تورک میلّى کیملیگینده دؤولتچیلیک کولتو
تورال اسماعیلاوف
دؤولتچیلیک عنعنهلری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلارینین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظرهلر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسانلیق داها جیدی تشکیلاتلانمالی و اؤز میلّى دؤولتچیلیک عنعنهلرینه صاحیب چیخمالیدیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایستهنیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئلهنی کونکرتلشدیرسم، اوچ عومومیلشدیرمهنی بورادا آییرد ائده بیلریک:
1) یاخین شرقده باش وئرن بوتون دِفورماتیو دَییشیکلیکلر و قان چاناغینا چئوریلن جوغرافی آرئاللارداکی دارتیشمالار بیرباشا ضعیف دؤولت عنعنهلری ایله علاقهلیدیر. ماکیاولیست سیاسی خادیملرین کاسادلیغی، خاریجی آژنتورانین سیوری ذکاسی نتیجهسینده یاخین شرق دؤولتلرینده وطنداش اولماق آغریلی بیر آنلاییشا چئوریلیب.
2) خیردا دؤولتلرین ایستیثمارینی اؤزونه هدف سئچن قلوبال ایمپریالیزم عومومی تلاطوملره سبب اولدوغونون فرقینده بئله دئییل. ارسطونون دئدیگی بیر شئیی درک ائتمیرلر کی، کاینات هامینین و بوتون جانلیلاریندیر. بوتون بشری سیستملر بیر-بیری ایله سیستماتیک فونکسیالیدیر.
3) طبیعتشوناسلیغین علمی اینکیشافی ایله اینسانا باخیش کؤکوندن دَییشیر. اؤزونو عومومی ناتوردونیانین بیر پارچاسی حیس ائدن اینسانلار اونلارین باشلارینا گلن فلاکتلرین ده لوکال سجیّه ده قالمایاجاغینی آنلامالیدیر. ایقتیصادی بؤحران بیر یئرده باش وئرنده بو هر یانا سیچراییر. دئمهلی، باشقا اؤلکهلرده کی قتلعاملارا گؤز یومانلار بیر گون اؤزلری بلانین آستاناسیندا اولاجاقلارینی بیلهرکدن نظردن قاچیریر.
عومومیتله، کؤورک دؤولتچیلیک حیسّلری سونوندا باشقا میلّتلرین ایخراج ائتدیگی یاد فیکیرلرین جایناغینا کئچیر. میلّى حساسیتین پوچلوغو آیدینلانمانی سونلاندیردیغی کیمی، خالقلارین ایشیقلارینی دا بیردفعهلیک سؤندورمگه قادیر اولور. ایستر فارس، ایسترسه ده عرب تاریخینه نظر یئتیرنده تورکون دؤولتچیلیک آنلاییشینین فورمالاشدیغی دؤورلرین داها قدیم و اسکی اولدوغونو گؤره بیلریک. 7-جی عصره قدر داغینیق وضعیتده اولان عرب قؤومونون توپلانیب واحید ایداره ائتمه مودِلی یاراتماسیندان عصرلر اؤنجه تورکلرده دؤولتچیلیک عنعنهسی وار ایدی. ساسانی حؤکمرانلیغینین واحید اولمایان، یاریمچیق مؤوجودیتی ایللرینی ایسه قطعیاً نه آغ هونلارین افتال دؤولتی ایله، نه ده خزر خاقانلیغی ایله موقاییسه ائتمک اولماز. دؤولتین کلاسیک تعریفی بو گون افلاطوندان بو یانا قبول اولونموش عومومی پرینسیپلری احتیوا ائتسه ده، بیر شئیی ده نظردن قاچیرماق اولماز کی، بوتون فلسفی-پولیتولوژی آنلاییش معیارلاری دَییشسه ده، دؤولته یاناشما اؤز ایلکینلیگینی قوروماغا نایل اولدو. دؤولت بیر اؤلکه اوزرینده جمعلشن خالقلارین حوقوقی ایداره ائتمه سیستمینین لاکونیک ایضاحینا چئوریلدی. دؤولتچیلیک ایسه دؤولتین اهمیتینی درک ائدن وطنداشلارین و خادیملرین نظری مودِللرینین جمعلشدیگی کوره اولماغی باجاردی. دؤولتچیلیک آنتیک یونان-روما کولتورونده تزیسلر شکلینده مؤوجود اولسا دا، اورتا عصرلرده غرب بو آنلاییشی کائوتیک(قارماقاریشق) حالا سالدی، شرقین دیدیشمهلری و فارس-عرب ذهینینین اورتاق بنزرلیکلرینده دوشونجه اؤزونو سیستملشمیش حالا گتیره بیلمهدی. اورخون-یئنیسئی آبیدهلری، موسی کالانکاتلینین آلبان تاریخینه دایر اثرلری، آرخولوژی کشفلر بیر شئیی اورتایا چیخاردی کی، تورکلر هله اوغوز خاقان دؤنمیندن، آلتایلاردان دونیایا سپلهنهرک ائرکن بشر تاریخینده بو دوشونجهنین اؤنمینه یییهلنمگه نایل اولوبلار. بیر دؤولت دوشونجهسینی منیمسمهنین ان بیلینن اؤزللیکلری میلّت، بایراق، ایدئیا، روح تاندِمینین اولماسی ایدی و سلجوقلار تیمثالیندا اؤز یوکسکلیگینه قالخان آنلاییش اورتاق تورک دوشونجه سیستملرینین یاخینلاشماغیندا دا کؤرپو رولونو اویناماغا نایل اولدو. اورال، آلتای و ایسسک کؤل تدقیقاتچیلاری تورکلرین ایلک دؤولت معنالاندیرمالارینی ایکی ساحه ده موشاهیده ائدیرلر:
1) ایقیتیصادی سیستمین دایانیقلیغی. ائرکن تورک دؤولتلرینین بوتون یورویوشلرینده واحید قنیمت بؤلگوسونون آپاریلماسی ایدئیاسی بونون باشیندا دایانیر.
2) ایجتیماعی درک. کوُتی، سوُ، توروککی ائرکن دؤولت قوروملاریندا فردلرین ایداره ائتمگه اولان آرزولاری قاباریق فورمادا اولور، سونراکی دؤورده بو سیررلی تاریخی آراشدیران غرب تدقیقاتچیلاری بئله بو فیکیرلرله همرأی اولورلار.
تاریخچی اِبِرهارد شرق خالقلارینین اؤزللیکلریندن بحث ائدن چوخ ساییلی علمی یازیلارین و آراشدیرمالارین مؤلیفیدیر. او، تورک سویلو توپلولوقلاردا ایجتیماعی ترقّینین بوتون لایلاریندا دؤولت قورما مئییلینین اولماغینی خوصوصی قئید ائدیر. تورکلرین جسور، باجاریقلی و ایداره ائتمگه مئییللی اولدوغونو یازان تدقیقاتچی، بو اؤزللیکلره گؤره بیر-بیرینی عوضلهین ایجتیماعی فورماسیالارا رغماً تورکلرده دؤولتچیلیگین فیکیر و ایدئیا حادیثهسینه چئوریلمهسینی یازیر. اونلو تورکچو عالیم ضیا گؤگآلپ تورکلرین شرقدهکی حرب تاریخینی ده کؤکوندن دَییشدیردیگینه اینانیردی. "تورک حربی آنجاق باریش و عدالت اوچون ایدی" فیکیرلری بیر چوخ ایدئیا اینسانلاری طرفیندن سونرالار گئنیش یاییلماغا باشلادی. حقیقتین ده فرقلری اورتایا قویماق اوچون بیر نئچه مقامی آیریجا قئید ائدیم:
1) عربلرین تکجه آذربایجانا هوجوملاری فونوندا باش وئرن دهشتلی مادّی-معنوی داغینتیلار فونوندا غربی هون حؤکمدارلاری، تئیموریلر و دیگر تورک سرکردهلرینین اوردولاری بیر دنه ده اینجه صنعت اؤرنگینی محو ائتمهدی و دایم کولتورون کئشیگینده دایاندی.
2) غربین حیاتا کئچیردیگی صلیب یوروشلری بوتون کولتورلری محو ائتمگه یؤنهلیک ایکن، تورک خاقانلارینین فتحی بیر چوخ جوغرافیالاردا یئرلی خالقلارین ریفاهینا و عدالتلی ایداره ائدیلمهسینه سبب اولدو.
3) شرقده کی ایدئالیست فلسفی تفکّور تورک دوشونجه صاحیبلرینین امگی نتیجه سینده زنگینلشهرک بوتؤو فلسفی-سیاسی مکتبلره تکان وئردی.
4) مدنیت و اینجه صنعت هئچ گؤرونمهدیگی فورمادا تکامولو تورکلر سایهسینده تانیدی و سمرقند اینتیباهی بونلاردان سادهجه بیریدیر.
تاریخین موختلیف دؤورلرینده تورکلر چین، هیندیستان، مرکزی آسیا، خوراسان، روم ائلی، قافقازلاردا دایانمادان دؤولت بیرلیکلری یاراداراق دونیا دؤولتچیلیک تاریخینه عوضسیز تؤهفهلر بخش ائتدیلر. محمت آلتای قئید ائدیردی کی، دونیا تاریخینده هئچ بیر قؤوم تورکلر قدر گئنیش جوغرافیالارا یاییلاراق موختلیف دؤولتلر قورماغا مووفّق اولا بیلمهییب. بوتون بونلارین اوستونه بعضی غرب دایرهلری و آنتی-تورک شرق مرکزلری قصداً تورکلری " باربار " اعلان ائدهرک اونلارین آنجاق ساواش اوچون وار اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. حالبوکی، اِرامیزدان اؤنجهلردن ان یئنی دونیا تاریخینه قدر بیلینن تورک دؤولتلری ایله یاناشی اؤز تورکلوکلرینین فرقینده اولمایان و اوزاقلاشان دؤولتلر و ایداره ائتمه مودللری مؤوجود ایدی. مثلا، چینده مؤوجود اولان تابقاچ دؤولتی بئشینجی عصره قدر تورکلوکدن اوزاقلاشماسا دا، بودیزمین تاثیرلری نتیجهسینده چینلیلشدی. بولقار تورک دؤولتی بونلاردان ان تأسوف دوغوروجو اولانیدیر. 864-جو ایلده دین دَییشدیرمکلری ایله خریستیان، بیزانس کولتورو ایچریسینده اؤز میلّى کیملیکلرینی آسسیمیلیاسیایا معروض قویدولار. یاخود آوروپانین کؤکلو ماجار دؤولتینین روما کولتورونو منیمسمهسی ایله تورکلوکدن چیخماغی نومونهسینی ده میثال چکمک اولار. بونا رغماً، بو گون ماجاریستاندا تورکلوگه و هون کؤکلو اولماقلارینا باغلی اولدوقلارینی اساس ایدئیا خطینه چئویرن ژوببیک پارتیاسی پارلامنتده اساس سیرالاردا یئر آلیر. تورکلرین داها بیر فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، هئچ واخت ثابیت بیر یئرده قالمایاراق دایم یئنی دؤولتلر قورور و فرقلی اراضیلره یاییلماغی باجاریردیلار. تورکلرین تاریخده نئچه دؤولت قوردوغو دقیق بیلینمیر. لاکین بوتون ائرکن دؤولت بیرلیکلرینی و ایسکیت-ساک وحدتینی ده علاوه ائتسک، سایینین یوزو کئچدیگینی دقیق دئمک اولار. تورک دونیاسی ان گئنیش جوغرافی تشکیلاتلانماغا 15-16-جی عصرلرده نایل اولدو. همین دؤورده آتلانتیک اوقیانوسوندان باشلایاراق دونیانین موختلیف بؤلگهلرینده ساییسیز تورک ایمپراتورلوقلاری عرصهیه گلدی. مغریب آدالارینا قدر حاکیم اولان بیر تورکجه دانیشیق دیلی اولدوغو بوتون یازیلی قایناقلاردا مؤوجوددور. بومین خاقان، سلجوق سولطانلاری، آتیلا، امیر تئیمور، چینگیز خان، شاه ایسماییل ختایی، نادیر شاه و نئچه تورک سرکردهلری دؤولتچیلیک تاریخینین آوانقاردلاری اولاراق آدلارینی تاریخه حک ائتدیردیلر. اورتا آسیاداکی قاراخانلی، غزنوی دؤولتلری، آذربایجان تاریخینین آغقویونلو و قاراقویونلولاری، بیر آز کنار اراضیلرده اویغور خاقانلیغی و گؤیتورکلرین تیمثالیندا سرحدلری آشان دؤولت فورمالاری یارادان اولوسوموز اؤز فرقینی اورتایا قویماغی باجاردی. خارزمشاهلار و عوثمانلی ایله ایسه اؤزونون ان یوکسک زیروهسینی فتح ائتمگه نایل اولدو.
مصطفی کمال آتاتورک 1 مارس 1922-جی ایل چیخیشیندا تورکون دؤولت یاناشماسینی بیر-بیر ایضاح ائدیر: "سیاسی و ایقتیصادی نایلیتلریمیزین کؤکونده دؤولتلشمک غایهسی دایانیر. بیزیم ایزله دیگیمیز دؤولتچیلیک آنلاییشی فردی و میلّتی بیر بوتؤو اولاراق ریفاه حالینا چاتدیرماغی اساس مقصد کیمی قبوللانیب. دؤولتچیلیگین اساس تعریفی سوسیال، ایقتیصادی و اخلاقی دایاقلارین مؤحکم اولماغی ایله باغلیدیر." آتاتورک میلّى بیرلیگین قازانیلماسیندا دؤولتین اساس گوج اولدوغونو عؤمور بویو مودافیعه ائتدی. بئلهلیکله، تورک دؤولتچیلیگی اؤزونده اؤلکهلر ایچینده تهلوکهسیزلیگی و عدالتی برقرار ائتمهنی میسسیا ائتدی، مودافیعه اوچون هر واسیطه ایله حاضیر دورومدا اولمانین پسیکولوژی ضرورتینی کوتلهلره یقین ائتدیردی. دؤولت دیش باسقیلارا قارشی دیگر اؤلکهلرین میلّتلری ایله ان یوکسک سوییه ده علاقهلرین واجیبلیگینین قارانتی اولدو.
البته تورک دؤولتچیلیک فلسفهسینین تاریخی ایشیقلاندیرماسی ایلک باشدا عربلرین خوشونا گلمهدی. 642-جی ایلده تورکلری سئومهین ساسانی حؤکمدارلیغینی سونلاندیران عربلر تورکلرله اوز-اوزه گلدیلر. تورک سویلو خزرلرله عربلر تئز-تئز دؤیوشدولر. او زامانا قدر هئچ بیر فورمالاشمیش دؤولت عنعنهسی اولمایان عربلرین خزر خاقانلیغی ایله دؤیوشلرینده هر ایکی طرف موختلیف واختلاردا اوستونلوگه نایل اولوردو. 661-جی ایلده امویلرین خلیفهلیگی اله آلماغی ایله عربلرین تورکلر اوزرینه نؤوبتی یوروشلرینه استارت وئریلدی. بوخارا، سمرقند، قاشغار، تورکوستان اراضیلرینده عربلر تورک اهالیسینه قارشی آمانسیز حملهلر ائتدیلر. عباسیلر دؤورونده ده تورکلره عربلرین موناسیبتی دییشمهسه ده، تورکلر عربلرین تاثیری ایله ایسلامی قبول ائتمگه مجبور اولدو. عربلرین تورک دؤولتچیلیگی ایله باریشمازلیغی اؤزونو یگیرمینجی عصرده ده اورتایا قویدو و سعودیه عربلری عوثمانلییا قارشی ساواشدی، اؤزو ده عوثمانلینین آغیر واختلاریندا. خورمیلرین باشینا گتیریلن موصیبتلردن ایسه هئچ یازماق ایستهمیرم.
دؤولت تورکلوگون اساس ثروتلریندندیر، بو ثروتی بوتون تاریخده و بو گون ده قیسقانجلیقلا قارشیلایان یادائللی ایستیثمارینا قارشی ان یاخشی جاواب حملهسی دؤولتچیلیک شوعورودور.
کؤچورن:عباس ائلچین
آذربایجان تورک فلسفهسیندن یارپاقلار: شیخ محمد خیابانی
دوکتور فایق علیاکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری شیخ محمد خیابانی (۱۸۷۹-۱۹۲۰) تبریز یاخینلیغینداکی خامنه قصبهسینده آنادان اولموش، تبریز و ماخاچقالا شهرلرینده دینی و دونیوی علملردن تحصیل آلمیشدیر. بئله کی، آسترونومی، ریاضیاتلا یاناشی، ایسلام فلسفهسی، ایسلام تاریخی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی موجتهیدلیک درجهسینه یوکسلمیش، بیر مودّت حاجی کریمخان مسجیدینین آخوندو، ایمام جومعهسی، واعیظی اولموشدور. او، ۱۹۰۷-۱۹۰۹-جو ایللرده قاجارلاردا باش وئرمیش مشروطه حرکاتیندا موهوم رول اوینایاراق تبریز انجومنینین و شورا مجلیسینین وکیلی، ۱۹۰۹-۱۹۱۱-جی ایللرده فعالیت گؤسترن ۲-جی مجلیسده دموکرات پارتیاسینین آذربایجاندان سئچیلن میلّت وکیلی اولموشدور. ۲-جی مجلیس تهران حکومتی طرفیندن بوراخیلدیقدان آز سونرا خیابانی یئنیدن چار روسیهسینه اوز توتاراق ۱۹۱۶-جی ایله قدر ماخاچقالادا و پتربورقدا یاشامیشدیر. چار روسیهسینده اولدوغو مودّتده سوسیال-دموکراسی تعلیمی ایله یاخیندان تانیش اولان خیابانی ده بو ایدئیایا خئیلی درجهده ماراق یارانمیشدیر. ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابی چار روسیهسینده اولدوغو کیمی، قاجارلاردا دا گئنیش عکس-صدا دوغوردو کی، دموکرات پاراتیاسینین آذربایجاندا-تبریزدهکی ویلایت کومیتهسینین صدری اولان خیابانی قیسا بیر مودّتده آذربایجان تورکلرینین لیدرینه چئوریلدی. عئینی زاماندا، او، ۱۹۱۷-۱۹۲۰-جی ایللرده تبریزده نشر ائدیلن "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینین اساس یازارلاریندان بیری اولموشدور. دموکرات پارتیاسینین آذربایجان ویلایت کومیتهسینین ۱۹۱۷-جی ایلین آقوستونداکی ایجلاسینین قراری ایله موستقیل آذربایجان دموکرات فیرقهسی (آدف) یارادیلیب، اونون مرکزی کومیتهسینین صدری خیابانی سئچیلمیشدیر. ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده آذربایجان، خوصوصیله ده تبریز آدف و اونون لیدرینین بؤیوک نوفوذو آلتیندا اولوب، دئمک اولار کی، ایداره ائتمه اونلارین اؤز اللرینده ایدی. همین دؤورده آذربایجان اوچون ایسه اساس تهلوکه تهران حکومتیندن چوخ ۱۹۱۷-۱۹۱۸-جی ایللرده بؤیوک بریتانیا، فرانسه و آمریکا طرفیندن آسوریلارلا ائرمنیلردن عبارت یارادیلمیش قوندارما "خریستیان قوشونو" یا دا قوندارما "آسوری دؤولتی" ایدی. "آسوری-ائرمنی دؤولتی"نین اساس هدفی ده آذربایجان تورکلرینی اتنیک سویقیریم ائتمک ایدی کی، نه خیابانی، نه ده اونون باشچیلیق ائتدیگی آدف "ایرانچیلار"لا اونلارین هاوادارلارینین، یعنی اینگیلیسلرین، روسلارین "خریستیان اوردوسو"نون آذربایجاندا باشلاتدیقلاری قیرغینلارین قارشیسینی آلماق گوجونده دئییلدیلر. "آسوری-ائرمنی دؤولتی" ۱۹۱۸-جی ایلین فوریه-مای آیلاریندا تکجه اورمیه و سلماسدا اون مینلرله آذربایجان تورکونو سویقیریما معروض قویموشدو. آنجاق ۱۹۱۸-جی ایلین یاییندا عثمانلی اوردوسونون ۴-جو آلایینین قهرمانلیقلاری نتیجهسینده اورمیه و سلماس، ائلهجه ده دیگر آذربایجان کندلریله شهرلری بیرلشمیش "ائرمنی-آسوری اوردوسو"-ندان آزاد ائدیلدیلر. بوتون بونلارا باخمایاراق خیابانی ایله عثمانلی حربی کوماندانلیغی آراسیندا آنلاشیلمازلیق باش وئردی. بئله کی، خیابانی گونئی آذربایجان خالقینی "آسوری-ائرمنی" حربی بیرلشمهلرینین ظولموندن خلاص ائتمیش عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسینی طلب ائدیب و بونون دا نتیجهسینده، آدف-نین لیدری قارصا سورگون ائدیلمیشدیر. غلام ممدلی سووئت آذربایجانی دؤنمینده، دؤورونون شرطلرینی نظره آلساق، خیابانی ایله عثمانلی اوردوسونون آراسیندا یارانمیش پروبلمی بئله ایضاح ائتمیشدیر: روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا تبریزه گلن تورک عسگرلری تاخیل مسئلهسینده اوّلجه خیابانیله راضیلاشدیقلاری حالدا، داها سونرا آجلیق وضعیتینده اولان اهالینین اولان-قالانینی دا الیندن آلیب. خیابانینین تورک حربی کوماندالارینا اعتیراض نتیجهسینده او، اؤلکهدن سورگون اولونموشدور. شوبههسیز، بو مسئلهده آنلاشیلمازلیق، یا دا ایکی قارداش تورکون آراسینا گیرمیش خاینلر اولموش و نتیجهده ده همین خوشاگلمز حادثه باش وئرمیشدیر. بیرینجی دونیا موحاربهسینین نتیجهلرینه گؤره، عثمانلی آذربایجانی ترک ائتمگه مجبور اولدوقدان سونرا تبریزه قاییدان خیابانی آدف داخیلینده یارانمیش فیکیر آیریلیغینین قارشیسینی آلماق اوچون بیر چوخ جهدلر گؤسترسه ده، اوغورسوزلوقلا نتیجهلندی. بئله کی، پارتیا داخیلیندهکی "تنقیدیون" ("تنقیدچیلر") قروپو باشدا زینالالعابدین خان، احمد کسروی اولماقلا، "تجددیون" ("یئنیلیکچیلر") فراکسیونو، خوصوصیله ده خیابانینی غئیری-دموکراتیک آددیملار آتماقدا، عثمانلی ایله امکداشلیقدا، آذربایجانی "ایران"دان آییرماقدا ایتیهام ائدیردیلر. حالبوکی، یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، عثمانلی اوردوسونون گونئی آذربایجاندان چیخاریلماسی طلبینی ایرهلی سورن خیابانی، بونون قارشیلیقلیغیندا قارصا سورگون ائدیلمیشدی. پروف. اکرم رحیملی ده حساب ائدیر کی، احمد کسروی باشدا اولماقلا "تنقیدیون"چولاری اساس ناراضیلیقلاری آذربایجان تورکجهسینین ایشلدیلمهسی، میلّی حکومتین "آزادیستان" آدلاندیریلماسی، میلّی موختاریات طلبی ایله چیخیش ائتمهسی، "آریاچیلیق"دان اوزاقلاشیب آذربایجانچیلیغا اساسلانماسی و بو کیمی میلّی مسئلهلر اولموشدور. آدف داخیلینده بو جور ضدّیتلرین یاشاندیغی بیر دؤورده، ۱۹۱۹-جو ایلده بؤیوک بریتانیا ایله قاجارلارین باش ناظری وثوقالدوله آراسیندا ۱۹۰۷-جی ایل آقوستوندا باغلانمیش موقاویلهنی (همین موقاویلهیه گؤره قاجارلار چار روسیهسی و اینگیلیس طرفیندن ایکی حربی نفوذ دایرهسینه بؤلونموشدور) عوض ائدن یئنی موقاویلهنین (بونونلا دا قاجارلار دؤولتی دئمک اولار کی، اینگیلیسین هِگِمونلوغو آلتینا کئچمیش اولوردو) باغلانماسی آذربایجاندا گئنیش اعتیراضلارا سبب اولدو. حتی، ۱۹۲۰-جی ایلین آپرلین ۷-ده خیابانینین باشچیلیغی ایله تبریزده "آزادیستان" آدلی میلّی حکومت ده قورولدو. آنجاق تخمیناً آلتی آی سونرا، ۱۹۲۰-جی ایلین سپتامبرین ۱۲-ده تهران حکومتی طرفیندن میلّی حکومت سوقوطا اوغرادیلیب، خیابانی اؤزو ده تبریزده گئدن دؤیوشده شهید اولدو. اونون شهید اولمازدان اؤنجه دئدیگی سون سؤزو بئله اولموشودر: "شرفلی اؤلوم، شرفسیز یاشاماقدان یاخشیدیر!". خیابانینین تدقیقاتچیلاریندان علی آذرییه گؤره، اؤلوموندن اوّلکی ایکی گئجهنی ائوینده قالدیغی حاجی شیخ حسن خانین تبریزین یئنی والیسی مُخبرالسلطنهدن اونون اوچون جان تهلوکهسیزلیگی ایستهمک تکلیفینه ایسه خیابانی بئله جاواب وئرمیشدیر: "من اؤلمگی تسلیم اولماقدان اوستون توتورام. دوشمنلرین قارشیسیندا دیز چؤکمهرم. من مشروطیت دؤورونون اوشاغییام، عرب خیلافتینه باش أیمهین بابک خُرمینین سولالهسیندهنم". یئری گلمیشکن، علی آذری "شیخ محمد خیابانینین تبریزدهکی قیامی" اثرینده خیابانینی "گنج تورک قهرمانی، آذربایجان تورکلرینین آزادلیق حرکاتینینی لیدری"، "آزادیستان تورک موختار دؤولتی"نین باشچیسی کیمی قلمه وئرمیشدیر. ایجتیماعی-فلسفی باخیشلاری. ۱۹۱۷-جی ایلدن اعتباراً "تجدد" ("یئنیلشمه") قزئتینده آزادلیق، برابرلیک و ایجتیماعی عدالت ایدئیالارینی تبلیغ ائدن خیابانی حساب ائدیردی کی، موسلمانلار موعاصر دونیادا یئنی مدنیت یاراتماق، یا هئچ اولماسا ایستر-ایستهمز مئیدانا گلهجک بیر مدنیتین یارانماسیندا فعال ایشتیراک ائتمهلیدیرلر. اونون "یئنیلشمه" فلسفهسینه گؤره، یئنی بیر مدنیتین یارانماسیندا هر کسین اؤز لاییقلی بورجونو یئرینه یئتیرمک اوچون ایکی اساس ایشده سعی گؤسترمهسی ضروریدیر: بونلاردان بیری عقل و تفکّور، دیگری ایسه ثبات و همرأیلیکدیر. اصلینده بوراداکی "تجدد" ("یئنیلشمه") فلسفهسی آوروپاداکی لیبرالیزمله بیر چوخ جهتلرینه گؤره اوست-اوسته دوشسه ده، میلّی اؤزونهمخصوصلوغو ایله فرقلنیردی. بونو نظرده توتاراق خیابانی یازیردی کی، ایسلام دونیاسیندا "تجدد" مسلکی سیاسی دیلده چوخ واخت "لیبرالیزم" کلمهسی کیمی ایستیفاده اولونسا دا، آنجاق بو، آوروپا لیبرالیزمینی تقلید ائتمک آنلامینا گلمهملیدیر. خیابانینین بیر مودریک، فیلوسوف کیمی دوشونجهلرینده گلهجگه هم اینام، هم ده همین اینامی گئرچکلشدیره بیلهجک بیر منطیقلی بیر تفکّور وار ایدی. بو باخیمدان "تجدد" فلسفهسینده "قورخو" آنلاییشنا یئر یوخدور و جسارتلیلیک، ایگیدلیک اؤن پلاندادیر. هم بو گونه، هم ده گلهجگه موناسیبتده قورخونو دفع ائدیب، آنجاق جسارتی توتماق واجیبدیر. خیابانییه گؤره، قورخویا یئنیلمیش اینسانین، یا دا خالقین گلهجگی و گلهجکله باغلی اومیدلری ده اولا بیلمز. او، یازیردی: ""قورخورام" سؤزو اونو دئین آدامین اؤز ویجدانی قارشیسیندا بیآبیرجاسینا ائتدیگی اعترافدیر. "قورخورام" سؤزو رذالتین ان آلچاق درجهسینی و اونو دئین آدامین روح دوشکونلوگونو آندیران بیر فورمول و ایفادهدن عبارتدیر. "قورخو" اینسانین طبیعتینده مؤوجود اولان ان چیرکین بیر حیس و اوغورسوز بیر هیجاندیر. بو حیس آدامی مردلیک شرفیندن و عالیجنابلیق مزیتیندن مرحوم ائدهرک اونو میسگینلیگین ان آشاغی درجهسینه ائندیریر و ان موردار حیوانلارلا بیر سیرادا قویور. آغجیگر آداملار، یعنی جسارتسیز، اورکسیز قوجالار، گنجلر، قادینلار و اوغلانلار طبیعی اولاراق قورخاق بیر ایجتیماعیتی، قورخاق جمعیت و میلّتی تشکیل ائدرلر. قورخاق بیر میلّت ایسه چوخ چکمهدن اؤز باشیندا بیر قدّارین الینده گیریفتار اولار". اونون فیکرینجه، قورخو اینسانلار کیمی، خالقلارین دا قول اولماسینین باشلیجا سببلریندن بیریدیر. اوستهلیک، قورخو تکجه سیاسی کؤلهلیگه سبب اولمور، عینی زاماندا زیانوئریجی و فلاکتلی حادثهلرین مئیدانا گلمهسینه ده کؤمک ائدیر. او، یازیردی: "بئلهلیکله، قورخاق آدام هده، زور قارشیسیندا اؤزونو ایتیریر، چاشیر و حوقوقوندان بئله ال چکیر، ان موقدّس وارلیغیندان محروم اولور، هابئله بو ایرنج قورخونون اوغورسوز تأثیری نتیجهسینده قورخاغین بدنیندهکی مقاومت قوهلری ده آزالاراق هر جور خستهلیکلرین هوجومونا، یولوخماسینا ایمکان یارانیر. میکروبلار گوندن گونه جانلانیر، گوجلنیر و قورخاغین ساغلاملیغینین محو و هلاک اولماسینا سبب اولور". خیابانییه گؤره، قورخو بیلاواسیطه فلاکتین سببی اولماسا دا، فلاکتدن تؤرهنن نتیجهلرین داها دا گرگینلشمهسینده چوخ بؤیوک رول اویناییر: "قورخو مینیموم درجهده کدری، غوصّهنی آرتیریر. یوکسک زیانوئریجی درجهیه چاتدیقدا ایسه یا بیلاواسیطه فلاکتلرین تؤرهمهسینه سبب اولور، یا دا حیاتی برباد ائدیجی کور بیر اهتیراص کیمی تجسّوم ائدهرک ایسترسه مادّی، ایسترسه ده معنوی جهتجه اینسانی بوتون راحتلیقدان محروم ائدیر. قورخو اینسانین دوشونجه قوهلرینی، عقل و کمالینی حرکتدن ساخلاییر، اونون جیسمی قوهلرینی ده درحال فعالیتدن سالیر. قورخو ساغلاملیق نومونهسی، ساییقلیق و ذکا منبعی اولان بیر شخصی سولغون، قانسیز قورو بیر هئیکله، شوعورسوز، ایرادهسیز، فعّالیتسیز خولیایا توتولموش، مغلوب بیر آداما چئویریر. قورخو اینسانین ساغلاملیغیندا دا عینی تأثیری گؤستریر. تک-تک آداملارین بدنینیده قورخودان تؤرنن نتیجهلر عئیناً خالق کوتلهلرینده ده تؤرهنیر. اؤزو-اؤزولوگونده یئنیلمز، بؤیوک قووهیه مالیک اولان بیر خالقی قورخو هئچه-پوچا چیخاریر". خیابانی ایدیعا ائدیردی کی، قورخو اینکیشاف، تکامول و یئنیلیگین قاباغینی آلان ان بؤیوک مانعه، بشریتین دوشمنیدیرسه، جسارت ایسه تام عکسینه اینسانلیق اوچون وار اولماق دئمکدیر: "قورخو دئییلن بو اوغورسوز حیس بشریتین شرف، حیثیت، منلیک و مردلیک کیمی نجیب حیسلرینی تهلوکهیه سالیر. "قورخو" اولان یئرده اینسان قابیلیت و مزیّتدن محروم اولور. اینسان آدینی داشیماق و اینسانیت شرفینه مالیک اولماق ایستهین شخص قورخمامالیدیر. "قورخماماق"، بو بشریت عالمینده مؤوجود اولان شرف و حئیثیتی قوروماق اوچون بیر واسیطهدیر. لاکین تکجه قورخماماق کیفایت ائتمز، بوندان علاوه جسارتلی، قوچاق و اورکلی ده اولماق لازیمدیر. قورخونون عسکینه اولاراق جسارت آنجاق عقل و ایگیدلیک سلاحی ایله سیلاحلانمیش و اوزاقگؤرنلیک حیسی ایله آشیلانمیش جسارت، جوشقون و فداکار بیر قوچاقلیق میلّتلره نجات وئره بیلر".
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی و محمد امین رسولزاده
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورکچولوگو مفکورهسی میلّی آزادلیق حرکاتینین تکامول پروسهسینین منطیقی نتیجهسی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئرن موهوم حادثهلر (بالکان ساواشی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجلهنمهسی، چار روسیهسینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلارینین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشهرک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤوردهکی حادثهلرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکانوئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.
۱۹۱۰-جو ایللرده آذربایجان تورک مطبوعاتیندا میلّی موتیولرین، او جملهدن تورکچولوگون، تورک بیرلیگینین اؤنه کئچمهسینده بالکان ساواشیندان سونرا تورکیهده گوجلهنمگه باشلایان تورکچولوک جریانینین گوجلو تأثیری اولموش، خصوصیله، «تورک یوردو» مؤلیفلرینین تیمثالیندا (ی.آکچورا، ض.گؤکآلپ و ب.) تورکیهده باشلایان تورکچولوک حرکاتی قافقازدا دا چوخ آتشلی آردیجیللار بولموشدور (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۶-۵۷)). آنجاق بو او دئمک دئییل کی، تورکچولوک ایدئیاسی تورکیهدن آذربایجانا ایخراج اولونموشدور. سادهجه، تورکچولوک بوتون تورک اؤلکهلرینده، او جملهدن آذربایجان و تورکیهده عینی زاماندا یارانمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سادهجه، بو پروسهده قارشیلیقلی موبادیلهلر ده اولموشدور کی، بونو م.ا.رسولزاده، ی.آکچورا، م.ب.محمدزاده کیمی ضیالیلار دا دفعهلرله قئید ائتمیشلر. م.ا.رسولزاده یازیر: ««فویوضات» درگیسی «تورک یوردو»ندا اولدوغو کیمی آیدین و تکرارلا اولماسا دا تورکچولوک قونوسونو داها اؤنجه ایشه سالمیش، حتی مرحوم ضیا بیگین سون چاغلاردا «تورک میلّتیندنم، ایسلام اومّتیندنم، غرب مدنیتیندنم» شوعاری ایله گؤستردیگی آنلامی علی بیگ حسینزاده «تورک قانلی، ایسلام ایمانلی و فیرنگ قیافهلی اولاق» فورمولو ایله آچیقلامیشدی. آذربایجان مطبوعاتی و ادبیاتیندا، شوعورلو متودیک بیر شکیلده میلّی تورک ایدئولوژیسینین ایشه سالینماسی ایسه، او، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجهسی و ایللرینده داها چوخ گلیشمیشدیر» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). م.ب.محمدزاده ده قئید ائدیر کی، آذربایجان میلّی حرکاتینین کامیللشمهسینده، آذربایجان ایجتیمایتینین شوعورلانماسیندا «فویوضات» درگیسی و اونون اساس یازاری ع.ب.حسینزاده موستثنا رول اوینامیشدی (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۴۷).
۱۹۱۰-۱۹۲۰-جی ایللرین اؤزونهمخصوس خصوصیتلردن بیری، بلکه ده بیرینجیسی میلّی سوسیال-دموکراتلارین، میلّی لیبراللارین، میلّی ایسلامچیلارین و باشقا میلّی ضیالیلارین اؤنجه «تورکچولوک»، داها سونرا اونون کونکرت ایفادهسی اولان «آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسی» اطرافیندا توپلانمالاری، ان آزی بو ایدئیایا رغبت بسلهمهلری اولموشدور. آذربایجان میلّی-تورک ایدئیاسینین اساس خطلری تورکچولوک، ایسلامچیلیق و غربچیلیک (آوروپالاشماق) ایدی کی، چوخ کئچمهدی اونا ایستیقلالچیلیق (موستقیل و میلّی آذربایجان) دا علاوه اولودو.
بو دؤورده آذربایجان تورکچولوگو، موستقیل و دموکراتیک آذربایجان ایدئیاسینین اساس ایدئولوقو، آذربایجان تورکلرینین لیدری محمد امین رسولزاده (۱۸۸۴-۱۹۵۵) اولموشدور. م.ا.رسولزاده آذربایجان تورک ضیالیلاری آراسیندا ایلک دفعه، «اومّتچیلیک»دن «میلّتچیلیک»ه اوز توتاراق میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلرینی ایشلهییب حاضیرلامیشدیر. بئله کی، ج. افقانین یولونو داوام ائتدیرن م.ا.رسولزاده «ایسلام میلّتچیلیگی»نین یئرینه «تورک میلّتچیلیگی»نی ایرهلی سورموشدور. ۱۹۱۵-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن «آچیق سؤز» قزئتینده ایلک دفعه اولاراق «موسلمان»، «تاتار» اوزینه «تورک» سؤزونو ایشلهدن، «بیز تورکوک!» دئین م.ا.رسولزاده بو صورتله «اومّت» و «اومّتچیلیک» دؤورونو رسماً قاپامیش، «میلّت»، «تورک میلّتچیلیگی» دؤورونون باشلاندیغینی اعلان ائتمیشدیر (محمدزاده، ۱۹۹۲: ۵۲).
۱۹۱۰-جو ایللرده مارکسیزم ایدئولوژیسیندن تامامیله اوزاقلاشان م.ا.رسولزاده بو تعلیمین نمایندهلرینین «اتنوس»، «میلّیت»، «میلّت»، «خالق» آنلاییشلار ایله باغلی مودعالارینا قارشی چیخمیشدیر. م.ا.رسولزاده ۱۹۱۴-جو ایلده «میلّی دیریلیک» اثرینده یازیردی کی، اوّللر «اومّت» ایله «میلّت» آراسیندا فرق اولماییب، قؤومیت و جینسیت جامعسینی آندیران «میلّت» کلمهسی همکیش و همدینلیک جامعسینه عایید اولان «اومّت» کلمهسیله قاریشمیش و «میلّتی-ایسلام» تعبیری مشهور اولموشدور. م.ا.رسولزاده «اومّت»ا دینی، «میلّت»ا دیل باخیمیندان یاناشیر و دیلی میلّیتین (میلّتین) وارلیغینین اساس عاملی کیمی وئریردی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۷۶). بو معنادا، او، «میلّت»ا بئله بیر تعریف وئریر: «میلّی مدنیت و یاخود میلّت دیل بیرلیگی، عادت و اخلاق بیرلیگی، انناتی-تاریخییه و نهایت، اعتیقاداتی-دینیه بیرلیکلرینین مجموعوندان موتشکّیل بیر محصولدور» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۴۶۸).
«آچیق سؤز» قزئتینین ایلک ساییندا نشر اولونان «توتاجاغیمیز یول» (۱۹۱۵) مقالهسینده رسولزاده ایلک دفعه آذربایجان تورکلوگونون اساس پرینسیپلرینی گؤسترمیشدیر. میلّی ایدئیانین اساس ایدهآلی میلّیتدیر کی، ۲۰-جی عصر میلّیت عصری اولدوغونا گؤره، آذربایجان تورکلری ده بیر میلّیت و میلّت اولاراق میدانا چیخمالیدیر. بو باخیمدان ۱-جی دونیا ساواشی نتیجهسینده دونیانین خریطهسینین دَییشمهسینین لابود اولدوغونو قئید ائدن رسولزادهیه گؤره، دونیا خریطهسینین آلاجاغی یئنی شکله وطنداشلارین فداکارلیغی، دؤولتلرین تشکیلاتی و اوردولارین عظمتی ایله برابر، آشکار و قطعیتله پئیدا اولموش میلّیت مفکورهلرینین ده بؤیوک تأثیری وار و اولاجاقدیر. میلّی ایدئولوق قئید ائدیردی کی، طبیعی حوقوقو الیندن آلینمیش بیر میلّت ابدی اولاراق بو وضعیتده قالارسا، بیر طرفدن آوروپا دؤولتلری آراسیندا دایمی صولح الده ائدیلمهیهجک، باشقا طرفدن اونلارین اؤز وطنداشلاری آراسیندا اؤگئیلیک-دوغمالیق اولدوغو اوچون موترقّّی و قوتلی تشکیلاتا چئوریله بیلمهیهجکلر: «ایشته میلّتیمیزین بیر قزئتچیسی اولماق حسابیله عؤهدهمیزه دوشن رهبرلیک وظیفهسینین ایفاسی اوچون توتاجاغیمیز یولون نؤقطهیی-عظمتینی (مرامینی) تشکیل ائدجک اساس – میلّیت اساسیدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). آنجاق رسولزادهنین اؤزونون ده قئید ائتدیگی کیمی، بو میلّیتچیلیک، اونلارجا اؤزگه میلّتلری حاکم میلّت منافعیینه فدا ائدن روس میلّتچیلیگی دئییلدیر: «حالبوکی بیزیم ترویج ائلهدیگیمیز اساس بوتون میلّیتلر اوچون بیر درجه حوریت و موساوات طلب ائدیر کی، بونونلا بیز روس جاماعاتینین دا سالیم دوشونور قیسمیله هئچ بیر ایختیلافدا بولونمویوروز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
اونون فیکرینه گؤره، هر بیر میلّیت، میلّت آزاد یاشاییب دا ترقّی ائده بیلمک اوچون اوچ اساسا: ۱) دیل؛ ۲) دین؛ ۳) زامان-معاصرلیگه ایستیناد ائتمک مجبوریتیندهدیر. میلّیتین بیرینجی اساسی دیلدیر کی، دیلی تورک اولان بو خالقین اتنیک منسوبیتی ده تورکدور.: «دیلجه – بیز تورکوز، تورکلوک میلّیتیمیزدیر. اونا گؤره ده موستقیل تورک ادبیاتی، تورک صنعتی، تورک تاریخی و تورک مدنیتینه مالیکیتیمیز - مقصدیمیزدیر. پارلاق بیر تورک مدنیتی ایسه ان مقدس غایهیی-آمالیمیز، ایشیقلی ییلدیزمیزدیر» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). م.ا.رسولزاده میلّی ادبی دیلین فورمالاشماسی پروبلمی ایله باغلی قئید ائدیردی کی، اسکی سلجوقلو-تورکیه و آذربایجان تورکجهسی بیر اولموش، «اورتاداکی آیریلیغی یارادان شئی ایسه آذربایجان لهجهسینین داها چوخ قاراقویونلولار، آغ قویونلولار و صفویلر کیمی تورک دؤولتلرینین یؤنتیمی آلتیندا، عوثمانلیلاردان آیری، حتی مذهب اعتباری ایله اونلارا شدتله قارشی اولان باشقا بیر سیاسی یؤنتیمین اؤزگینی تشکیل ائتمهسیدیر». ۲۰-جی عصرین اوّللرینده ایسه ع.حسینزادهنین باشچیلیغی ایله «فویوضات» آذربایجان تورک دیلینین «غربلشمهسینه»، یعنی عوثمانلاشدیریلماسینا چالیشمیشدیر (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۰). رسولزاده اؤزو ایسه، «یئنی لیسانچیلار و تورکچیلر»، «دیل – اجتماعی بیر عامل» و باشقا مقالهلرینده بیر طرفدن تورک ادبی دیلینین خالقین دیلی ایله باغلی اولماسینین واجیبلیگینی قئید ائتمیش، دیگر طرفدن ایسه اورتاق تورکجهنین یارانماسی تکلیفی ایله چیخیش ائتمیشدی (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۶).
بوتون بونلارلا یاناشی، او قئید ائدیردی کی، هر دیلین بیر میلّیتی، بیر ده بئینالمیلّیتی واردیر. بئله کی، دیل میلّیتی، دین ایسه بئینالمیلّیتی تشکیل ائدیر. او، یازیردی: «بیز تورک اولماق حسابیله دیلیمیزین میلّیتی تورکجهدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بئینالمیلّیتیمیز ایسلامدیر» (رسولزاده، ۲۰۰۱: ۲۸۷). باشقا سؤزله، تورک دیلینین محلّی شیوهلرینین اینکیشافینا قارشی چیخان رسولزاده اورتاق تورک دیلینی مدافعه ائتمیشدی. محض بونون نتیجهسیدیر کی، آذربایجان جومهوریتی دؤورونده ناتامام عالی و عالی مکتبلرده تورکیه تورکجهسینین قراماتیکاسی اساسیندا اورتاق تورک دیلی کئچیلمیشدی (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۸۲). حتی موساوات پارتیاسینین ایکینجی قورولتاییندا (۱۹۱۹) قبول ائدیلمیش پروقرامیندا دا، م.امین بیگین تکلیفی ایله اورتاق تورک بیرلیگیندن و اورتاق تورک دیلیندن، یعنی «ایستانبول شیوهسینین اورتا مکتبلرده کئچیلمهسیله علی مکتبلردهکی درسلرین اورتاق ادبی شیوه سایدیغی ایستانبول تورکجهسیله اوخودولماسی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۷۷) طلبلریندن چیخیش ائدیلمیشدیر. بئلهلیکله، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین ایدئولوقلاری واحید تورک دیلی، تورک تاریخی، تورک ادبیاتی ایله باغلی نظری ایدئیالارینی ۱۹۱۸-جی ایلین مایین ۲۸-ده قورولان آذربایجان جومهوریتینده رئالاشدیرمیشلار.
رسولزادهنین فیکرینه گؤره، میلّیتین ایکینجی اساسی دیندیر: «دینجه – موسلمانیز. هر بیر دین اؤز موتدینلری (اینانانلاری) آراسیندا مخصوصی بیر تمدّون (یئنیلشمه) ووجودا گتیرمیشدیر کی، بو مدنیت ده بیر بئینالمیلّیت سببی تشکیل ائدیر. موسلمان اولدوغوموز اوچون بیز تورکلر بئینالمیلّیتی-ایسلامیهیه داخیلیز. بوتون ایسلام میلّتلریله شریکلی بیر اخلاقا، دینی بیر تاریخه، مشترک بیر یازییا، خولاصه اورتاق بیر مدنیته مالیکیز… بو شریکلیک ایسلامیته داخیل اولان ضررلی تأثیرلردن بیزی موتضرّیر ائتدیگی کیمی، بو یولدا اولاجاق ایصلاحات فئیضلریندن ده بیزی نصیبسیز قویماز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). .
اونون فیکرینجه، میلّیتین وارلیغینین اوچونجو اساسی ایسه زاماندیر-موعاصیرلشمکدیر: «زامانجا دا – بیز تکنیکانین، علم و فننین مؤعجوزهلر یارادان بیر دؤوروندییز. تورک و موسلمان قالاراق موستقیلاً یاشاماق ایسترسک موطلق عصریمیزدهکی علملر، فنلر، حیکمت و فلسفهلرله سیلاحلانمالی، سؤزون بوتون معناسی ایله زامانه آدامی اولمالیییز» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲). او سوندا بئله بیر نتیجهیه گلیر: «دئمک کی، ساغلام، متین و اویانیق مفکورهلی بیر میلّیت ووجودونا چالیشماق ایسترسک کی، زامان بونو طلب ائدیور – موطلقاً اوچ اساسا ساریلمالیییز: تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک. ایشته میلّتیمیزین اجتماعی حیاتینین ایصلاحی اوچون اوزرینه دایاندیغیمیز اوچ پایهیی-مدنیت!» (رسولزاده، ۲۰۱۲: ۱۷۲).
م.ا.رسولزاده بو اوچلو دوستورا اساسلاناراق آذربایجان تورکچولوک ایدئیاسینی رسماً ایرهلی سورموشدور. آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینین یاخین هدفی آذربایجان تورک موختاریتی، اوزاق هدفی ایسه آذربایجان تورک ایستیقلالی ایدی. آذربایجان تورک موختاریتینی، ائلهجه ده روسیه داخیلیندهکی دیگر تورک ائللرینین آوتونومیاسی اوغروندا موباریزهنی م.ا.رسولزاده ۱۹۱۷-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا رسماً ایرهلی سورموش و مودافیعه ائتمیشدی. ۱۹۱۷-جی ایل مئیینده موسکودا کئچیریلن عومومروسیه موسلمانلارینین ۱-جی قورولتاییندا رسولزاده باکیدا ایرهلی سوردوگو فدراتیو قورولوش اساسیندا میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینی بورادا دا مدافعه ائتمیشدی. اونون ایرهلی سوردوگو میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسی اونیتاریستلرین (احمد سالیکوو و ب.) مدنی موختاریت ایدئیاسینا قارشی اوستونلوک ساخلاماقلا، قورولتای نمایندهلرینین اکثریتی (۷۱۷ سسدن ۴۴۶ سسله) طرفیندن قبول ائدیلمیشدی (علی اکبروو، ۲۰۰۷: ۵۰).
میلّی ایدئولوقون ایستیقلال عرفهسینده «آذربایجان» آدینا مراجعت ائتمهسی ایسه، تورکچولوگون یاخین و اوزاق میلّی هدفی اولان تورک دؤولتینین یارانماسی ایله بیرباشا باغلی اولموشدور. م.ا.رسولزاده «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسنی نظرده توتاراق یازیر: «بو یوللا قافقازلی تورک یازیچی و شاعرلردن بیر چوخونون آیری-آیری زامانلاردا گیزلی اولسا دا، سؤیلهدیکلری «ایستیقلال» ایدئیاسی ۱-جی دونیا ساواشی ایللرینده بیلگینلرین باشیندا یاراناراق اینقیلاب گونلرینده سیاسی بیر شوعار شکلینه گیریر، داها اویغون بیر گونده «تام ایستیقلال» شوعارینا کئچمک یئتنگینده بولونان سیاسی بیر پروگرام حالینی آلیردی» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۵۹). او حساب ائتمیشدیر کی، «میلّی و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسی یالنیز تورکچولوک اوغروندا ساواش آپاران موساواتچیلاری دئییل، سوسیالیستلری، ایسلامچیلاری و باشقالارینی دا اؤز اطرافیندا بیرلشدیره بیلر. اصلینده سون هدفی موستقیل تورک دؤولتی یاراتماق اولان تورکچولرین اؤلکهنین «آذربایجان» آدلاندیریلماسی بیر طرفدن تورکلوگون ایفادهسی، دیگر طرفدن ایسه سیاسی-ایدئولوژی گئدیش ایدی. رسولزاده یازیر: «جنوبی-شرقی قافقاز تورپاقلارینین بوتونلوکله آذربایجان آدی آلتیندا یارانان سیاسی قورولوشلاردا اولماسی ثبوتوندان باشقا آذربایجان تورکلرینین یاشادیقلاری بیر اؤلکه اولدوغو اوچون بورایا آذربایجان دئمکده هئچ بیر سیخینتی گؤرولمهمیشدیر. بو آدین یئنی تورک جومهوریتینه وئریلمهسینده ان بؤیوک توتالقا سؤزسوز بو تورکلوک اولموشدور» (رسولزاده، ۱۹۹۳: ۶۴).
دئمهلی، بو دؤولتین بیر تورک دؤولتی اولماسی، اونون دیلینین و میلّتینین تورک آدی داشیماسی کیمی، «آذربایجان» سؤزونون ده تورکلوگو ایفاده ائتمهسی هئچ کسده شوبهه دوغورمامیش و خالق طرفیندن بیرمعنالی شکیلده قبول ائدیلمیشدیر. سادهجه اولاراق، سیاسی-ایدئولوژی معنادا «آذربایجان»، «آذربایجان جومهوریتی» آنلاییشلاری یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله محدودلاشمامیش، آذربایجاندا یاشایان بوتون وطنداشلارین (تورک و تورک اولمایان) وطنی و دؤولتی کیمی داها گئنیش معنا داشیمیشدیر. سوسیالیستلردن آسلان بیگ صفیکوردلو پارلمانداکی چیخیشلارینین بیرینده بونو، بئله ایفاده ائتمیشدی: «بو گون کیچیک بیر تورک پارلمانی آچیلیبدیر. بیزیم بو پارلمانیمیز گؤزلرده بیر آغ کیمیدیر. چوخ ایمپریالیستلر اونو گؤرمک بئله ایستهمیرلر. جومهوریتیمیزه تورک جومهوریتی دئییل، آذربایجان جومهوریتی دئدیک کی، بوتون وطنداشلارا عومومی بیر وطن اولسون» (پارلامئنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۵).
رسولزاده و اونون سیلاحداشلاری تورک دؤولتینه «آذربایجان» آدی وئرمکله، اونو تورکلوکله محدودلاشدیرماق ایستهمهمیش، میلّتچیلیک (تورکچولوک) و دؤولتچیلیگی (آذربایجان) اوزلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو آرتیق آذربایجان تورکچولوگونون بیر دؤولتین رسمی میلّی ایدئیاسینا چئوریلمهسی و اؤز معناسینی داها دا گئنیشلندیرمهسی دئمک ایدی. یعنی آذربایجان جومهوریتی یارانانا قدر باشلیجا ایدئیا اتنیک (تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجان اراضیسینده) تورکچولوک ایدیسه، میلّی دؤولت قورولدوقدان و «تورک» آنلاییشی میلّتین رسمی شکیلده دیلینه و آدینا چئوریلدیکدن سونرا، آذربایجانلا تورکلوک بیر داها بوتؤولشمیشدیر.
بو باخیمدان م.ا.رسولزاده دوغرو قئید ائدیردی کی، بو جومهوریت آذربایجان آدلانسا دا اصلینده بیر تورک حکومتی، باشقا سؤزله کیچیک تورکیهدیر (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۱۰). یعنی اؤلکهنین هانسی آدلا آدلاندیریلماسیندان آسیلی اولمایاراق اصلینده بو دؤولت تورک دؤولتی، تورک حوکومتیدیر. گؤرونور، رسولزاده «آذربایجان» سؤزونه سینونیم کیمی «کیچیک تورکیه» ایفادهسینی ده بو معنادا ایشلتمیشدیر. هر حالدا آچیق شکیلده حیسّ اولونور کی، جومهوریت ایدئولوقلاری میلّی منسوبیتی، میلّی دیلی، میلّی مدنیتی، میلّی دؤولتچیلیگی «آذربایجان» و «تورک» ایدئیالارینین وحدتی شکلینده تبلیغ ائدیبلر. دئمهلی، «آذربایجان» آنلاییشی هم تورکچولوک، هم ده دؤولتچیلیک ایدئولوژیسی ایله باغلیدیر. فیکریمیزجه، بوندان چیخیش ائدرک رسولزاده یازیر کی، روسیهده یاشایان قافقاز موسلمانلارینی «تورک»، اؤلکهلرینی «آذربایجان» کیمی قبول ائتدیرمک قازانیلمیش بیر دعاوا ایدی. اونون فیکرینجه، «آذربایجان» سؤزو آرتیق خالقین دوشونجهسینده ده جوغرافی معنادان ایدئولوژی معنایا چئوریلمیشدیر: «خالقین دوشونجهسینده آذربایجان مفهومو جوغرافی بیر معنادان زیاده فیکیر و عمل شکلینده تجسوم ائدیور» (رسولزاده، ۱۹۹۰: ۹۵).
بئلهلیکله، تورکچولوگون میلّی اؤزونوتعین ایفادهسی اولان «میلّی (تورک) و موستقیل آذربایجان» ایدئیاسینین مؤلفی کیمی م.ا.رسولزاده، ۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده ده و سونرالار دا «آذربایجان مفکورهسی»، «آذربایجان میلّی مفکورهسی»، «آذربایجان فیکری»، «آذربایجان میلّی ایدئیاسی»، «آذربایجان مفهومو»، «آذربایجانچیلیق» دئدیکده، ایلک نؤوبهده تورکلوگو ایفاده ائدن آذربایجانی-تورک آذربایجانی نظرده توتموشدور. رسولزاده یازیر: «روس ایستیبدادی پنجهسیندن داغیلمیش خانلیقلار شکلینده دئییل، متحد و میلّی بیر کوتله صورتینده نجات آرایان آذربایجان تورکلوگو بو ایستیقلالینی ترتمیز ائدهجک بایراغا عصری مفکورهسی ایله موتناسیب بیر معنا وئرمک ایستهییردی. بو معنانی دا «تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک» مفهوملاریندا تاپدی: بایراغی ماوی، آل (قیرمیزی) و یاشیل رنگلی قوماشلاردان دوزلدیلدی» (رسولزاده، ۱۹۹۲: ۸).
آنجاق م.ا.رسولزاده و اونون سیلاحداشلارینین اوزاقگؤرنلیگی نتیجهسینده «آذربایجان مفکورهسی» یالنیز تورکلوگو ایفاده ائتمکله کیفایتلنمهمیش، آذربایجانداکی بوتون سیاسی قوهلرین، او جملهدن بورادا یاشایان بوتون میلّی آزلیقلارین دا اساس ایدئیاسینا چئویریله بیلمیشدیر. رسولزاده ۱۹۱۸-جی ایلین ۱۰ دسامبریندا پارلمانین ۲-جی ایجلاسینداکی چیخیشیندا دئییردی: «دایما آذربایجان مفکورهسینین مدافعهچیسی اولان فیرقهمیز اوچون بو گون او بؤیوک مقصد حاصیل اولموشدور. چونکی آرتیق گرک ساغلار، گرکسه سوللار آذربایجانی اینکار دئییل، وار قناعتلریله اثبات ائدیرلر. چونکی آرتیق آذربایجان فیکری اوزرینده موسلمان فیرقهلری آراسیندا ایختیلافی-نظر یوخدور. چونکی جمعیتیمیزین ذهنینده آذربایجان ایستیقلالی فیکری یئر توتموش، یئرلشمیشدیر. چونکی اوچ رنگلی او مغرور بایراق آرتیق سیاستاً هامیمیزی بیرلشدیرمیشدیر» (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۷-۲۸).
م.ا.رسولزاده پارلمانداکی چیخیشیندا اونو دا دئییردی کی، آذربایجان تورکچولوگونو ایرهلی سورنلر گلهجکده تورک بیرلیگینین قورولماسینین طرفداریدیرلار: «میلّتین قوتلی بیر بیرلشدیریجی عمومی جهتینی یالنیز دینه دئییل، خالقین «دیلی دیلیمدن، دینی دینیمدن» دئیه اؤزونهمخصوص ساغلام حیسّله درک ائلهدیگی دوستوردا گؤروروز. بو مولاحیظه ایله بیز مفکورهمیزده بؤیوک بیر تورک میلّتینی بیر گون گلیب ده بیر تورک فدراسیونو قورماقلا بوتون گؤرمک ایستهریز! بو ایتّیحادین بشر مدنیتی سرگیسینه قیمتلی بیر میلّی کولتور بخش ائدجگینه امینیز! (پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار)، ۱۹۹۸: ۲۹).
سونوج
آذربایجان جومهوریت دؤورونده م.ا.رسولزاده میلّی-دموکراتیک جریانین اساسینی تشکیل ائدن تورکچولوک، ایسلامچیلیق، موعاصیرلشمک و ایستیقلالچیلیق ایدئیالارینا صادق قالماقلا یاناشی، گلهجکده تورک میلّتلرینین تورک فدراسیونو یارادا بیلمهسینین مومکونلوگو ایرهلی سوروردو. محض، گلهجکده تورک فدراسیونو ایدئیاسینین گئرچکلشمهسی ایستیقامتینده آذربایجان جومهوریتینین مکتبلرینده عمومی تورک تاریخی تدریس ائدیلمیش، تورک دیلی مکتبلرده مجبوری شکیلده کئچیلمیش، دؤولتین رسمی دیلی اعلان اولونموشدور. دئمهلی، ایلک روشئیملری ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا قویولان و ۲۰-جی عصرین اوللرینده سیستملهشن میلّی ایستیقلال ایدئیاسی آذربایجان جومهوریتینین یارانماسی (۱۹۱۸) ایله نتیجهلنمیشدی. محض م.ا.رسولزادهنین و اونون مسلکداشلارینین سایهسینده یئنی دؤورده آذربایجاندا میلّی ایدئولوژینین تمل پرینسیپلری موعیّنلشدیریلمیش، آذربایجانین سیاسی آزادلیغی میلّی موختاریتدن میلّی ایستیقلالا قدر چوخ بیر موهوم بیر مرحله کئچمیشدی. ان اساسی اودور کی، «تاریخی-جوغرافی آذربایجان» دئییمینی، موستقیل و میلّی آذربایجان آنلاییشی عوض ائتمیش، میلّی ایستیقلالین ایدئولوقو م.ا.رسولزاده آذربایجان تورکچولوگونو آذربایجان میلّی ایدئولوژیسینه قدر یوکسلده بیلمیشدی.
قایناقلار
آذربایجان خالق جومهوریتی (۱۹۱۸-۱۹۲۰). پارلامنت (ایستنوقرافیک حساباتلار). ۱-جی ج. باکی، ۱۹۹۸.
علیاکبروو ف.ق. محمد امین رسولزادهنین دونیاگؤروشو. باکی، علم، ۲۰۰۷.
رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۱۵-۱۹۱۶). ۳-جو جیلد.، باکی، ۲۰۱۲
محمدزاده م.ا میلّی آذربایجان حرکاتی. باکی، نجات، ۱۹۹۲.
۵. رسولزاده م.ا. آذربایجان جومهوریتی. باکی: علم، ۱۹۹۰.
۶. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۳-۱۹۰۹). ۱-جی جیلد.، باکی، علم، ۱۹۹۲
۷. رسولزاده م.ا. اثرلری (۱۹۰۹-۱۹۱۴). ۲-جی جیلد.، باکی، علم ۲۰۰۱
۸. رسولزاده م.ا. قافقاس تورکلری. ایستانبول، تورک دونیاسی آراشدیرمالاری وقفی. ۱۹۹۳
کؤچورن: عباس ائلچین
دوکتور فایق علیاکبرلی
حاضیردا آذربایجان-تورک فلسفهسی و مدنیتی نین اینجیلری ساییلان موتفکّیرلرین ابوالحسن بهمنیار، نظامی گنجوی، خاقانی، نصرالدین توسی، عمادالدین نسیمی، محمد فضولی و ب. یارادیجیلیغیندان بحث اولونارکن، اونلارین آذربایجان خالقی نین قدیم دینی-فلسفی دونیاگؤروشو ایله باغلی فیکیرلری تدقیقاتلاردان، همچینین آذربایجان تورک فلسفهسی، آذربایجان تورک تاریخی و س. آدلانان موهوم اهمیته مالیک اولان علمی یازیلاردان یا کناردا قالمیش، یا دا چوخ جوزئی شکیلده تفسیر اولونموشدور. حالبوکی اونلارین دونیاگؤروشونده تورک منسوبیتینه، تورک روحونا، ائلهجه ده ایسلاما دایر موتیولر گوجلودور. بو موتفکّیرلر بیرمعنالی شکیلده اؤزلرینی تورک آدلاندیرمیش و تورکلوکلری ایله ده فخر ائتمیشلر. اونلارین آراسیندا بؤیوک تورک شاعر-موتفکّیری، فیلوسوفو نظامی گنجوی نین یارادیجیلیغیندا اسکی تورک دوشونجهسینه، تورک دینی اعتیقادلارینا، عمومیلیکده تورک مدنیتینه-فلسفهسینه مئییل داها چوخ حیس اولونور. نظامی گنجوی "خمسه"سینی (بئشلیگینی) فارسجا یازماسینا باخمایاراق، تورک دوشونجهسینی، تورک عادت-عنعنهسینی، تورک اخلاقینی، عومومیلیکده تورک میفولوژی، دینی-فلسفی و میلّی-معنوی دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدی.
نظامی گنجوییه گؤره، دونیادا مودریکلیک، اخلاقلیلیق، نجیبلیک، عالیجنابلیق، ایگیدلیک، پاکلیق و س. کیمی خوصوصیتلر، یعنی یاخشی نه وارسا تورکه، تورک میلّتینه عاییددیر. فیلوسوف-شاعر «سیرلر خزینهسی»نده دفعهلرله تورک دوشونجهسینه، تورک اعتیقادلارینا موراجیعت ائتمیشدی: «تورکه بنزر یاسمن چؤلده قوروب آغ چادیر، چادیرین آیپاراسی ثوریایا نور ساچیر». بورادا او، آغ یاسمنی قیپچاقلاردا انگین چؤللرده یورد سالمیش تورکلرین آیپارا شکیللی دؤیوشچو چادیرینا اوخشادیر و بو چادیرگویا، او قدر عظمتلیدیر کی، ثوریا اولدوزونادک اوجالیب اونا شؤعله وئریر. نظامی داها سونرا یازیر: «لاله نین باغری قارا - عرب یاوروسو کیمی، تورک یاسمن یمنده سوهئیل اولدوزو کیمی!». "تورک یاسمن» ایفادهسی نظامی نین عنعنهوی مجازلارینداندیر و تورکون قدیم دؤورلردن ابدی باهار، تزهلیک، پاکلیق رمزی اولدوغونا ایشارهدیر. » قاری ایله سلطان سنجرین حکایهسینده ایسه نظامی تورک حؤکمدارینی عدالتلی و ویجدانلی اولماغا چاغیریر. نظامییه گؤره، تورک حؤکمدارلاری هئچ بیر زامان ظالیم و عدالتسیز اولمامیشلار، سلطان سنجرین بونا اویغون اولمایان داورانیشی ایسه تورک آدینا شرف گتیرمیر. اونا گؤره ده، نظامی بیر قارینین دیلیندن تورک حؤکمداری سلطان سنجری عدالتسیز ایشلرینه گؤره بئله اتهام ائدیر: «داغ کیمی اوجالمیشدی بیر زامان تورک دؤولتی، سارمیشدی مملکتی عدالتی، شفقتی. سن ییخدین او شؤهرتی، باتیب گئتدی او آد-سان، دئمک، سن تورک دئییلسن، یاغماچی بیر هیندوسان». فیکریمیزجه، بورادا نظامی گنجوی بیر طرفدن سلطان سنجرین تیمثالیندا تورک حؤکمدارلارینی تورک دوشونجهسینه، تورک عادت-عنعنهلرینه عمل ائتمگه چاغیرماقلا یاناشی، اونلاری پیس عمللردن چکیندیرمگه چالیشمیش و باشقا طرفدن آذربایجاندا بیر تورک دؤولتینین حاکیم اولدوغونا ایشاره ائتمیشدیر.
"خسرو و شیرین" پوئماسیندا ایسه نظامی گنجوی آچیق شکیلده یازیر کی، تورکلرین کؤکو بو میلّتین اولو اجدادی آلپ ارتونقا، دیوانی اعتیقادی ایسه گونشه سیتاییشله باغلیدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او کیخسرودورسا، بیزسه افراسیابیق ». ائلهجه ده، نظامی گنجوینین زردوشتی ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونا قارشی گؤستردیگی حؤرمتسیزلیگه موناسیبتی ده گؤستریر کی، او، فارس دوشونجهسیندن چوخ-چوخ اوزاق اولموشدو. گنجهلی نظامی آتشپرست دینینه تاپینان فارس پرویزین پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» کیمی قیمتلندیرمیشدی.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامهنی یازماقدا مقصدی یالنیز مقدونیهلی ایسکندرین تیمثالیندا عادیل حؤکمداری، عدالتلی جمعیتی تصویر ائتمک دئییل، عینی زاماندا تورک میلّتینین قدیملیگینی، تورک اینانجلارینی، عادت-عنعنهلرینی و س. دونیایا تانیتدیرماق اولموشدو. بو باخیمدان نظامی گنجوی نین مقدونیهلی ایسکندری تورک دونیاسینین بیر حیصهسی اولان آذربایجانا، داها سونرا قیپچاق ائلینه آپارماسی تصادف اولا بیلمزدی. نظامی گنجوی نین بورادا باشلیجا مقصدی آذربایجاندا، قافقازدا، اورتا آسیادا و ب. یئرلرده یاشایان تورکلرین عادت-عنعنهلرینی، مدنیتینی، دوشونجهلرینی و س. آچیقلاماق اولموشدو. مثلاً، ایسکندری قیپچاق ائللرینه آپاران نظامی گنجوی یازیر کی، قیپچاق تورکلرینین عادت-عنعنهلری بؤیوک فاتحی مات قویور. خصوصیله قادینلارین اوزلرینی اؤرتمهمهسی و کیشیلردن قاچماماسی ایسکندری تعجّوبلندیریر. ایسکندر قیپچاقلارین آغساققاللارینی باشینا ییغاراق بو عادتلریندن ال چکمگه چاغیریر: «اؤرتولو دئدی چؤل قیپچاقلارینا: اوزونو گیزلهمک خوشدور قادینا». قیپچاق تورکلری ایسه ایسکندری باشا سالیرلار کی، اونلار عادتلرینی دَییشمهیهجکلر، مقدونیهلی فاتحه ایسه حیله ایشلتمکله ایستگینه چاتیر.
نظامی نین یارادیجیلیغیندا زردوشتیلیگین، آتشپرستلیگین بیرمعنالی شکیلده پیسلنمهسی، ائلهجه ده مقدونیهلی ایسکندری بو دین-دونیادان تمیزلهدیگی اوچون تعریفلهمهسی، هئچ ده تصادف اولا بیلمزدی. اگر فردوسی "شاهنامه’’ده فارس دوشونجهسینی، فارس دینی اعتیقادلارینی، فارس دونیاگؤروشونو تبلیغ ائتمیشدیرسه، نظامی گنجوی ده "بئشلیکده، او جوملهدن ایسکندرنامه پوئماسیندا تورک حیات طرزینی، تورک دوشونجهسینی، تورک دینی اعتیقادلارینی، تورک عادت-عنعنهلرینی، تورک دونیاگؤروشونو و س. بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر.
گؤروندوگو کیمی، نظامی گنجوی نین اثرلرینده «تورک» عامیلی خوصوصیله اؤنه چکیلمیش و آذربایجان تورکلرین قدیم وطنی کیمی آچیق شکیلده قئید ائدیلمیشدیر. «خسرو و شیرین» پوئماسیندا «دربند دنیزی نین بیر ساهما نیندا»، آآرراندان باشلامیش ارمنه قدر» حؤکمدارلیق ائدن مهین بانونون دیلیندن نظامی تورکلوگوموزون قدیملیگینی بو جور ایفاده ائدیر: «اگر او آیدیرسا، بیز آفتابیق، او، کیخسرو، بیزسه افراسیابیق». دئمهلی، آرران-برده حؤکمداری مهین بانو اؤزونو افراسیابین، یعنی تورکلرین نسیلیندن حساب ائتمیشدی. نظامی گنجوی ده مهین بانونون دیلیندن بو خالقین کؤکونون تورک اولماسی و تورکلرین افراسیاب (آلپ ار تونقا) کیمی حؤکمداری نین اولماسی ایله فخر ائدیر. خصوصیله نظامی گنجوی "ایسکندرنامه» پوئماسیندا تورک خالقلاری نین قدیملیگینی، اونلارین عادت-عنعنهلرینی بؤیوک اوستالیقلا عکس ائتدیرمیشدیر. بو اثرینده مقدونیهلی ایسکندرین قیپچاق ائللرینه سفریندن بحث ائدن نظامی گنجوی نین مقصدی تورکلرین یالنیز آذربایجاندا دئییل، اورتا آسیا و بوتون قافقاز ائللرینده قدیم خالقلاردان بیری اولدوغونو ثبوتا یئتیرمک اولموشدو. عومومیتله، نظامی گنجوی نین بوتون یارادیجیلیغی بیزه اونو دئمگه اساس وئریر کی، او بیر تورک اؤلکهسینده، شهرینده دونیایا گلمیش، تورک کیمی بؤیوموش و تورک آدینا خیدمت ائتمیشدیر.
نظامی گنجوی نین "ایسکندرنامه" پوئماسیندا تورک اؤلکهسی، تورک اهالیسی، تورک یوردو و س. معنالاردا تئز-تئز ایفاده ائتدیگی «خزران»، «خزر»، «خزرلی»، «خزرلر»، «خزر داغی» آنلاییشلاری دا گؤستریر کی، او، بیر تورک فیلوسوفو اولموش و تورک اؤلکهسینده یاشامیشدیر. «خزر داغیندان چین سویونا قدر تورکلرله دولودور بوتون بو یئرلر» - یازان نظامی گنجوی بیرینجیسی، آذربایجانین قدیمدن تورک تورپاغی اولدوغونو، ایکینجیسی ایسه «خزر داغی» ایفادهسینی ایشلتمکله همین دؤورده خزرلر آدلی تورک اتنوسونون مؤوجودلوغونو گؤسترمک ایستهمیشدیر. باشقا طرفدن نظامی گنجوینین «ایسکندرنامه»سینده گؤروروک کی، ایسکندرین قوشونوندا تورکلر اولدوغو کیمی، روسلارین دا قوشونوندا خزر، خزران اؤلکهسیندن گلمیش «خزرلر» آدلی تورک طایفالاری وار: «قارشیدا بنیزی قیرمیزی روسلار مجوسون آتشی کیمی پاریلدار. ساغ قولو بزهمیش خزران دستهسی، سولدان دا اوجالیر بورتاسین سسی». اصلینده «خزران» سؤزونون معناسی خزرلر - «خزرلر اؤلکهسی» دئمکدیر. حتی، نظامی گنجوی «ایسکندرنامه»ده بیر تورک اتنوسو کیمی «خزرلی» ترمینیندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
فیکریمیزجه، نظامی گنجوی نین دونیاگؤروشونون بو یؤنده اوبیئکتیو، علمی پرینسیپلره اساسلانان شرحی، تفسیری ایلک دفعه بؤیوک تورکچو ایدئولوق، آذربایجان جومهوریتی نین قوروجوسو محمد امین رسولزاده طرفیندن وئریلمیشدی. م.ا.رسولزاده نظامی گنجوی نین تورک منسوبیتینه، تورک دینی-فلسفی دوشونجهسینه، تورک روحونا، تورک مدنیتینه، فلسفهسینه باغلیلیغینی واختیندا گؤرهرک، بوتون بونلاری «آذربایجان شاعری نظامی’’ اثرینده عکس ائتدیرمیشدی.
م.ا.رسولزاده یازیر کی، فردوسی ایران میلّتیچیلیگی نین ایدئولوقو، فارس اوغلو فارس اولدوغو کیمی، نظامی گنجوی ده تورک اوغلو تورک کیمی بیر آذربایجان شاعریدیر. م.ا. رسولزادهیه گؤره، نظامی نین ایرانلیلیقدان، فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینا نومونه «خسرو و شیرین» پوئماسیندا ساسانی حؤکمداری پرویزین محمد پیغمبرین مکتوبونو جیرماسینی «قودوزلوق» آدلاندیرماسی، «آتشپرست حؤکمدارین یالنیز مادی فلاکت و سوقوطونو شرح ائتمکله کیفایتلهنمهییب، عینی زاماندا ایران ایمپریاسی نین معنوی تنزولونون تاریخچهسینی ده اثرینه داخیل ائتمهسیدیر. اونون فیکرینجه، نظامینین بیر او قدر ده احتیاج اولمادان پیغمبرین خسروون یوخوسونا گیرمهسی، الیندهکی قیرمانجلا اونو وورماسی، وزیری بزرگ مِهرین اونا عرب پیغمبری حاقینداکی صؤحبتی، محمدین دوغولدوغو گون کسرا تاجینین چؤکمهسی و آتشکدهلرین سؤنمهسی کیمی احوالاتلاری «خسرو و شیرین» پوئماسینا علاوه ائتمهسی، تورک ضیالیسی نین فارسلیق تعصوبوندن، فارس دوشونجهسیندن اوزاق اولماسییلا باغلی اولموشدو. م.ا.رسولزاده یازیر کی، نظامی نین فارسپرستلیکدن اوزاق اولماسینی گؤسترن کسکین دلیللردن بیری ده آتشپرستلیگه دوشمن اولماسی ایدی. اونون فیکرینجه، فارسلیغین ان بؤیوک و ان پارلاق عنعنهسی زردوشتیلیک و آتشپرستلیک اولدوغو حالدا، فارس شعیرینین فردوسیدن سونرا ایکینجی دیرگی اولان نظامی نین همین تعلیمه بو قدر دوشمنچیلیگی، منفی موناسیبت بسلهمهسی اوندا فارسلیق دویغوسونون اولماماسی ایدی. م.ا.رسولزادهیه گؤره، نظامی بوتون دویغو و شوعورو ایله موسلماندیر، تک آللاها اینانیر: «تکآللاهلیق مؤوقعییندن ده او هر جور ایکیلیک و چوخلوغو رد ائدن بیر وحدانیتچیدیر». زردوشتیلیگین خئیرین آیری، شرین ده آیری مؤوجود اولوب اؤز آرالاریندا ووروشان ایکیآللاهلیلیق سیستمینه اونون نه صوفیلیکله یئتیشدیگی آللاه مفهومو، نه ده داشیدیغی خالص موسلمان عقیدهسی اویغون گلیر. م.ا.رسولزاده یازیر کی، حتی نظامی اوچون «قدیم فارسلیغین ایسلاما قارشی موخالیفتینین بیر ایفادهسی» اولان اسماعیللیلیک «ایرانلی» مذهب کیمی اونون دیلینده بیر سؤیوشدور: »دئدیگیم کیمی دئییلسه، ایسماعیلی اولوم». دئمهلی، نظامی گنجوی قدیم تورکلرین تانریچیلیق دینی-فلسفی تعلیمینده اولدوغو کیمی تکآللاهلیلیق دونیا-گؤروشونه صاحب اولموش و بوتون حاللاردا دوالیست، پولیتئیست سیستملری اینکار ائتمیشدی. بو دا، بیر داها گؤستریر کی، نظامی گنجوی ۱۲-جی عصرده دوالیست فارس دوشونجهسینین، آتشپرست فارس احکامچیلیغینین، یاخود دا ایسلاما قارشی یؤنلمیش» فردوسی کینینین یوخ، قدیم دؤوردن اعتباراً تورک دوشونجهسینه حاکم اولان مونوتئیزمین، تورک دینی اعتیقادی نین داشیییجیسی اولموشدور.
کؤچورن: عباس ائلچین