر میلّت ایسه چوخ چکمه‌دن اؤز باشیندا بیر قدّارین الینده گیریفتار اولار". اونون فیکرینجه، قورخو اینسانلار کیمی، خالقلارین دا قول اولماسی‌نین باشلیجا سببلریندن بیری‌دیر. اوسته‌لیک، قورخو تکجه سیاسی کؤله‌لیگه سبب اولمور، عینی زاماندا زیان‌وئریجی و فلاکتلی حادثه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ده کؤمک ائدیر. او، یازیردی: "بئله‌لیکله، قورخاق آدام هده، زور قارشیسیندا اؤزونو ایتیریر، چاشیر و حوقوقوندان بئله ال چکیر، ان موقدّس وارلیغیندان محروم اولور، هابئله بو ایرنج قورخونون اوغورسوز تأثیری نتیجه‌سینده قورخاغین بدنینده‌کی مقاومت قوه‌لری ده آزالاراق هر جور خسته‌لیکلرین هوجومونا، یولوخماسینا ایمکان یارانیر. میکروبلار گوندن گونه جانلانیر، گوجلنیر و قورخاغین ساغلاملیغی‌نین محو و هلاک اولماسینا سبب اولور". خیابانی‌یه گؤره، قورخو بیلاواسیطه فلاکتین سببی اولماسا دا، فلاکتدن تؤره‌نن نتیجه‌لرین داها دا گرگینلشمه‌سینده چوخ بؤیوک رول اویناییر: "قورخو مینیموم درجه‌ده کدری، غوصّه‌نی آرتیریر. یوکسک زیان‌وئریجی درجه‌یه چاتدیقدا ایسه یا بیلاواسیطه فلاکتلرین تؤره‌مه‌سینه سبب اولور، یا دا حیاتی برباد ائدیجی کور بیر اهتیراص کیمی تجسّوم ائدهرک ایسترسه مادّی، ایسترسه ده معنوی جهتجه اینسانی بوتون راحتلیقدان محروم ائدیر. قورخو اینسا‌نین دوشونجه قوه‌لرینی، عقل و کمالینی حرکتدن ساخلاییر، اونون جیسمی قوه‌لرینی ده درحال فعالیتدن سالیر. قورخو ساغلاملیق نومونه‌سی، ساییقلیق و ذکا منبعی اولان بیر شخصی سولغون، قانسیز قورو بیر هئیکله، شوعورسوز، ایراده‌سیز، فعّالیت‌سیز خولیایا توتولموش، مغلوب بیر آداما چئویریر. قورخو اینسا‌نین ساغلاملیغیندا دا عینی تأثیری گؤستریر. تک-تک آداملارین بدنینیده قورخودان تؤرنن نتیجه‌لر عئیناً خالق کوتله‌لرینده ده تؤره‌نیر. اؤزو-اؤزولوگونده یئنیلمز، بؤیوک قووه‌یه مالیک اولان بیر خالقی قورخو هئچه-پوچا چیخاریر". خیابانی ایدیعا ائدیردی کی، قورخو اینکیشاف، تکامول و یئنی‌لیگین قاباغینی آلان ان بؤیوک مانعه، بشریتین دوشمنی‌دیرسه، جسارت ایسه تام عکسینه اینسانلیق اوچون وار اولماق دئمک‌دیر: "قورخو دئییلن بو اوغورسوز حیس بشریتین شرف، حیثیت، منلیک و مردلیک کیمی نجیب حیسلرینی تهلوکه‌یه سالیر. "قورخو" اولان یئرده اینسان قابیلیت و مزیّتدن محروم اولور. اینسان آدینی داشیماق و اینسانیت شرفینه مالیک اولماق ایسته‌ین شخص قورخمامالی‌دیر. "قورخماماق"، بو بشریت عالمینده مؤوجود اولان شرف و حئیثیتی قوروماق اوچون بیر واسیطه‌دیر. لاکین تکجه قورخماماق کیفایت ائتمز، بوندان علاوه جسارت‌لی، قوچاق و اورکلی ده اولماق لازیم‌دیر. قورخونون عسکینه اولاراق جسارت آنجاق عقل و ایگیدلیک سلاحی ایله سیلاحلانمیش و اوزاق‌گؤرنلیک حیسی ایله آشیلانمیش جسارت، جوشقون و فداکار بیر قوچاقلیق میلّتلره نجات وئره بیلر".
کؤچورن: عباس ائلچین
آشیق فرهاد سلیمی (1341-1273)