میلّی ایستیقلالیمیزین آلوولو شاعیری:خلیل رضا اولوتورک
بوتون زامانلاردا سؤزون قودرتی، حؤکمو بؤیوک اولوب. مقامیندا سسلهنیشی ایله کؤنوللر نورا بویانیب، عالم گولشنه دؤنوب، آیدین، ایشیقلی صاباحلارا دوغرو یول باشلاییب...
هر شئیدن اوجا، دَیرلی اولان، دوشونجهیه حاکیم کسیلن سؤز گؤی قورشاغینین رنگلری کیمی چوخچالارلیدیر. صنعتکارلار یاراتدیقلاری اثرلرینده کیملرینسه معنوی دونیاسینی، طالعیینی، اوبرازینی سؤزون رنگلریله ائله تصویره آلیر کی، اونلاری سئومهمک، یاخینا آلماماق مومکونسوزدور. البتّه کی، تصویر و بنزتمهلرین دویغوساللیقلا ایفادهسینده سؤزون یئری علیحدهدیر.
اوندا دا اولا سؤز حقیقی معنادا صولحو، امین-آمانلیغی، خالقین آزادلیق آرزولارینی، ایستیقلالینی، میلّی منافعیینی و معنوی دَیرلرینی ایفاده ائتمیش اولسون. فیطری ایستعدادین، داغ شلالهسی تکی جوشقون بیر احتیراسلا آخان یارادیجیلیق عشقینین وطنپرورلیک، یوردسئورلیک سئوگیسیله دوپدولو اولان صنعت صاحیبلرینین آمالی بئله بیر عولوی حیسّلرله سوسلننده خالق معنوی اوجالیغین، راحاتلیغین، غلبه باهار طراوتی گتیرن گولزارلیغین ایچینده اولار. بوتون بونلاری بؤیوک صنعتکارلیقلا، بدیعی تفکّورون ایشیغیندا اوبرازلی شکیلده، هم ده خالقین میلّی غورورونو، موستقیللیک دویغولارینی اوجادان-اوجا سؤزون قودرتیله ایفاده ائده بیلمک مهارتی ده هر کسه نصیب اولمور.
بو فیکیرلرین ایشیغی دوشونجهمی 100 ایلدن ده بیر قدر اوزاقلارا چکیب آپاریر. هانسی کی، ح.ب.زردابی، م.ف.آخوندوفدان باشلامیش، خالقی غفلتدن اویاتماق، ساوادسیزلیغا، مدنی گئریلیگه قارشی موباریزهنین، معنوی دَیرلرین، وطنپرورلیک دویغولارینین فورمالاشماسی و ایجتیماعی شوعورا تاثیری یولوندا موباریزهنی گئنیشلندیرمک بیر آمال اولاراق مونوّر اینسانلارین قلبینی چولغامیش، عومده وظیفهسی اولموشدور. میلّی موجادیلهنی یایماقدان اؤترو 19. عصرین سونلاری و20. عصرین اوّللرینین میلّی اویانیش دؤورونده م.شاهتاختلی، ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمانزاده، ع.حسینزاده، او.حاجیبیگوف و دیگر معاریفپرور ضیالیلار دوغما آنا دیلیمیزده یاراتدیقلاری مطبوعاتدا اؤز فیکیرلرینی بیر توخوم کیمی سپمگی واجیب ساندیلار. و بئلهلیکله، بؤیوک بیر معاریفچی نسیل – موللانصرالدینچیلر، فویوضاتچیلار میلّی دیرچلیش ایشیغیندا اؤز فیکیر و آماللارینی بیر وطنداش غئیرتیله یایماغا باشلادیلار. بو یولدا تعقیبلر، سوء-قصدلرله اوزلشسهلر ده، میلّی مفکورهنی خالقا آشیلاماقدان چکینمهدیلر. و زامانی اوچون نه قدر چتین ده اولسا بونلارا موعین معنادا نایل اولا بیلدیلر. بونون آردینجا خالقی آزادلیغا، موستقیللیگه آپاران یوللاردا موجادیله ائدن وطنپرور ضیالیلار، ایجتیماعی-سیاسی خادیملر بؤیوک فداکارلیق و عزمکارلیقلا شرقده ایلک موسلمان دؤولتینی، پارلمانینی، آزاد و موستقیل آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینی قوردولار (1918-1920). جمعی 23 آی یاشایان و بولشویکلرین غصبکارلیغی ایله دئوریلهرک، عؤمرو یاریدا بیتن جومهوریتین قوروجولاری، غئیرتلی وطن اوغوللاری آز بیر واختدا قارشییا قویدوقلاری بؤیوک وظیفهلری موستقیللیک عشقینین گوجو، قودرتیله حیاتا کئچیرمگه نایل اولدولار. بو گون هر بیریمیز دؤولتچیلیک تاریخیمیزین بیر شرفلی صحیفهسی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین بؤیوک فداکارلیغی ایله غورور دویوروق.
بو یئرده اؤتن عصرین آخیرلاری میلّی اویانیش دؤورونون تاریخیلیک و موعاصیرلیک باخیمیندان عنعنهوی و یئنی معنا کسب ائدن موستقیللیگین برپاسی و خالقین آزادلیغی اوغروندا موباریزهلرده تهدیدلره محل قویمادان میلّی موجادیلهنین اؤنونده گئدن آیدینلاریمیزی، وطن عاشیقلرینی گؤز اؤنوندن کئچیریرم. و بو میلّی-معنوی دویغولاری یاشادیغیمیز ایندیکی آنلاردا، 70 ایلدن سونرا اونون برپاسی یولوندا آپاریلان موباریزهده م.ا.رسولزادهنین و سیلاحداشلارینین آذربایجانچیلیق مفکورهسیندن قور آلان، موستقیللیک آمالینی روحوندا، وارلیغیندا بیر مشعل کیمی داشییان میلّی ایستیقلال شاعیری خلیل رضا اولوتورکو خاطیرلاییرام. خالقی شوروی ایمپریاسینین جایناغیندان قورتارماغا، اؤز طالعیینی اؤزو حلّ ائتمگه سسلهین، وطنپرورلیک عشقی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی، پوئتیک اینجیلری ایله یادداشیمیزا نور چیلهین آزادلیق عاشیقی هر زامان غورور دویدوغوموز ادبی شخصیتدیر. او، بوتون یارادیجیلیغی بویو، علیالخصوص دا اؤتن عصرین 80-جی ایللریندن باشلامیش میلّی موجادیلهده اؤزونون عقیدهسی، ایدئولوژی موباریزهسی، سؤزونون قودرتیله هر بیر آذربایجانلینین حافیظهسینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولارینین واریثی کیمی یاشاییر. خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغی باشدان-باشا خالقین آزادلیغی، وطنپرورلیک دویغولاری، موستقیللیک آرزولاری، ایستیقلالی ایله سوسلنمیش، میلّی-بشری آماللار ایله ایفاده اولونموشدور.
خلیل رضا اولوتورکون یارادیجیلیغینی مؤوضوسونا گؤره 3 مرحلهیه بؤلمک اولار:
1. شوروی دؤورو.
2. میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو.
3. موستقیللیک دؤورو.
خلیل رضانی میلّی موجادیلهیه آپاران آزادلیق آرزولاری یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلریندن، بیرینجی مرحلهسینده پؤهره توتموش، گؤیرمیش، قلبینی، روحونو سارمیشدی. آذربایجانچیلیق مفکورهسینه، خالقینا بوتون قلبی، ایجتیماعی شوعورو ایله باغلی اولان شاعیرین باغریندان قوپان میصراعلاری بیر جنگاورین آزادلیغا سسلهین مارشینا بنزهییردی. او، قلبی وطن و خالق اوچون چاغلایان بیر وطنداش کیمی، هله گنجلیگیندن اؤلکهسینی آزاد، موستقیل گؤرمک ایستهییردی. واختیله خالق جومهوریتینین یوکسلتدیگی بایراغین ائندیریلمهسی ایله هئچ وجهله باریشمیر، اونون یئنیدن یوکسلهرک باشیمیزین اوستونده دالغالانماسینی گؤرمک آرزوسو ایله یاشاییر، سسینین-سؤزونون گوجو، قودرتیله موباریزه آپاریردی. شاعیر بیلیردی کی، بو موباریزهنین تملینده اونون میلّی وارلیغینین، کیملیگینین، ایفادهسی اولان آنا دیلینین قورونماسی، یاشادیلماسی قایغیلاری دایانیر. 1962-جی ایلده یازدیغی "آنا دیلی" شعیرینده واختیله دیلیمیزین باشینا اویون آچانلارا، اونو اؤلدورمگه، محو ائتمگه جهد ائدنلره قارشی عوصیان ائدیر، اؤز ایچیمیزده ده دیلیمیزین قدرینی بیلمهینلره، اونو قورومایانلارا قارشی سانکی قلمیندان میصراع-میصراع اود ساچیردی:
کیم قورویا بیلمهییرسه
اؤز یوردونو، یوواسینی،
اودماسین یورد هاواسینی.
کیم قورومور اؤز دیلینی،
ایتسین منیم گؤزلریمدن ایلیم-ایلیم،
او ساحیلی بو ساحیله بیرلشدیرن
پولاد کؤرپوم، قیلینجیمدیر،
گونشیمدیر منیم دیلیم!
شاعیر بیلیردی کی، وطن غصب ائدیلنده اونو آزاد ائتمک مومکوندو، لاکین دیل غصب اولوناندا بو، میلتین، خالقین محویدیر. بو، خلیل رضانی همیشه دوشوندورور، ناراحات ائدیردی. دیلدن باشلامیش، وطنی بوتؤو، آزاد گؤرمک، مدنیتیمیزین، ادبیاتیمیزین مینایللره سؤیکنن تاریخینین یاشادیلماسی اوغروندا میلّی موجادیلهیه قوشولماق اونون حیات آمالی اولموش، بو یولدا بیر آن دا اولسا، سؤز-قلم موباریزهسیندن چکینمهمیشدیر. ائله بونا گؤره ده شاعیر روس ایمپریاسینین آغیر رژیمینده قلب چیرپینتیلاری، هیجانلار ایچینده یاشامیش، تعقیب اولونموش، بعضاً تکلنمیش، حیاتین آغیر سیناقلاری قارشیسیندا اولموشدور. لاکین بونلار اونو قورخوتمامیش، عقیدهسیندن دؤنمهمیش، آزادلیقسئور روحو اونو دایم موباریزه مئیدانیندا بیر جنگاور کیمی دؤیوشلره سسلهمیشدیر. شوروی دؤورونده یازدیغی شعیرلری بیرباشا، هم ده متنآلتی ایفادهلرله اینتیشار ائدیردی. یوزایللر بویونجا خالقین آزاد، موستقیل یاشاماق ایستگینین تشنهسی اولان آیدینلارین آرزولاری قرینه لرین آشیریملاریندان کئچهرک وطن سئودالی مجنون شاعیرین میصراعلاریندا یئنیدن بوی گؤستریردی. آرتیق سکسنینجی ایللر میلّی اویانیشین ایجتیماعی شوعورلاری سیلکلهدیگی بیر واختدا خ.رضا اؤز حاقینی مودافیعه ائتمک، آزادلیق آرزولارینی گئرچکلشدیرمکدن اؤترو خالقی موباریزهیه سسلهییر، اودلو-آلوولو شعیرلری، چیخیشلاری ایله بو حرکاتین اؤنونده گئدیردی. او، اوزونو بوتون آذربایجانا توتوب وار سسی ایله هایقیریردی:
سورونموسن ایکی عصیر،
اؤولادلارین اسیر-یئسیر،
نه غم، آدین چکیلنده
یاد هله ده زاغ-زاغ اسیر.
... سن جان دئدین، چور دئدیلر،
حاقینی باسیب یئدیلر.
پاک، موقدّس تورپاغینی
پارچالاییب چئینهدیلر.
او قوردلارا سن وئرمه جان،
قالخ آیاغا، آذربایجان!
... دمیر-بتون قاپیلاری
تای-تای آچان، شؤعله ساچان
یئر تیترهدن، گؤی گورلادان،
اولدوزلاری اؤپوب-قوجان،
نه یارالی، نه یاریمجان،
بیزه نفس، بشره جان -
قالخ آیاغا، آذربایجان!
میلّی-آزادلیق حرکاتینین مئیدان دؤورو یارادیجیلیغینین یئنی بیر مضمون، میلّی-بشری ایدئیا-ماهیت کسب ائتمهسیله بؤیوک تاثیر گوجونه مالیک ایدی. خ.رضانین شعیرلری دوشمنه اود پوسکورور، میلتی اؤز آزادلیغی اوغروندا موباریزهیه سسلهییردی. اونون سؤز موباریزهسی بیر اوردونون گوجوندن ده قودرتلی ایدی. هر بیر آذربایجان وطنداشی آزادلیق مئیدانیندان باشلامیش، بوتون ییغینجاقلاردا، دسته حالیندا ائولرده بئله، اونون شعیرلرینین تاثیری ایله جوشور، خالقین آزادلیق آرزولارینین گئرچکلشمهسی یولوندا بیرلشیردی.
دؤیوشوم قبره تک داوام ائدهجک
سئویندیرمک اوچون یوردو، بشری.
دمیری دوغرایان پولاد قایچی تک
منیم هر آددیمیم شری کسهجک.
- دئین شاعیر بوتؤو عقیدهسی، بدیعی سؤزونون گوجو ایله موباریزه آپاریردی. بو ایدئیا و مضموندا اولان بیر چوخ اثرلری اونون سکسنینجی ایللرین سونلاریندان باشلامیش، موستقیللیک اوغروندا آپاردیغی موباریزهنین عکس-صداسی ایدی. بو دؤور یارادیجیلیغی شاعیرین هم ده مداحلیغی، روشوتخورلوغو، وظیفهپرستلیگی ایفشا ائتمهسیله کاراکتریکدیر. روس اوردوسونون، قیرمیزی غصبکارلارین اؤلکهمیزده تؤرتدیگی قیرغینلار، 1990-جی ایل فاجیعهسی شاعیرین حیاتینی فیرتینایا دؤندرمیشدی. بو موباریزهده او، بوتون ساغلاملیغینی ایتیرسهده، سون گوجونهدک میلّی ایستیقلال اوغروندا ساواشین اؤنونده گئتمیش، خالقین ایجتیماعی شوعورونون فورمالاشماسینا، آزادلیق موباریزهسینین اورکلرده سونسوز بیر محبتله چاغلاماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. آزادلیق جارچیسی اولاراق باش مئیداندا، گنجلر آراسیندا ائتدیگی آلوولو چیخیشلاری، اود ساچان شعیرلری و موستقیللیگیمیزین ایلکین دؤورونده یازدیغی اثرلری، بوتونلوکده بدیعی یارادیجیلیغی، پوبلیسیستیک فعالیتیله خالقین موباریزه یولوندا مایاک ایدی. قودرتلی، جوشقون چایا بنزر سسی ایله خالقین روحونو آلوولاندیریردی:
بیز تورکوستان ائللریییک،
غئیرت، قودرت سئللریییک.
داشناکلاری قووان بیزیک،
دار گؤزلری اووان بیزیک.
یئتر مئیدان سولادیلار،
یوردوموزو تالادیلار.
باکیمیزی عزیزلهیک.
عقربلردن تمیزلهیک!
شؤعله وئرسین بو لعل، مرجان
ائرمنیسیز آذربایجان!
و او زامان شاعیرین سسینه مینلرله، میلیونلارلا وطن سئودالیسی سس وئردی. بو دؤورده موباریز چیخیشلارینا، مئیدانی آزادلیق روحو ایله دالغالاندیردیغینا گؤره لفرتووا زیندانینا آتیلسا دا، سندلی-ثوبوتلو گوندهلیک یازیلارینی ایشیق اوزونه چیخاردی، میلتین ایستیقلالینا یئتدی. بو، هر اینقیلابچی شاعیره قیسمت اولمور. صد حئیف کی، ایستیقلالیت اوغروندا قیلینجدان کسرلی میصراعلاری ایله دؤیوشوب، موباریزه آپارمیش آزادلیق عاشیقی ایستیقلال شاعیری اولماسینی رسماً تصدیقلهین ایستیقلال اوردِنی ایله تلطیف اولونماسینی گؤره بیلمهدی. آما نه غم، شاعیر اؤزونون و سؤزونون ابدی اولاجاغینا بوتون وارلیغی، شوعورو ایله اینانیردی. بو وطنه، خالقینا، مینبیر برکتلی تورپاغینا باغلیلیقدان قایناقلانیردی. ائله بونا گؤره ده دئییردی کی:
اودور، یانیر دان یئری...
آددیملا گونشله تن.
تورپاقدان باشلانمیر، یوخ،
کیشی قانینداکی غئیرت سئلیندن،
سندن باشلانیر وطن.
مندن باشلانیر وطن!
بو گون شاعیرین ساغلیغیندا و اؤزوندن سونرا نشر اولونموش چوخسایلی کیتابلارینا نظر یئتیریب، هر بیری ایله آیریجا تانیش اولاندا بو وطن اوغلونون، ایستیقلال شاعیرینین ایچیندن بیر وولکان کیمی پوسکورن اثرلرینین قودرتینه حئیرت ائتمهیه بیلمیرسن. 1957-جی ایلده نشر اولونموش "باهار گلیر" ایلک شعیرلر کیتابیندان باشلامیش، "سئون گؤزلر" ، "محبت داستانی" ، "هارا گئدیر بو دونیا" ، "داشدان چیخان بولاق" ، "مندن باشلانیر وطن" ، "داوام ائدیر 37" ، "من شرقم" ، "تورکون داستانی" ، "من اونسوز دا ابدییم" ... اوست-اوسته 100-ه یاخین توپلودا هانسی ایدئیالاری، حیکمتلری احاطه ائدن مؤوضولار ایفاده اولونماییب! طبیعته، اونون یاراتدیغی گؤزللیکلره حئیرانلیق، میلّی ثروتیمیز اولان دیلیمیزه، مدنیتیمیزه، عادت-عنعنهلریمیزه، ان باشلیجاسی، وطنه، اینسانا محبت، خالقین آزادلیق، موستقیللیک آرزولارینین گئرچک ایفادهسی اولان موباریزهلر تاریخی، خوش گونلریمیزین وصفی اثرلرینین آنا موتیوینی تشکیل ائدیب. بوتون بونلارلا یاناشی، اَیریلری، وطنی ساتانلاری، قورخاقلاری، منصبپرستلری و بو قبیلدن بوتون ناقیضلیکلری قیلینجدان ایتی سؤزونون قودرتی ایله کسیب-دوغراییب.
خلیل رضانین یارادیجیلیق دیاپوزونو او قدر گئنیشدیر کی، ایندیکی مقامدا اونلاری بیر آرایا گتیرمک، عومومیلشمیش فورمادا بئله، هر بیریندن بحث ائتمک اولدوقجا چتیندیر. بو اثرلر یارادیجیلیغین بوتون مرحلهلرینین مؤوضوسونا، ایجتیماعی-سیاسی توتومونا، وطنداشلیق مؤوقعیینه، بدیعی-پوئتیک ثیقلتینه، عوموماً بیر سیرا پرینسیپلرینه گؤره هله نئچه-نئچه تدقیقات اثرلرینین پرِدمِتی اولاجاقدیر. بو یارادیجیلیغین احاطه ائتدیگی نؤوعلرینه گلینجه، قئید ائتمهلیییک کی، شاعیرین ایستعدادی اونا ادبی فعالیتین بیر چوخ ساحهلرینده قلم ایشلتمگه ایمکان وئرمیشدیر. بونلارین سیراسیندا بدیعی اثرلری، ترجومه کیتابلاری، علمی اثرلری، مونوقرافیالاری، علمی-تاریخی گوندهلیکلری، بونلارین دا اوزرینه اؤلوموندن سونرا وفالی عؤمور-گون یولداشی فرنگیز خانیم اولوتورکون نشر ائتدیردیگی 63 آددا کیتابینی، چاپ اولونموش و اولونمامیش گوندهلیکلرینی ده علاوه ائتسک، بو یارادیجیلیق یولونون نه قدر زنگین، چوخ نؤوعلو و چوخژانرلی اولدوغوندان حئیرتلنمهیه بیلمریک. خلیل رضا یارادیجیلیغینین ان ثباتلی تدقیقاتچیلاریندان اولان، بیر چوخ کیتابلارینین رداکتورو، اؤن سؤزون مؤلیفی، فیلولوژی علملری دوکتورو، پروفسور علیزاده عسگرلی شاعیرین 80-جی ایللر یارادیجیلیغیندان بحث ائدهرک یازیر: " 198-جی ایللرین شعیرلری معنوی دَیرلری، هومانیست کئیفیتلری ایله سئچیلیب. صنعتکارین هومانیزمی موعاصیر شراییطده آزاد، موستقیل و دموکراتیک کئیفیتلر قازانیب، معنوی-تاریخی، قان-ایدراک یادداشی ایفاده ائدیب.
خلیل رضا روحون ابدیتینی، حیاتینی قبول ائتمکله اصلینده، میلّی شخصیتلرین یاشاریلیغینی، دئمهلی، میلّی عنعنهنی تصدیق ائدیر، اونلاری خالقین یاشاتماسینی آرزولاییر.
خلیل رضانین یارادیجیلیغیندا اؤتری بیر هوس، عادی اووقاتلا یازدیغی بیر میصرایا، سطره بئله راست گلمک مومکون دئییل. او، هر آچیلان صاباحلارین بیر-بیریندن فرقلنمهین عادی حیات طرزینده طبیعت حادیثهلریندن، بیر ظریف چیچگیندن، سیسقا اوتوندان، خیرداجا داشیندان و البته کی، اوستوندن اونایللیکلر اؤتسه ده، ایلک گنجلیک ایللریندن بوتون وارلیغینی سارمیش سئوگیسیندن، دویغولاریندان دا دؤیوشکن روحلو بیر شاعیر اولاراق سؤز آچیر. بعضاً لیریک "من" اؤزونون ده دوننیندن بو گونونه یئتدیگی موباریز حیاتینا کناردان باخاراق حئیرتینی گیزلهده بیلمیر. یعنی موباریزهلر ایچره کئچن عؤمرونده صاف، عولوی حیسّلرین بیر قانادی اولان سئوگیدن (البتهکی، بو سئوگی ایلک اولاراق وطندن، آنا تورپاقدان باشلاییر!) ده قاینار طبعلی، گورسسلی بیر عاشیق تکی دانیشیر. و فیکرین ایفاده طرزی ده اونو تلقین ائدیر کی، حیاتدا هئچ بیر ایستگه، آرزویا اورگینده ایشیق، آرزو و بو آرزویا عاشیق تک باغلی اولمادان یئتمک اولماز. سئوگی، صاف نیت بوتون موشکوللرین آچاری، کئچیلمز سدلرین جسارتله، مردلیکله قطع اولونموش آشیریملی یوللاریدیر. موباریزه یه گئدن یولدا، یئتیشیب فورمالاشماسیندا صاف عشقینین، اینجه دویغولارین اونا قول-قاناد، یئنی گوج، جوشقون بیر احتیراسلا یاشاماق، موباریزه آپارماق عزمی آشیلادیغینی "یالنیز سنین عشقینله" شعیرینده خلیل رضا گؤرون نئجه بیر ظریفلیکله ایفاده ائتمیشدیر:
... من دمیر قایالارین آلتیندا
بیر بولاقدیم.
نه جور قیردیم قایانی،
سوروش بس نه جور آخدیم؟
من ظریف بیر زوغ ایدیم، اوسته بئش،
اون تومورجوق.
نه جور بارلی باغ اولدو، او اینجه زوغ، او جوجوق؟
من دونن بیر گؤی بوداق، بو گون باشی قارلی داغ...
نه جور قالخیب اوجالدیم؟
سنین عشقینله آنجاق!
سنین عشقینله آنجاق!
خلیل رضا آز یاشادی، لاکین آزادلیق عاشیقی اولاراق قلبینده عومانلارا سیغمایان وطن و خالق سئوگیسی ایله دوپدولو بیر عؤمور یاشادی. 1994-جو ایلین 22 ژوئنیندن سونرا اؤزو دئدیگی کیمی، ابدی عؤمرو باشلادی. میلتینی، وطنینی سئون بیر اینسان کیمی حیاتدا ان شیرین نعمت اونون اوچون آزادلیق ایدی. اؤزو ده بوتؤو و ابدی اولان بیر آزادلیق!
آزادلیغی ایستهمیرم ذره-ذره،
قرام-قرام!
قولومداکی زنجیرلری قیرام گرک،
قیرام، قیرام!
آزادلیغی ایستهمیرم بیر حب کیمی،
درمان کیمی
ایستهییرم
سما کیمی،
گونش کیمی،
جاهان کیمی!
چکیل، چکیل، ائی غصبکار،
من بو عصرین گور سسییم!
گرک دئییل سیسقا بولاق،
من عومانلار تشنهسییم!!!
- دئین شاعیرین آزادلیق هارایی کیمی سسلنن میصراعلاری مینلرله، میلیونلارلا اینسانلارین قلبینی اهتیزازا گتیردی. اونون میلّی آزادلیق ایدئیالارینی ترنّوم ائدن یوزلرله اثرلری ادبیات تاریخیمیزین بیر شانلی صحیفهسیدیر. خلیل رضا حقیقی معنادا میلّی ایستیقلال شاعیری کیمی خالقین ادبی یادداشینین گونشیدیر.
یازان: شفق ناصر
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو
کؤچورن: عباس ائلچین
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچیلیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقالهلر توپلوسو.
م.ا.رسولزاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتینین، آذربایجانلیلارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین اساسلاری بولشویکلرین آذربایجاندا قیرغینلار، سورگونلر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایللرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمدامین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریهلری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغیلارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچیییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیلهجک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمیدیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشیسی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسانلاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسولزاده"
م.ا. رسولزادهنین اساسلارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژیسینده اِتاتیزم(دؤولتچیلیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپلر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملیدیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویکلرینین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجهدن، سیاسی کونفرانسلار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمهین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژیسینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأیلیک ایدئولوژیسی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجهسی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچیلیق ایدئولوژیسینین تورکچولوک، ایسلامچیلیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسولزاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغیلارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنینین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیفلری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهلهنین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسانلار زومرهسی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوقلارینی» دئویرهرک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیفلری اورتادان قالدیراراق صینیفسیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسانلیغین فاجیعهسی اولاجاقدیر! [۲]
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکیلار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیللرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایرادهنی آنلادیر. جوزپه ماتزینینین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادتلرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیمین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیللر و یاخود سادهجه تاریخی سببلرله عئینی قانونلار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایستهین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایرادهسی، سؤزون عصریمیزدهکی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثهسی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخینین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایرادهیه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلیلیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچیلیک و میلّیتچیلیک آنلاملارینین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسولزاده بولشویکلرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسانلارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایللرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامینین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینینین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائلهجه ده 20. یوزایللیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیهرک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسلهیه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوتدور» و «اوروپالیلارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایستهدیگیمیز آنلامین عئینیدیر. بو، اوروپالیلارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچیلیکدن تامامیله باشقا بیر شئیدیر». محمد امین رسولزاده «میلّتچیلیک - پاتریوتیزم» مقالهسینده بو مسلهنی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوقلار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچینین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمهسیدیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوتدور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایستهمهین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئریلیک حرکتیدیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونهمخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتیدیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتینین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکاتدیر. تاریخی موعین شرطلرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوقلارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطنلرینین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدنلره موطلق اوروپا تِرمینلریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکاتلارینا دا میلّیتچیلیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچیلیک پاتریوتیزم دئمک لازیمدیر!».[۴]
م.ا.رسولزاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقالهسینده یازیردی: «میلّتچیلیک فیکرینه اینانانلارین ایلک وظیفهسی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمکدیر. بو، میلّتچیلیک فیکرینین اساسی و تملیدیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریهلرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترینلرین اصیل غایهسی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماقدیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمتسیز سئیری (گئدیشی) نتیجهسینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحهلره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکدهدیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزللیکلریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمهلی و تانیتماقدیر.[۵]
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّتلر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمهلرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلارینین بیر اولماسینی، باشقالارینین حاق و حورّیّتلرینه تجاووز ائتمهمهلرینی، دوست و موخالیفلرینین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمهلرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبینلیک کیمی کؤتو حیسلره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّتلرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظاملارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمهلرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمهلرینی طلب ائتمکدهدیر.
بونلاری عئینیله ائدنلره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشلهینلره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلومدور! بوتون بو عومدهلره رعایت ائدن میلّتلره اینسانلیق جامعهسی ایرهلی، کولتورلو، سجیهلی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گلهجگی پارلاق میلّتلر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتانلارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّتلر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّتلر، هم اخلاق و سجیهلری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّتلردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکرینین بسلهیهجگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئلهجه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمهسینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیهسی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گلهجگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحهدهکی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلتدیر.[۶]
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسینین حیمایهسی آلتیندا بؤیویوب یئتیشهرک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلیلیق و ایختیارلیق مرحلهلرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبهلری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکیسینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبهلی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گلهجگی تهلوکهیه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکیلرین کؤتو احتیراصلارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمهملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّتلندیرملیدیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغاتلا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالیدیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گلهجگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلیلشمک و اوروپالیلاشماق آدی وئریلمکدهدیر. گئری قالمیش شرق مملکتلرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصوللارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابینین ایدئولوژیسینی ایشلهینلر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکییه آیریلان مدنیت آنلاملارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمهدن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفوقی دئییل شاقولی آیریلیقلاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقولدور (عاغلاباتاندیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلیلره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حملهسیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویهدن چیخاراق ایرهلی چاغداش سویهیه یوکسَلیر.[۸]
م.ا.رسولزاده بو مقالهسینی تورکیه جومهوریت حؤکومتینین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعهلریله «بیلدیریش» قزئتینین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیرهرک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسینین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلیندن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنینین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتینین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیهدن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسینین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقالهنین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتینین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعهلریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرتلر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
روسیه ایمپریالیزمینین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّتلرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشهلی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکهسی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبههسیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزهریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبهلر نتیجهسینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمهیهجگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک.[۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژیمیز، سووئتلرسه - دوشمنیمیزدیر.
«آذربایجان ایستیقلالچیلیغینین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیلهدیر». بو موجادیلهنی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائللریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچیلری فعال صورتده ایشتیراک ائلهمیش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلیلارین چوخ موهوم روللاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیلهلرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتینین روس تجاووزوندن موحافیظهسینه یؤنلمیش موجادیلهده روسیه موسلمانلاری بیرلیکده حرکت ائلهمیش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئیینده موسکودا مونأکید «عومومروسیه موسلمانلاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپینین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچیلیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائللری ایستیقلالچیلیغینین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچیلاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائللری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئتلر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکیلری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریلهجکمیش. دئمک کی، ایندیلیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکیلر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریلهجک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهلهسی آراسینداکی سیاسی موساواتسیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطهیه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگهلرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندرهجکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیلهجکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندانلاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیرهجک سووئت "وطنچیلیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّتلرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتلهسی اوزرینده و میلّی اؤلکهلرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیلهلرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئتلر حسابینا چوخ نیکبین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکلهین) ائدن ائرمنی سیاسیلرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمینین کؤنوللولری! بئلهلرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیهنین کؤلهلری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّتلریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعتلری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچیلریندن بیر قیسمی میلّتداشلارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچییانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداشلاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
سووئت علملر آکادمیسینین تزار دؤورو و ایدارهسینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریاللاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریاللار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمینین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکهچیلیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقهلرینین ایلک جیلدی سسری علملر آکادمیسینین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئتلر ایتیفاقی میلّتلرینین تاریخی» سِریسینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبتلری و موستملکهچیلیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گلهجک جیلدلرده کیتابین موقدّیمهسیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکهچیلیک حرکاتلاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریاللار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسولزاده بو مقالهسینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسولزاده میلّتی روس موستملکهچیلیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
کیتابی ائندیر : میلّی بیرلیک PDF
کؤچورن: عباس ائلچین
محمدامین رسولزاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایللیگین اوّللرینده یاشاییب-یارادان ضیالیلاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریفلندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیکلره سینه گرمکله ایستکلرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایللر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمتلری، موباریزهلری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغوللاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستکلرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطهسیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالیلارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوالدیر، اهمیتلیدیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالیلاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتینین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسولزاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطهلیلیگی و چوخجهتلیلیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونهمخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسولزادهنین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیرهنیلمهسینه و تبلیغ ائدیلمهسینه اوزون ایللر جیدی یاساقلار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسینین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایللرین اوّللری یئنیدن خالقیمیز موستقیللیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایهسی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشهیاشاردیر.
ایلک قلم تجروبهسی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجیلیغا دا اؤز ایدئیا باخیشلارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجیلیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسهده م.ا.رسولزادهنین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویهیه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّللرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسولزادهشوناسلار م.ا.رسولزادهنی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائدهرک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینالدیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچیلار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأیلر، فیکیرلر سؤیلهمکله یاناشی اونون یازیجیلیق، ادبی-تنقیدچیلیک فعالیتینی یوکسک قییمتلندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسولزاده " ایقبال" قزئتینین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحهلی مقالهسینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتلهیه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤسترهنی اولدوغونو سؤیلهییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّیسینه ده خیدمت ائلهمکله مووظفدیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیلهین م.ا.رسولزادهنین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحهیه ده مئیل ائدهرک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئرهرک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرولرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلتلرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعهسیدیر. اینسانلارا تنقیدی-نفس اؤیرهدن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمهسه ایدی عالیمی-بیعمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخشاخهلی و چوخساحهلی یارادیجیلیغا مالیک اولان م.ا.رسولزاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناسلیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناسلیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناسلاریمیز طرفیندن یوکسک قییمتلندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنکلری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتینین، ادبی موحیطینین عومومی منظرهسینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیکلرین ادبی مؤوقعیینی موعینلشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتینین کلاسیکلریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالارینین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتینین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتینین دئوریلمهسینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقالهلره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیلسیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسیناوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسولزادهنین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلیدیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیلهرک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمهلیدیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمتلری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسولزاده ایرثینین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفهلردن بیریدیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمهسی نتیجهسینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جوملهدن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دودهنین "سونونجو درس" حکایهسیدیر. آلمانین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایهده فرانسه خالقینین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزهسی، غلبهیه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللیدیر کی، م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده بیر نئجه ایل ایرانین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثهلری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتینین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایرانین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثهلره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثهلره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقالهلر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسولزاده ایراندا " ایران نو " قزئتینین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسانلارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسینین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسولزاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازیلاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونهسی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیتلری اساس توتان بعضی تدقیقاتچیلارین یازیلاریندا " م.ا.رسولزاده آذربایجان موهاجیرت نثرینین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایرهلی گلیر کی، مؤلیف اثرلرینین ژانرلارینی موعینلشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمهمیشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسولزاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیللرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگدیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیللرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیشلار ائتمیش و کلاسیکلردن ترجومهلر ائدهرک یارادیجیلیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسولزادهنین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیبلرین فعالیتی ایله باغلیدیر.
سجیهوی حالدیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحهلرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومهیه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمهمیشدیر. عکسینه ائله مؤلیفلرین یارادیجیلیقلارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگیندیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچیلیق مفکورهسینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سینین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافیسینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومهسینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومهلری پوئتیک ترجومهیه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسولزادهنین بو دیقتهلاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافیسینین سونوندا " نظامیدن چئویرمهلر " بؤلمهسینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسولزاده 20-جی یوزایللیگین ایلک اون ایللیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیشلارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگیلرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازیلاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازیلارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیرهرک اوخوجولارینین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمهلی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمهسینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچیلار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسولزادهنین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناسلیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحهلری کیمی بو قولو دا ایندییه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمهدیگی اوچون اؤیرهنیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسلهلرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعتلرین مئیدانا گلمهسینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناسلیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخعصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسولزادهنین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناسلیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناسلیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمهمیشدیر" دئیهرک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا سادهجه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکلهمیش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسولزاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتینین تنقیدی و تبلیغی مسلهسینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروشلرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنکلری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایریحجیملی مونوقرافیک تدقیقاتلاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیللرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناسلیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسولزادهنین ادبی-نظری مقالهلرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگدیر. بئله کی، مقالهلرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسلهلریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتینین آیری-آیری نومونهلرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلملرینه حصر اولونوب. همین مقالهلرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقالهلرینین موهوم بیر حیصهسینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیللرینین، روس لاشدیرما سیاستینین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکتلار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسولزاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشینین ایلک ایللرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازیلاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسهسینی خالقین معاریفلنمه سی و مکتبلرین میلّیلشدیریلمهسی مسلهلریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحهده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالتسیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقالهلرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یوللارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جنابلارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقالهسی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسلهده داها دیقتلی اولماغا سسلهییر. ادیب همین مقالهده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمانلارینین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحهده نهیه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمهلی دیرلر. او، تورک خالقلارینین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقاملارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمهسینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطهسیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداشلارینی دا بونا سسلهمیشدیر.
بئلهلیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسولزاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقینین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبهسی اولان حکایه و پیئسلرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤلهلیگه، مظلوملوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیهده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکاتلار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسولزادهنین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییهلنمکله قورتارماغین مومکونلوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایللر سونرا م.ا.رسولزاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمهسینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمتلندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّللرینده جمعیتین هر ساحهده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائدهرک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقیلیگی مسلهسی ده ادبیات و سیاست پروبلمینین موهوم طرفلریندن بیریدیر " . بو مسلهیه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسولزاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتلهلره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیللردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنکلری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجیلیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداشلاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبینین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمتلرینی یوکسک قییمتلندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادینین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللیدیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسولزادهنین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایللر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمهمیش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسولزاده بو یوکسهلیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسولزاده 20. عصرین اوّللرینده آذربایجان خالقینین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمهسینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیهده، ایراندا و تورکیهده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثهلرله باغلاییر و بو حادیثهلره تبلیغات واسیطهسیله ادبیاتین بیر تکان وئرمهسینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایللیگین اوّللرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیکلر و رئالیستلر ادبی مکتبلرینین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللیدیر. هر ایکی ادبی مکتبین نومایندهلری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنیلیگی ائتمکله یئنیلیکلره سبب اولدولار. بئلهلیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبینین نومایندهسی اولان م.ا.رسولزادهنین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
میرزه بالا محمدزادهنین دونیاگؤروشونده تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق
دوکتور فایق علی اکبرلی
آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959) باکینین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی " روس-تاتار " مکتبینده و م.محمودبیلینین رهبرلیک ائتدیگی " روشدیه " ده اوخوموش، 1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمهسینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده " محمدیه " کومیتهسینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.
او، م.ا.رسولزادهنین تؤصیهسی ایله " آچیق سؤز "- ه مقالهلر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا " قورتولوش " ، " دوغرو سؤز " کیمی درگی و قزئتلرده مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه اینقیلابیندان سونرا " اتفاق متعلّمین " و " گنجلر صداسی " درگیلرینین فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده " گنجلر یوردو " درگیسینین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیتهسینین عوضوو سئچیلمیشدی.
27 آوریل ایشغالیندان سونرا گیزلی فعالیت گؤسترن " موساوات "-لا یاناشی، او، میلّی موقاویمت حرکاتینین باشچیسی و " ایستیقلال " قزئتینین رداکتورو اولموشدور. عئینی زاماندا، او، آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومهچی و اورتا مکتبده موعلّیم ایشلهمیش، " یئنی ییلدیز " درگیسینده آذربایجان تورک تاریخینه دایر سیلسیله مقالهلر یازمیش و " آذربایجان تورک مطبوعاتی " (1922) آدلی کیتابچاسینی چاپ ائتدیرمیشدی.
او، 1924-جو ایلده قوزئی آذربایجانی ترک ائدهرک اؤنجه تهرانا گئتمیش، اوچ ایل بورادا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلدن تورکیه ده مسکونلاشاراق " آذری تورک " ، " اودلو یورد " درگیلرینده علمی-پوبلیسیستیک مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. ایستانبول بیلیمیوردونون حوقوق فاکولتهسینی بیتیرن محمدزاده 1932-جی ایلده سووئت ایتّیفاقینین تأکیدلی طلبی ایله ایستانبولو ترک ائدیب ورشوا(1932-1939) اوز توتموش، 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش " موساوات "-ین 3. قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر. او، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله شوروی آراسیندا ایشغالی عرفهسینده ایستانبولا دؤنهرک " میلّیت " و " جومهوریت " قزئتلرینده روسیهده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقالهلر یازمیشدیر.
محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخده یئرلشن " سسری-نی اؤیرنمه اینستیتوتو " ندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفهسینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجهسینده نشر اولونان "درگی " آدلی سیاسی درگینین باش رداکتورو اولموشدو. او، رسولزاده وفاتیندان سونرا 1955-جی ایلده " موساوات "-ین باشقانی اولموش، 1959-جو ایلده ایستانبولدا دونیاسینی دییشمیشدیر.
محمدزادهنین ایجتیماعی-سیاسی و فلسفی ایرثینین اساسیندا آذربایجانین میلّی ایستیقلال دعاواسی و بو یولدا گؤردوگو میلّی علملر، یعنی آذربایجان تاریخی، ادبیاتی، فلسفهسی، مدنیتینه حصر ائتدیگی اثرلری دایانیر. اونون اساس اثرلری آشاغیداکیلاردیر: " آذربایجان میثاقی میلّیهسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " (1927، ایستانبول)، " ارمنیلر و ایران " (1927، ایستانبول)، " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938، برلین)، " آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا " (1951، آنکارا) و ب.
گنج یاشلاریندان تورکچولوک اساسیندا " اوچلو " دوستورا اساسلانان محمدزاده جومهوریته قدرکی " آچیق سؤز " ، " دوغرو سؤز " ، " قورتولوش " کیمی قزئت-درگیلردا تورکچولوک، آذربایجان تورکچولوگو (میلّیتچیلیک) و ایستیقلالچیلیق مؤوضولاریندا مقالهلرله چیخیش ائتمیشدیر. شوبههسیز، محمدزادهنین دونیاگؤروشونده اساس یئری آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق توتموشدور. میلّی ایستیقلال دعاواسی و اونون تاریخی، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین یارانماسی، اینکیشافی و ماهیتینین اؤیره نیلمهسی باخیمدان محمدزادهنین ان قییمتلی اثرلری " میلّی آذربایجان حرکاتی " (1938)، " آذربایجان میلّی میثاقی. 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " (1927) و باشقلاریدیر.
او، همین اثرلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینین ایلک روشئیملرینین 19.عصرده یئنی ضیالی زومرهسینین یارانماسی ایله مئیدانا چیخدیغینی ایرهلی سورور. اونون فیکرینجه، م.ف.آخوندزاده، ح.زردابی و باشقالارینین اؤنجوللوگو ایله بو زومره میلّتین اویانماسی، بیرلشمهسی و یوکسلمهسی اوچون ساواشا باشلامیشدیر. محمدزاده یازیردی:
" یئنی ضیالی زومره میلّتین یوکسلمهسینه و میلّی وارلیغینی قوروماسینا یارایاجاق یئنی حیات و یئنی ایجتیماعی موناسیبتلر طرزینی قوروماق اوچون اسکی ایجتیماعی موناسیبتلری ییخماق ایستهین میلّتچی ایدئالیست کادرلار ایدی. 19.عصرین اورتالاریندان اعتیباراً ساواشا آتیلاراق قیسا مودّت سونرا بیزه موعاصیرلشمیش بیر ادبیات، مطبوعات، صنعت، تئاتر، موعاصیر مکتب و معاریف وئرن مدنی-میلّتچی ایدئالیست کادرلار اورتا عصرلرین اسکولاستیک، چوروک و میلّی وارلیغی تهدید ائدن کؤهنه ایجتیماعی تأسیساتلارین جاهیل و موتعصیب نومایندهلرینین دین پردهسی آلتیندا کسکین موقاویمتلرینه معروض قالمیشدی. بو جاهیل و موحافیظهکار غئیری-میلّی زومرهنی روسیه بوتون واسیطه و ایمکانلارلا حیمایه ائدیر، قووّتلندیریردی " .
اونا گؤره، مدنی-میلّتچی ایدئالیستلر موحافیظهکار قووّهلرین بیرلشمیش موقاویمتلرینی قیراراق، یئنی حیات طرزی یارادیر، بو دا ضیالی زومرهنین تاکتیکینین سیاسیلشمهسینه سبب اولوردو. محمدزاده یازیردی:
" ایدئالیستلر میلّی وارلیغی قورویوب یاشاتماق اوچون موعاصیر مدنیته قوووشماغی، میلّی دیل، ادبیات، صنعت، مطبوعات و س. یوکسلتمگی ایرهلی سوروردولر. اونلار گؤزل بیلیردیلر کی، میلّی مدنیت و میلّی خوصوصیتلرینی قوروماغا مووفّق اولمایان میلّت محوه محکومدور " .
20.عصرین اوّللرینده ایسه مدنی میلّتچیلیگین، مدنی تورکچولوگون یئرینی سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلمیش (تورکچولوک) و آذربایجان تورکچولوگونو هدفلهمیشدیر. محمدزاده یازیردی کی، مدنی میلّتچیلیگین سونراکی فورماسی ع.حسینزااده طرفیندن " تورکلشمک، ایسلاملاشماق و اوروپالاشماق " کیمی بیر پرینسیپ حالینا گتیریلمیش، داها سونرا “ موساوات “-ین باشلیجا شوعاری و میلّی آذربایجان بایراغینین اساسینی تشکیل ائتمیشدیر: " بئله لیکله، تورک میلّی حرکاتی گرک گئنیش معناسی ایله، گرکسه ده آذربایجان اؤلچوسونده 20.عصرین اوّللرینه دوغرو شکیللنمگه باشلامیشدیر. 20.عصرین اوّللری تورکلوگون میلّیت دؤوروندن میلّت دؤورونه کئدیگی بیر دؤوردور " .
محمدزاده قوزئی آذربایجان تورکلرینین میلّیتدن میلّته کئچمهسینی ایسه جمعیتین آیری-آیری عوضولری آراسیندا میلّی ایرادهنین، میلّی دوشونجهنین، میلّی موقاویمتین یارانماسی ایله ایضاح ائدیردی. اونون فیکرینجه، آرتیق 20.عصرین اوّللرینده موترقّی آذربایجان تورک ضیالیلاری اؤزلرینی خانلیقلار دؤورونده سارایلارا توپلاشاراق خانلارین ذؤوقونه اویغون اولاراق اؤزونو آپاران شاعیر و موتفکّیرلر دئییلدیر: " بو کولکتیو بیر حرکات ایدی. بو کولکتیو حرکاتدان حقیقتاً کولکتیو بیر ویجدان، کولکتیو بیر شوعور و ایراده دوغاجاقدی. بو شوعور و ایراده بولورلاشدیقجا ماهیتی و هدفی آرتیق بولورلاشمیش اولان میلّی حرکات اؤز ظاهیری سیماسینی آد تاپاراق ایسلامی اتیکتدن چیخیر، میلّی تورک سیماسینی آلیردی. چونکی کولکتیو ویجدان ایسلامی ماهیتینی چوخدان ترک ائتمیش، ایجتیماعی موناسیبتلرده دینین باغلیییجیلیق یئرینی دیل آلمیش اولوردو " . اونون فیکرینجه، بئلهلیکله بو شوعورلو و کولکتیو حرکات تورکچولوک دوغاراق مدنی میلّتچیلیگه یئنی بیر یؤن وئریردی.
19.عصرین اورتالاریندان اعتباراً یارانماغا باشلایان مدنی میلّتچیلیگین، مدنی تورکچولوگون 20-جی عصرین اوّللرینده سیاسی-ایدئولوژی شکیل آلماسینی چوخ دوغرو موعینلشدیرن محمدزاده قئید ائدیر کی، بو دؤور آذربایجان تورک ضیالیلاری ایکی آیریجدا: 1) داخیلی موحافیظهکارلارلا؛ 2) تزار روسیهسی ایله موباریزه قارشیسیندا قالمیشدی. محض بو آیریج آذربایجان تورک ایدئالیست میلّتچیلرینی 20.عصرین اوّللرینده ایکی قروپا آییرمیشدی: " نتیجه ده روس لیبراللاری ایله همفیکیر اولان ترقیپرور زومره و روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان اینقیلابی گنجلیک کیمی ایکی ایجتیماعی حیزب (قووّه) مئیدانا گلمیشدی. خاطیرلادیلان هر ایکی حیزب (قووّه) 19.عصرین ایدئالیستلری طرفیندن اعلان ائدیلمیش میلّتچیلیک پرینسیپلرینه صداقتده اورتاق ایدی " .
دئمهلی، 19.عصر آذربایجان تورک ضیالیلاری مدنی میلّتچیلیگین، تورکچولوگون اساسینی قویموش، اونلارین داوامچیلاری اولان سیاسی تورکچولر ایسه 20.عصرین اوّللرینده بو ایدئیانی بیر قدر ده اینکیشاف ائتدیرهرک، عئینی هدفه ایستیقامتلنمهسینه باخمایاراق، ایکی فرقلیقووّه1) روس لیبراللاری ایله همفیکیر اولان میلّی لیبراللار- " ایتّیفاقچیلار " (ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی و ب.)، 2) روس اینقیلابچیلاری ایله همفیکیر اولان میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده، آ.کاظمزاده، ای.آشوربگیوف و ب.) شکلینده مئیدانا چیخمیشدیر. بو ایکی قووّهنین اساس رقیبلری ایسه تزار روسیهسی و اونون سیاستینی آذربایجاندا دستکلهین یئرلی مورتجع موحافیظهکارلار ایدی.
روس لیبراللاری ایله همفکیر اولان " ایتّیفاقچیلار " ، یعنی ع.توپچوباشوف، ای.قاسپیرالی روسیهنین ترکیبینده قالماق و " قانون دایرهسی "-ندن کنارا چیخماماقلا، دینی موسیسه - روحانی ایدارهسی بایراغی آلتیندا و میلّتچی پروقراملا روسیه موسلامانلارینین بیرلیگینه چالیشیردی. محمدزادهنین فیکرینجه، " ایتّیفاقچیلار "-ین بو تاکتیکینی قبول ائتمهین بیر اینقیلابچی گنجلیک دوغموشدو: " قارا و مورتجع قووّهلره حیمایهدارلیغی داوام ائتدیرن و اونلارین الی ایله اویانیش حرکاتینی دایاندیرماق ایستهین، عئینی زاماندا پولیس و فیتنهکارلیق واسیطهلرینه ال آتان تزاریزم دوردوقجا میلّی اینکیشافا ایمکان اولمایاجاغینی ایرهلی سورن بو گنجلیک میلّی اینکیشافا الوئریشلی بیر زمین حاضیرلاماق اوچون تزاریزم رژیمینی دئویرمک لوزومونا اینانیردی. بو یئنی جریان روس اینقیلابچیلاری ایله امکداشلیق تاکتیکینه اوستونلوک وئریر و روس کادئتلری ایله همفیکیر اولان ایتّیفاقچیلاری، خوصوصیله بو تشکّولون لیدری و ایدئولوقو اسماعیل بیگی تنقید ائدیردی " . میلّی اینقیلابچیلار (م.ا.رسولزاده و ب.) حساب ائدیردیلر کی، تزاریزمه قارشی موباریزه ده هله لیک، روس اینقیلابچیلاری ان صادیق اولماسا دا، ان موناسیب موتفیقدیرلر.
تزار روسیهسینه قارشی موباریزه ده میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونا اینانان محمدزاده یه گؤره، حادیثهلرین سونراکی گئدیشی ده میلّی لیبراللارین- " ایتّیفاقچیلار "-ین دئییل، میلّی اینقیلابچیلارین دوغرو یول توتدوغونو اورتایا قویدو:
" " ایتّیفاقچیلار "-ین لیبرال میلّتچیلیک تاکتیکی مغلوبیت اوغرامیشدی. حادیثهلر اینقیلابچی میلّتچیلره حاق وئریردی. تورکلر میلّی حاقلارینی، میلّی وارلیقلارینی ساواشدا قازانا بیلهجکلردی. اینقیلابی تاکتیکی سئچن میلّتچیلر ایدئولوژی باخیمدان ایتّیفاقچیلارین میلّی مسلهدهکی ایدئولوژیسیندن فرقلی بیر ایدئولوژی ایزلهمیردیلر. اونلار اینانیردیلار کی، تزاریزیم ییخیلمادیقجا، تورکلر دیگر اسیر میلّتلرله بیرلیکده سیاسی حاق و حورّیّته مالیک اولمادیقجا بو پروقرامین تطبیقی غئیری-مومکوندور " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، 20-جی عصرین اوّللرینده ایجتیماعی-سیاسی حادیثهلر اینکیشاف ائتدیکجه و بیر سیرا عامیللرین تأثیری آلتیندا میلّی لیبراللار و میلّی اینقیلابچیلار بیرلشهرک عینی تاکتیک یوروتمگه باشلادیلار. آنجاق بو قووّهلرین سیاسی-ایدئولوژی باخیشلاریندا، ایلک دؤورلرده " ایسلام میلّتچیلیگی " ، " موسلمانلارین بیرلیگی " ، " موسلمانلیق " ، " اومّتچیلیک " موهوم یئر توتوردو. محمدزادهیه گؤره، همین دؤورده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین ایدئولوقو احمد بیگ آغااوغلو یازیلاریندا اوستونلوگو " اومّتچیلیگه " ، یعنی " موسلمان قایغیسی "-نا و " موسلمان قؤوملرینی تنزّولدن قورتارماغا " وئریردی. میرزه بالایا گؤره، دؤورونون حاکیم ذهنیّیتی آلتیندا اوچونجوقووّه کیمی اورتایا چیخان " موساوات " دا یارانیشینین ایلک ایللرینده محض بئله بیر خط، یعنی " ایسلام میلّتچیلیگی "-نی سئچمیش، آنجاق " بو دوکترینه قاپانیب قالمامیش، آذربایجان جمعیّتی ایله بیرگه دینامیک تکامول یولو کئچمیش و آذربایجان جمعیّتینین میلّی شوعورونو تنظیم و ایداره ائتمکله اونو اؤزو ایله بیرلیکده میلّتچیلیگه، تورک میلّتچیلیگینه و آذربایجان ایستیقلالچیلیغینا قوووشدورموشدور " .
“ موساوات “-ین یالنیز ایسلامچی دئییل، هم ده تورکچو، یئنیلیکچی و ایستیقلالچی بیر پارتیا اولماسی رسولزاده 1913-جو ایلده ایستانبولدان باکییا دؤنوشوندن سونرا باش وئرمیشدی. محمدزاده ده یازیر کی، قوزئی آذربایجاندا " اومّتچیلیک " دن " میلّتچیلیگ "-ه کئچن، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین (آذربایجان تورکچولوگونون) تمل پرینسیپلرینی ایشلهییب حاضیرلایان رسولزاده اولموشدور. بئله کی، تانینمیش تورک موتفکّیری جمالالدین افغانینین یولونو داوام ائتدیرن رسولزاده " ایسلام میلّتچیلیگی "نین یئرینه " تورک میلّتچیلیگی " نی ایرهلی سورموشدور. محمدزاده یازیردی: " شئیخ جمالالدین افغانی کیمی محمد امین بیگ ده ایسلامیتین و موسلمانلیغین میلّیت دئییل، " اومّتچیلیک " ایفاده ائتدیگینی، میلّیتین ایسه دین اوزرینده دئییل، دیل و مدنیّت بیرلیگی اوزرینده قورولدوغونو و بو میلّی دیریلیگین تملینی تشکیل ائدن میلّی مدنیّتین عونصورلرینی ایضاح ائدرک میلّی حرکاتین ایجتیماعی فلسفهسینی قورموشدور ". اونون فیکرینجه، 1915-جی ایلدن ایشیق اوزو گؤرن " آچیق سؤز " قزئتینده ایلک دفعه اولاراق " موسلمان " ، " تاتار " اوزینه " تورک " سؤزونو ایشلدن، " بیز تورکوک! " دئین رسولزاده بو سورعتله " اومّت " و " اومّتچیلیک " دؤورونو رسماً قاپامیش، " میلّت " ، " تورک میلّتچیلیگی " دؤورونون باشلاندیغینیاعلان ائتمیشدیر
محمدزادهیه گؤره، رسولزاده اومّتچیلیکدن میلّتچیلیگه، ایسلامچیلیقدان تورکچولوگه کئچمهسینده افغانینین بؤیوک رولو اولوب: " " اومّت " دؤورونو یاشایان موسلمان شرقینده میلّیت شوعورونون اویانماسیندا چوخ بؤیوک رولو اولان مشهور ایسلام موتفکّیری شئیخ جمالالدین افغانینین " میلّیت خاریجینده سعادت یوخدور " - دئین " وحدتی جینسیه فلسفهسی "-نی (یعنی " میلّی بیرلیک فلسفهسی " ) فارسجادان تورکجهیه چئوریب " تورک یوردو " ندا درج ائتمهسی ده بو زامانا راست گلیر. سونرالاری باکیداکی نشریاتیندا میلّیت مسلهسینی ایشلدیگی زامان جمالالدین افغانیدن چوخ فایدالاندیغی گؤرولهجکدیر" .
اونون فیکرینجه، تزار روسیهسی اسارتیندهکی تورکلرین 19-جو عصرین اورتالارینا دوغرو میلّی-مدنی یوکسلیشی شکلینده باشلایان میلّی قورتولوش حرکاتی بو گونه قدر اوچ دؤور کئچمیشدیر: 1) میلّی-مدنی اویانیشین بیر نتیجهسی اولماق اوزره " میلّی-مدنی موختاریت " اوچون موجادیله دؤورو؛ 2) میلّی-سیاسی دؤولت شوعورونون بیر نتیجهسی اولماق اوزره، تام ایستیقلالا گتیرجک " میلّی-محلّی (تورپاق) موختاریتی " اوچون موجادیله دؤورو؛ 3) روسیهدن تامامیله آیریلماغی ایفاده ائدن تام ایستیقلال اوچون موجادیله دؤورو.
محمدزادهنین فیکرینجه، میلّی-مدنی موختاریت توپچوباشوف باشدا اولماقلا، 1905-1907-جی ایللرده " روسیه موسلمانلاری ایتّیفاقی " پارتیاسی طرفیندن اورتایا آتیلدیغی حالدا، میلّی-محلّی موختاریت ایدئیاسینین باشیندا ایسه 1917-1918-جی ایللرده رسولزاده دایانمیشدیر:
" بعضی تورکوستان شاعیرلرینین نظمه چکمیش اولدوقلاری بو تاریخی مودافیعهدن سونرا قبول ائدیلن بو " میلّی تئز "-ه گؤره، بؤیوک چوخلوغونو روس اولمایان میلّتلر تشکیل ائدن روسیه ایمپراتورلوغو میلّی واحیدلره، یعنی میلّتلرین سایی قدر آیری-آیری موستقیل میلّی دؤولتلره پارچالاناجاق، او جوملهدن اولماق اوزره، روس اسیری تورکلرین ده اؤزلرینه مخصوص میلّی دؤولتلری اولاجاقدیر " .
اونا گؤره، رسولزاده میلّی-محلی موختاریت ایدئیاسینین آرخاسیندا بیر طرفدن روسیه تورکلرینین بیرلیگی، دیگر طرفدن ایسه روسیه اسارتی آلتیندا اولان آیری-آیری تورک میلّتلرینین - آذربایجان، تورکوستان، وولقا-اورال، قیریم، سیبیر و باشقالارینین تام ایستیقلاللاری دایانیردی:
" آرتیق تام ایستیقلالدان باشقا بیر قورتولوش یولونون مؤوجود اولمادیغی آنلاشیلمیشدی. ایلک و موثبت اؤرنگی موستقیل و دموکراتیک میلّی آذربایجان جومهوریتی تشکیل ائدن بو حرکات و دعاوا اطرافیندا رسولزاده محمد امین کونقرس، کونفرانس، قورولتای، مجلیس و ییغینجاقلاردا سؤیلدیگی نیطقلر، اوخودوغو معلوماتلار، ائتدیگی موباحیثه و موذاکیرهلر، نشر ائتدیگی بیاننامه و وئردیگی بیاناتلار، چیخاردیغی قزئته و درگیلر، یازدیغی مقاله و چاپ ائتدیردیگی کیتابلار سیاسی تاریخیمیزین قیزیل صحیفهسینی تشکیل ائتمکدهدیر " .
محمدزاده اؤزو ده، " آچیق سؤز " قزئتینده آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر. او، " آذربایجان چاغیرییور " آدلی مقالهسینده تورک گنجلیگینه اوز توتاراق یازیردی:
" ائی گنج تورکلر! بو گون موقدّس کعبهنیز اولان وطنیمیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالیسینیز. اگر حقیقی علم آرزو ائدییورسانیز، یئنه وطنی آزاد ائتمهلیسینیز. اگر بیر میلّت اولاراق یاشاماق ایستییورسانیز، یئنه اونو قورتارمالیسینیز. هر بیر فیکرینیز، هر بیر دوشونجهنیز، هر بیر عمل و دیلگینیز اونون ایچریسینده تأمین اولونمالیدیر. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزلری بیر میلّت اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین ناموسونوز یئنه وطنیمیزین ایچینده سالامات اولا بیلر".
" آذربایجان میلّی میثاقی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی " اثرینده ایستیقلال بیاننامهسینی گئنیش شکیلده تحلیل ائدن محمدزاده اؤنجه، ایستیقلالین قبول ائدیلمهسی شرایطینی و بو بیاننامهدن سونرا قوزئی آذربایجاندا باش وئرن حادیثهلره نظر یئتیرمیشدیر. او، یازیردی:
" مملکتین جانلی، ترقیپرور، موتحریک و محصولدار قیسمینی محض بو زومرهلر تشکیل ائدیردی. فئودالیزمله آرتیق چوخدان " الویداع! " - دئمیش اولان آذربایجاندا میلّی خاندان دا اولمادیغیندان ایستیبداد و جومهوریت آراسیندا تردّود ائتمیردی. تردّود ائدنلر، " دموکراتیک جومهوریت " ای قورو بیر نظریه حساب ائدنلر آذربایجانین کئچیرمیش اولدوغو ایجتیماعی-ایقتیصادی دؤورلری و ایجتیماعی-سیاسی جریانلاری بیلمهینلردیر. آذربایجان ایستیقلالینی آذربایجان بیگ و خانلارینین اینتریقاسی آدلاندیران دوشمنلریمیز، " دموکراتیک جومهوریت "-ی ده موساواتین شخصی آرزوسو حساب ائدنلر بیر شئیی اونودورلار کی، موساواتی تشکیل ائدن مفکورچیلر ده، خالق حرکاتینین اؤزونو ده یارادان یئنه میلّت، آذربایجان خالقی ایدی. موساوات فیرقهسی ده یالنیز میلّتین رأیینی، او مجلیس ده یالنیز میلّتین ایرادهسینی تمثیل ائدیردی. اونا گؤره ده " دموکراتیک جومهوریت " قراری میلّتین اؤز قراری، اؤز فرمانی و اؤز ایرادهسی کیمی قبول ائدیلمهلیدیر " .
اونون فیکرینجه، میلّی شورانین بوتون قرارلاری، او جوملهدن " ایستیقلال بیاننامهسی " خالقین ایرادهسینین محصولو ایدی. او، یازیردی کی، بو باخیمدان میلّی شورا " صینفی، مسلکی، جینسی، میلّی و دینی سرحدلری آرادان قالدیراراق بوتون وطنداشلارا برابر سیاسی-وطنی حوقوقلار تأمین ائتدیگی کیمی، اؤز سرحدلری داخیلیندهکی میلّتلره ده حوریّت و سربستلیک وئریردی. میلّتلرین حوریّت و ایستیقلالینی، میلّی منافعیین اینکیشاف و تکامولونو اؤزو اوچون غایه قبول ائدن بیر مجلیس مومکون دئییلدی کی، باشقا جور حرکت ائده بیلسین " .
او، بوتون بونلارلا یاناشی، میلّی شورانین بعضی مسلهلرده احتیاطلی آددیملار آتماسینی، دؤورون شرطلرینی بعضاً نظره آلماسینی دوغرو حساب ائتمیشدیر. خوصوصیله ده، میلّی شورانین آذربایجان جومهوریّتینین ایستیقلالینی اعلان ائدرکن اؤلکهنین باشدان-باشا بیر آنارشی ایچریسینده، خوصوصیله ده باکی باشدا اولماقلا قوزئی آذربایجانین شرق حیصهسینین بولشویک-داشناک ایستیلاسی آلتیندا اولدوغونو دیقته چاتدیران محمدزاده یازیردی:
" بونا گؤره مملکت قانونلاری و تشکیلاتلاری نیظاما سالماقدان اوّل حوقوقاً و رسماً اعلان ائتدیگی ایستیقلالی، آذربایجان میلّی شوراسینی فاکتیکی اولاراق یاراتمالی ایدی. ایکینجیسی، آذربایجان ایستیقلالینی اعلان ائتدیکدن سونرا قانونلار و تشکیلاتلارین اساسلاری مسلهلرینی موسیسهلر مجلیسینه بوراخاراق ایستیقلالین قورونماسی اوچون سیلاحلی موباریزیه باشلامیشدی کی، بو دا اصلینده مفکوره اوغروندا سیلاحلی موباریزیه باشلاماق دئمکدی. دئمهلی، میلّی شورانین ایستیقلالی اعلانی قراری مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورونون سونو دئییلدی کی، ایلک سیرایا مفکورهنین طبیقیندن، مفکورهچیلیکدهکی اوچونجو دؤوردن بحث ائدیلسین. بو ایستیقلال اعلانی قراری ایله مفکورهچیلیگین ایلک حاضیرلیق دؤورو بیتیردی. بوندان سونرا ایکینجی دؤور، مفکوره اوغروندا موباریزه دؤورو باشلایاجاقدی. بو موباریزه زامانی بیر ایستیقلال قرارگاهی حالینا گلن میلّی شورا و اونون حؤکومتی، آذربایجانین خیلاصی و ایستیقلالینین فاکتیکی اولاراق (دئ-فاکتو) ووجوده گلمهسی اوچون چالیشاجاقدی " .
محمدزاده اونو دا خاطیرلادیردی کی، آذربایجان تورکچولوگونه، اونون اساس هدفی اولان میلّی ایستیقلالچیلیغا قارشی ایکی اساس موخالیف قووّه اولموشدور:
1) " بئینالمیللچیلیک " آدی آلتیندا پردهلنن بولشویکلرله،
2) " ایسلام بیرلیگی " آدی آلتیندا پردهلنن " ایتیحادچیلار " .
او، یازیردی:
" روسیه موسیسلر مجلیسی سئچکیلرینه قدر ساغی و سولو تمثیل ائدن ایکی غئیری-میلّی پارتیا اؤز فعالیتی و تبلیغاتلاری ایله یالنیز ایستیقلال علئیهینه دئییل، هم ده آذربایجان فیکرینین " آذربایجان " تعبیرینین، تورکلوک جریانینین دا علئیهینه ایش آپارمیشدیلار. نهایت ایستر یئرلی، ایسترسه ده موسیسلر مجلیسینه سئچکیلرده خالق موساوات پارتیاسی و اونونلا بیرلیکده حرکت ائدن " بیطرف دموکرات قروپ "-آ سس وئرمکله تورکچولوک، آذربایجانچیلیق و ایستیقلالچیلیق غالیب گلمیش، غئیری-میلّی جریانلار مغلوب اولموشدو "
آنجاق قوزئی آذربایجان تورکلرینین " بئینالمیللچی " بولشویکلرله " ایسلام بیرلیگی " طرفدارلاری ایتیحادچیلاری دئییل، محض تورک بیرلیگی طرفداری موساواتچیلاری دستکلهدیگینی یازان محمدزادهیه گؤره، واختیله " موساوات فیرقهسی علئیهینه موباریزه ائدن، " آذربایجان " کلمهسینی یاخین بوراخمایان " غئیری-میلّی " قووّهلر بئله ایستیقلالدان سونرا اونو پروقراملارینین ایلک صحیفهسینه قئید ائتمیشدیر:
" میلّی موحیطیمیزدن اجنبیلره اوشاقلیق ائدن " غئیری-میلّی " جریانلار دئییل، آذربایجانچیلیغین، تورکلوگون، ایستیقلالچیلیغین آمانسیز دوشمنی اولان روسیه بئله بو گون بیر " آذربایجان " قیطهسی تانیماقدا، اهالیسینین تورک اولدوغونو، حتا آذربایجانین موستقیل بیر جومهوریت اولدوغونو سؤزده ده اولسا قبول ائتمکدهدیر " .
میرزه بالا محمدزادهیه گؤره، 20-جی عصرین اوّللرینده گئدن میلّی آزادلیق موجادیلهسیندن میلّیتی، ایستیقلالی، دموکراسینی، جومهوریتی ردّ ائدن و " ایسلام بیرلیگی "-نی اساس گؤتورن " ایتیحاد " ، ائلهجه ده سول جبهده دایانان " بئینللمیللچی " مارکسیست-لنینچیلر " موساوات " لا موباریزده مغلوب چیخمیشدیر. آنجاق اونلار بو مغلوبیتله مووقّتی باریشمیشدیر، چونکی ایدئیا خطلری تامام فرقلی ایدی. او، یازیردی:
" اونلار اوچون " موساوات "-ین مودافیعه ائتدیگی میلّیتی، تورکلوک، دموکراسی و جومهوریت پرینسیپلری یابانچی، حتّا ضرلی شئیلر ایدی. تا ایلک گوندن اعتباراً " موساوات "-ین دیله گتیردیگی پرینسیپلره موخالیف اولان بو فیرقهلرین آذربایجان بایراغینا صداقتلری مووقّتی و کئچیجی بیر زامان اوچون ایدی. ایسلامی بیئنالمیلل شوعارلارلا پرولتار-مارکسیست دوکترینلرین آذربایجانچیلیق، میلّیتیچیلیک و جومهوریتچیلیک پرینسیپلری ایله اوزلاشمایاجاغی گؤز قاباغیندادیر " .
بئلهلیکله، او، بئله قناعته گلیردی کی، آذربایجان میلّی میثاقی، بو گون بئله قانلی موباریزه فیرتینالاری ایچریسینده آیدین قورتولوش یولو گؤسترن بیر ایستیقلال چیراغیدیر. او، یازیردی:
" آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان خالقینین بوتون تفکّور، خیال، آرزو، عمل، مقصد و ایدئاللارینی، حیس و عقلینه عایید دوشونجهلرینی تمثیل ائدن، اونا سعادت قاپیلاری آچان، اونون یوکسلیش و بختیارلیق یوللارینی آیدینلادان بیر مشعلدیر. آذربایجان میلّی میثاقی آذربایجان تورکلوگونون صینیف و جینس منسوبیتینی نظره آلمادان هر بیر فردینین و عومومی هئیتی ایله هامیسینین حیات و سعادت مفکورهسیدیر. بو حیات و سعادت مفکورهسی صونعی بیر سیرا خیالپرستلرین فانتزیلریندن عیبارت دئییل، اون ایللر، بلکه ده اللی ایللرله داوام ائدن ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی، مدنی و ثمرلی بیر موباریزسینین نتیجهسیدیر " .
موهاجیرت دؤورونده ده یالنیز " موساوات "-ین آذربایجانچیلیق، ایستیقلالچیلیق، تورکچولوک و جومهوریتچیلیک پرینسیپلرینه صادیق قالدیغینی قئید ائدن میرزه بالا یازیردی کی، م.ا.رسولزادهه ایستانبولا گلنه قدر آذربایجان ایستیقلال دؤورونون کئچیجی و تصادوفی بیر حادیثه اولدوغو قناتینه هر یئرده تصادوف اولونوردو. رسولزادهنین آچدیغی میلّی دعاوا، خوصوصیله اونون بو یؤنده یازدیغی " آذربایجان جومهوریتی " اثری یئنیدن بوتون دونیانی آذربایجاندان بحث ائتمگه مجبور ائتمیشدی.
آذربایجان میلّی ایدئیاسینی دایم مودافیعه ائدن محمدزاده حساب ائتمیشدی کی، آذربایجانچیلیغین تاریخی بیر میسسیاسی وار و او، " موساوات " -ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-ایندا اؤز عکسینی بئله تاپمیشدی:
" آذربایجان قدیم زامانلاردان بری تاریخین موختلیف دؤورلرینده اؤزونهمخصوص سیاسی وارلیق گؤستهرهرک موستقیل دؤولت حالیندا یاشامیشدیر. آذربایجان خالقی ایسه موعاصیر میلّت اولماق اوزره زنگین بیر کولتور حیاتینا مالیک بولونموش و بونون منطیقی نتیجهسی اولاراق سیاسی بیر ایدئال داشیمیشدیر. بو ایدئالا ترجومان اولان میلّی آذربایجان " موساوات " خالق فیرقهسی 1918-جی ایلده میلّی آذربایجان جومهوریتی ایستیقلالینین اعلانینداکی تشبوثو، بو تشبوثون فیکیردن ایشه کئچیریلمهسی یولونداکی فعالیتی و نهایت قیزیل روس ایستیلاسینا قارشی میلّی موجادیله ایشینده گؤستردیگی یول گؤسترنلیگی ایله بوتون آذربایجانلیلارین بیریجیک سیاسی تشکّولودور " .
او، داها سونرا یازیردی:
" ایستیقلال و میلّی دؤولت ان یوکسک، ان قودسی و ان اینسانی بیر مفکورنی میلّی سرحدلر داخیلینده گئرچکلشدیرمک اوچون بیر واسیطهدیر. ذاتاً سیاسی تورکچولوک، میلّی دؤولت قورماق حرکاتی میلّی وارلیغی قوروماق اندیشهسیندن و مدنی میلّتچیلیگی گئرچکلشدیره بیلمک آرزوسوندان دوغمامیشدیرمی؟ موستقیل و آزاد بیر میلّی دؤولت حیاتی تورک مدنی بیرلیگینی تطبیق ائتمکدن و گئرچکلشدیره بیلمکدن علاوه میلّتین فردلرینی سعادته و ریفاها قوووشدورماق، ایجتیماعی بیر عدالت و برابرلیک قورا بیلمک اوچون ده لازیمدیر " .
بئلهلیکله، او، بئله بیر دوغرو نتیجیه گلیر کی، “ موساوات “-ین لیدرلیگی ایله آذربایجان خالقی اومّتچیلیکدن-ایسلامچیلیقدان تورکچولوگه، عومومی تورکچولوکدن آذربایجان تورکچولوگونه-آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینه دوغرو بؤیوک بیر یول کئچمیشدیر: " اگر او ( " موساوات ")، " ایسلامچیلیق " دؤوروندن " عومومی تورکچولوگه " ، اورادان دا تورک کولتور بیرلیگینه اساسلانان " آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینه " کئچمهمیش اولسایدی، یئرینی باشقا ایفراط و غئیری-میلّی فیرقهلره وئرجکدی " .
بس، سیاسی تورکچولوگون نتیجهسی اولاراق مئیدانا چیخان تورک دؤولتلری، کونکرت اولاراق آذربایجان تورک دؤولتی موستقیل اولاجاغی تقدیرده هانسی قورولوشا، هانسی سیاسی سیستمه اساسلانمالی ایدی. " موساوات "-ین " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، موستقیل تورک دؤولتینده نه ایفراط لیبرالیزمه، نه ده کومونیزمه یئر اولمایاجاقدی:
" بو قناعتله او، فردی آزادلیق و شخصی مولکیت اساسینی سیاست و ایقتیصاد پرینسیپی اولاراق قبول ائتمکله برابر عصریمیزین گوندن-گونه قووّتلنن بیر سنتزی حالیندا اولان همرأیلیک (سولیداریزم) سیستمی گرگینجه دؤولتله جمعیتین حاقلارینی تانیییر و اونلارین چارپیشان زومره منفعتلری اوزرینده نیظاملاییجی رولونو اویناماغا موکلّف مؤسیسلر اولدوغونو قبول ائدیر. بو سورعتله موساواتچیلیق میلّی بیرلیک و همرأیلیگی اساس اولاراق قبول ائدیر، هر جور صینیف و زومره حاکیمیتینی ردّ ائدیر " .
بو پروقراما گؤره، تورک مدنیتینین اینکیشافی و تکامولو، آذربایجان تورکونون سعادتی و ریفاهی بئله بیر میلّی همرأیلیک سیستمی داخیلینده مومکوندور. محمدزاده بو مسلهده ده " موساوات "-ین یئنی پروقرامیندان چیخیش ائتمیش و رسولزادهنین ایرهلی سوردوگو میلّی همرأیلیک (سولیداریزم) ایدئیاسینی مودافیعه ائتمیشدی. آرتیق بورادا فردی آزادلیق و مولکیتی ایله یاناشی، عومومینین منفعتی ده واردیر. او یازیر:
" بو تزده جمعیت ده (بوتون) وار، فرد ده (تک). فردی حوریت و مولکیت، عومومون، بوتونون، دؤولتین – میلّتین عالی منافعلرینه ضرر وورمامالیدیر. اونا گؤره میلّت-دؤولت فردی حوریت و مولکیتلری کونترول ائتمک حاقّینا مالیکدیر " .
محمدزاده آذربایجان تورکچولوگو، آذربایجان ایستیقلالچیلیغی، تورک بیرلیگی ایدئیالاری 1950-جی ایللرده قلمه آلدیغی مقالهلرینده ده اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. 1950-جی ایللرده " آذربایجان " درگیسینده قلمه آلدیغی " قافقاز ایسلام اوردوسو " ، " ایستیقلال ظفرینین داستانی " ، " محمد امین رسولزاده " و باشقا مقالهلرینده آذربایجان میلّی ایدئیاسینی اینکیشاف ائتدیرن محمدزاده بیرمعنالی شکیلده ایستیقلالچی مؤوقعیینی سونا قدر قورویوب ساخلامیشدیر. " قافقاز ایسلام اوردوسو " مقالهسینده تورکیهنین آذربایجان جومهوریتینه حربی یاردیمینی عئینی میلّتین بیر-بیرینه قوجاق آچماسی کیمی دَیرلندیرن محمدزاده یازیردی:
" تاریخی وظیفهسینی شرفله یئرینه یئتیریب گئدن قافقاز ایسلام اوردوسو اؤزوندن سونرا گنج میلّی بیر اوردونو نووهسینی یاراتمیشدی. بو اوردونون تأمین ائتدیگی نیظام و اینتیظام سایهسینده اینگیلیس ایشغال اوردوسو کوماندانلیغی آذربایجان ایستیقلالینی تانیماقدا ایلک آددیم اولاراق آذربایجان حؤکومتینی یئگانه مشروع (قانونی) مقام اولاراق اعلان ائتمیشدیر " .
اونون فیکرینجه، 27 آوریل فاجیعهسینین کومونیستلرین هر یئرده چیغیردیقلاری و باغیردیقلاری کیمی، آذربایجان کندلی و ایشچیسینین اینقیلابی دئییل، ساده روسیه اوردوسونون وحشیجه ایستیلاسی اولماسی هر کسه آیدین و آچیقدیر. بونو نظره آلاراق، او قئید ائدیردی کی، آذربایجان تورک خالقینین معصومانه آخان قانیندان یارانان میلّی اینتیباه روس آغالیغینین سون قبیر داشی اولاجاقدیر:
" ائی تورک خالقی! سنی آزاد ائدهجک و خوشبخت یاشاداجاق موباریزیه بوتون قووّتله حاضیرلاش، سنی بو موباریزه خیلاص ائدهجکدیر! آذربایجانین ایستیقلالینی بیر دفعه قوردون، ایکنیجی دفعه ده قورماق باجاریغینا مالیکسن. دوشمنینی تانی، میلّی اینتیباهینی یوکسلت، حاق سنینلهدیر " .
محمدزادهنین دونیاگؤروشونده مارکسیزم-لنینیزمین، بولشویزمین تنقیدی ده موهوم یئر توتموشدور. 1955-جی ایلده مونیخإه " قورتولوش " رادیوسوندا یاییملانمیش " آذربایجاندا آزادلیق یوخدور " مقالهسینده محمدزاده بیان ائدیردی کی، سووئت روسیهسینین ایشغالیندان سونرا آذربایجان تورکو ان بسیط اینسانی حوقوقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیر:
" یوخ یوردداشلاریم، بولشویکلرین قیزیل یالانلارینا اینانمایین. یاشادیغینیز حیات آزادلیق حیاتی دئییل. اورادا امک ده آزاد دئییل، دیلک ده آزاد دئییل، اینسان دا آزاد دئییل. امگین و دیلگین آزاد ساییلا بیلمهسی اوچون هر شئیدن اوّل اینسانین اؤزو آزاد اولمالیدیر. اینسان بوتون حوقوقی، مدنی، ایقتیصادی و باشقا اینسانی حاقلارا مالیک اولمالیدیر " .
اونا گؤره، بوتون بو حوقوق و آزادلیقلار ایسه آذربایجاندا یوخدور، چونکی بولشویکلر بونو آذربایجانلیلارین اللریندن زورلا آلمیشدیر. او، یازیردی:
" هر شئی کومونیست پارتیاسینین و حؤکومتینین مالیدیر. و مملکت اونلارین بیر مالیکانهسیدیر. تیجارت آلتلری ده اونلارین اینحیصاریندادیر. سیز یئتیشدیردیگینیز محصوللاری یوخ قیمتینه اونلارا تسلیم ائتمک مجبوریتیندهسینیز. هله ایستهدیگینیز و مؤحتاج اولدوغونوز محصولو یئتیشدیرمک آزادلیغینا دا صاحیب دئییلسینیز " .
محمدزاده دئییردی کی، بو حقیقتی، یعنی سؤزده فهله و کندلینین آزاد اولماسینی اصلینده ایسه حاکیمیتین بیر قروپون الینده جمعلشمهسینی بولشویکلرین لیدری لنین بئله قبول ائتمیشدیر. بئله کی، لنین " نه ائتمهلی؟ " اثرینده یازیر کی، فهله و کندلییه آزادلیق وئرمک، اوستهلیک اونلارا حاکیمیتده حؤکومت ایشلری اعتیبار ائتمک اولماز. محمدزادهیه گؤره، لنینین بو فیکیرلری "NEP" دؤورونده بوتون چیلپاقلیغی ایله ایثبات ائدیلدی:
" عزیز یورداشلاریم! گؤرورسونوز کی، بولشویکلر آزادلیق دوشمنی اولدوقلارینی اؤزلری ده بویونلارینا آلیرلار. بونون بیر حقیقت اولدوغونو لنینین سؤزلری و اونون قانلی وصیتینی یئرینه یئتیرن استالینین قانلی ایجرااتی دا ثوبوت ائتدی. آزادلیق سایهسینده اونلارین قانلی دیکتاتورالارینا سون قویاجاغیمیزی بیلدیکلری اوچون بولشویکلر سیزی بوتون حاقلاردان و واسیطهلردن محروم ائتمیشلر. اونلارین الینیزدن آلدیقلاری یالنیز امک و دیلک آزادلیغی دئییلدیر. یعنی سیز یالنیز ایقتیصادی آزادلیقدان محروم دئییلسینیز. بولشویکلر سیزین طبیعی و اینسانی حاقّینیز اولان دیلهدیگینیز کیمی اینانماق، دوشونمک، ییغیلماق، دانیشماق، یازماق و جمعیت قورماق آزادلیقلاریندان دا محروم ائتمیشلر. یعنی سیز بولشویکلردن باشقا بیر شئیه اینانا بیلمزسینیز " .
محمدزاده یارادیجیلیغیندا تورکچولوک و تورانچیلیغین تورک خالقلاری اوچون هانسی: سیاسی یوخسا، مدنی بیرلیک معناسی داشیماسی ایله باغلی مؤوجود اولان فیکیرلری دیرلندیرمگه و بو مسلهده توتدوغو مؤوقعیی ایفاده ائتمگه چالیشمیشدی. محمدزاده هله، 27 آوریل ایشغالینا قدر تورکچولوگون/تورانچیلیغین تبلیغاتچیسی اولموشدور. او، حساب ائدیردی کی، آذربایجان تورکلری تورکچولوک شوعورو ایله مئیدانا آتیلمیش، آذربایجان تورکلوگو ایلک اوّل موستقیل و حورّ بیر جومهوریت ووجودا گتیرمیشدیر:
" آذربایجان تورکلوگو شرق عالمینده یئنی بیر تاریخ ووجودا گتیرمیش، تورک-توران تاریخینده یئنی بیر اینتیباه دؤورو یاراتمیشدیر " .
میرزه بالا محمدزاده حساب ائدیردی کی، چاغداش دؤورده تورک فدراسیونو، تورک بیرلیگینی ووجودا گتیرمک اوچون، اوّلجه اورتاق بیر دیل، دین و مدنیت صاحیبی اولان خالقلار آراسیندا بیرلیک اولمالیدیر. بو ایسه دینی بیرلیکدن چوخ، میلّی بیرلیکله مؤوجود اولا بیلر. او، یازیردی:
" یالنیز بو موناسیبت بوتون موسلمانلاری مکانیکی بیر صورتده بیرلشدیرن " ایتیحادی-ایسلام "-دان عیبارت اولا بیلمز. " ایتیحادی-ایسلام " غئیری-مومکون بیر میف، بیر اعتیقاددیر. عکسینه، بوتون تورکلرین، بوتون فارسلارین، بوتون عربلرین جانلی بیر ووجود کیمی بیرلشمهلری هم مومکون، هم ده آرزو ائدیلندیر. موسلمان اولان میلّتلر بیرر میلّت و بیرر میلّی حؤکومت حالینا گلدیکدن سونرا بئله " ایتیحادی-ایسلام " دئییل، ایسلام ایتّیفاقی مومکون حادیثه اولا بیلر. آنجاق بئله بیر سیاسی ایتّیفاق مؤوجود اولماسا دا مدنی بیر ایتّیفاق واردیر و اولمالیدیر. بوتون تورکلر اؤز آرالاریندا بوتون دونیا فدراسیونونا بیر آددیم آتماق اوچون بیر فدراسیون یاراتمالیدیرلار. " یئنی توران بیرلیگی " آنجاق موستقیل تورک حؤکومتلرینین فدراسیونو شکلینده تصوور اولونا بیلر کی، آذربایجان دا بو موستقیل توران سیلسیلهسینین موهوم بیر حلقهسی دیر " .
او، یازیردی کی، هله تزار روسیهسینین داغیلماسی عرفهسینده تورکچولر و تورانچیلار واحید تورک دؤولتینین قورولماسی ایستگینده بولونسالار دا، بونون ایمکانسیز اولدوغونو آنلامیشدیلار:
" روسیهنین خارابالیقلاری اوزرینده واحید دئییل، آیری-آیری تورک دؤولتلری قورولور و یاخود قورولماق ایستهنیر. دونیا تورکلرینین ژئوپولیتیک وضعیتی، جوغرافی وضعیت اعتیباریله داغینیق و بیر-بیریلریندن اوزاق اولمالاری، اونلاری آیری-آیری دؤولتلر قورماغا سؤوق ائتمیشدی. دوغرودور، " موساوات " فیرقهسی بو وضعیتی نظره آلمیش و بو میلّی دؤولت پرینسیپینی دیله گتیررکن بیر گون بو دؤولتلرین فدراسیون یاراداجاقلارینی تصوور ائتمیشدی. فقط او " بیر گون " اوزاق، بو گون ایسه یاخین ایدی. تورک دونیاسینین ژئوپولیتیک وضعیتی، مدنیت و کولتور خوصوصوندا عئینی مفکوره، غایه و تاکتیک صاحیب موختلیف تورک ائللرینی سیاسی-دؤولتچیلیک ساحهسینده محلّی یوردچولوق-وطنچیلیک یولونا سؤوق ائتمیشدی " .
اونون فیکرینجه، بیر بوتون حالدا باشلایان تورک میلّی حرکاتینین آیری-آیری یوردچولوق و میلّی دؤولتچیلیک حالینا گلمهسینده سیاسی، جوغرافی، ایقتیصادی و استراتژی سببلر موهوم رول اوینامیشدی.
محض بو سببلرین نتیجهسیدیر کی، تورکیه ده میلّی حرکاتا باشلایانلار یالنیز تورکیه تورکلرینی دوشونموش، اونلارین پروقرامیندا تورکیه خاریجینده کی تورکلردن بحث اولونمامیش، حتّی تورکیه میثاقی-میلّینی گئرچکلشدیرمک اوچون غربی اوروپا ایمپریالیستلری ایله دؤیوشده تورکوستان، قیریم، ایدیل-اورال و آذربایجان تورکلرینین موباریزه آپاردیقلاری روسیه ایله موتفیق اولماق مجبوریتینده قالمیشدی. تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرا دا بو پروسه داوام ائتمیش و تورک بیرلیگی اوغروندا موباریزه آپاران " تورک اوجاغی " اوّلجه فعالیتینی تورکیه ایله محدودلاشدیرمیش، داها سونرا ایسه بیر مودت قاپانمیشدیر. محمدزاده یازیر:
" آرتیق تورکیه ده بیر تورکیه تورکچولوگو دوغموشدو و بو حالین جیغیریندان ساپمیش بیر خطاسی اولماق اوزره " آنادولو میلّتچیلیگی " اپیزودو دا موشاهیده ائدیلمیشدی. " آنادولو " مجموعهسی اطرافیندا توپلانان بیر قروپ ضیالیلاردان عیبارت زومرهنین ایرهلی سوردگو ایدیعایا گؤره تورکلوک بیر میلّت دئییل، بیر عیرقدیر و بو عیرقه آنادولو، آذربایجان، تورکوستان و ای.آ. کیمی میلّتلر داخیلدیر " .
دوغرودان دا بو دؤورده، تورکچولوگون ایدئولوقو ساییلان ض.گؤکآلپ بئله تورکچولوگون و تورانچیلیغین رئال سیاسی-ایدئولوژی هدفی کیمی تورکیهچیلیگی گؤتورموشدو. اونون فیکرینجه، اوزاق گلهجکده اوغوزچولوق و داها سونرا تورانچیلیق مومکوندور کی، بو ایسه داها چوخ سیاسی دئییل، مدنی بیرلیک ماهیتلی ایدی. گؤکآلپ یازیر:
" یوز میلیون تورکون بیر میلّت حالیندا بیرلشمهسی تورکچولر اوچون قووّتلی بیر جوشقونلوق قایناغیدیر. توران مفکورهسی اولماسایدی، تورکچولوک بو قدر سورعتله یاییلمایاجاقدی. بونونلا برابر، کیم بیلیر، بلکه گلهجکده توران اولکوسونون گئرچکلشمهسی ده مومکون اولاجاقدیر " .
م.ب.محمدزاده قئید ائدیردی کی، آرتیق تورکچولوک-تورک بیرلیگی کیمی رومانتیک تورانچیلیق دا اسکی معناسینی تامامیله دییشدیرمیشدی. تورکچولوک و تورانچیلیق مسلهسینده، “ موساوات “-ین 1936-جی ایلده قبول ائتدیگی " یئنی پروقرام اساسلاری "-نا گؤره، عومومی تورکچولوکله آذربایجانچیلیغی ایدئال بیر صورتده بیرلشدیرمگه نایل اولماق لازیم ایدی. یعنی موساواتچیلار تورک مدنی بیرلیگینه صادیق و باغلی قالماقلا یاناشی، موستقیل آذربایجان تورکچولوگو ایدئیاسینی مودافیعه ائدیردیلر. او، یازیردی:
" موساواتچیلیق بؤیوک تورک کولتورونه باغلی، میلّی، مدنی و اینسانی دَیرلری منیمسهین، حورّیّت، جومهوریت و ایستیقلال ایدئالینا صادیق آذربایجان وطنسئورلیگیدیر. بؤیوک تورکلوگه منسوب بیر مملکت اولماسی سببیله آذربایجان دیگر تورک ائللری ایله کولتورل صورتده باغلیدیر. بو باغلیلیغین بوندان اول اولدوغو کیمی، بوندان سونرا دا قورونماسینی موساواتچیلیق جیدیتله مودافیعه ائدر" .
میرزه بالایا گؤره، تورکچولوک ان یوکسک سعادت ماهیتینده اولدوغو اوچون، میلّییته باغلی قالماق، میلّت کیمی یاشاماق، یابانچیلاشماقدان قورتولوب میلّته دؤنمک، منسوب اولدوغو میلّت تورک اولدوغو اوچون، تورکلشمک، تورک اولاراق یاشاماق، تورک اولاراق قالماق دئمکدیر. تورکچولوگون هدفی اولان تورانچیلیغین مقصدی شوروی ایمپراتورلوغونو پارچالاماق، شوروی اسارتی آلتیندا اینله ین اسیر میلّتلری قورتارماق، موسکونو دونیا صولحو اوچون تهلوکه تشکیل ائتمهیهجک بیر حالا گتیرمکدیر کی، بو دا تورک دونیاسینین، او جومله دن ده تورکیهنین امین-آمانلیغی دئمکدیر.
میرزه بالا هله، 1918-جی ایلین اوّللرینده تیفلیسده قافقاز کونفدارسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچیلار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤسترهرک قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانیلماسی مقصدی ایله یارادیلان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیته سینین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق " گنجلر صداسی " درگیسینین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدور. میرزه بالا بو کومیته هئیتی ایله بیرگه قصبهلرده، کندلرده، فابیرکلرده تبلیغات آپاراراق قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسی ایستیقامتینده اؤنملی رول اوینامیشدی.
بو مسله ده ده رسولزاده ایدئیالارینین داوامچیسی اولان محمدزاده، قافقازچیلیق ایدئیاسینی موهاجیرتده یاشادیغی دؤورده ده داوام ائتدیرمیشدیر. خوصوصیله ده، 1930-جو ایللرده تشکولو و فعالیتینده آذربایجان سیاسی موهاجیرلرینین ده یاخیندان ایشتیراک ائتدیگی " قافقاز کونفدراسیون شوراسی " فعالیته باشلامیشدی.
قافقاز خالقلارینین جوغرافی، ایقتیصادی و تاریخی علاقهلرینی اونلارین بیرلیکده یاشاماسینی شرطلندیرن عامیل سایان محمدزاده گؤستریردی کی، قافقاز خالقلاری آیریلدیقلاری زامان اسارته دوشموش، بیرلشدیکلری زامان قورتولموشلار. اونون اوچوندور کی، تورکیستاندا، قوزئی قافقازدا، ایدیل-اورالدا " پارچالا و حؤکم ائت " سیاستینی تطبیق ائدن موسکو همیشه زاقافقازیادا بیرلیگی انگللهمیشدیر.
“ موساوات “-ین 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلن 3-جو قورولتایینین " یئنی پروقرام اساسلاری"-نا گؤره، آذربایجان تورکلری موستقیللیک الده ائتمک اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله بیر یئرده موباریزه آپارمالی و حتّی اونلارلا کونفدراتیو دؤولتده بیرلشمگی بئله ایستیثنا ائتمهملی ایدی. محمدزاده ده موساواتین " یئنی پروقرام اساسلاری " پروقرامیندان چیخیش ائدهرک قئید ائدیردی کی، آذربایجان میلّی ایدئیاسینین مؤوجودلوغونا سبب ایسه شرقی اوروپا ایله یاخین شرقی بیرلشدیرن و خزرله قارا دنیز آراسیندا یئرلشن قافقازین آیریلماسی غئیری-مومکون اولان بیر عوضوودور:
" قافقاز میلّتلری موختلیف باغلارلا بیر-بیرلرینه او قدر باغلیدیرلار کی، هامیسی موستقیل و همرأی اولمادان هئچ بیری آزادلیغینی قورویا بیلمیر. آذربایجان مسلهسی بوتون قافقاز مسلهسینین بیر پارچاسیدیر. قافقازدا موستثنا و نوفوذلو بیر یئر توتان آذربایجان اؤز ایستیقلالینی الده ائدیب قوروماق اوچون قافقازین دیگر میلّتلری ایله ال-اله یورومک مجبوریتینده دیر " .
قافقاز خالقلارینین بیر گون یئنیدن اؤز موستقیللیگینی الده ائدهجگینه اینانان موتفکّیر، 1958-جی ایلده قلمه آلدیغی " قافقاز ایستیقلال اعلانینین 40-جی ایلدؤنومو موناسیبتی ایله " آدلی مقالهسینده یازیردی کی، بو گون قافقاز روسیهنین ایشغالی آلتیندا اولسا دا، آنجاق عوصیان حالیندادیر:
" قافقاز بو گون بولشویکلرین حاکیمیتی آلتیندا میلّیت و ایستیقلال آتشی ایله توتوشموش بولونویور. بولشویک ایستیلاسینین آرادان قالخماسی ایله قافقاز خالقلارینین الده ائدهجکلری باغیمسیزلیق و حورّیّت یاخین شرقی ده راحاتا قوووشدوراجاقدیر. بو اعتیبارلا بو گون سووئتلر بیرلیگینین حربی بازاسی اولان قافقاز بو ایشغالدان قورتولدوقدان سونرا بوتون دونیا اوچون بیر باریش و گوون عونصورو اولاجاقدیر " .
اونون دونیاگؤروشونده میلّی مدنیت، میلّی اخلاق مسلهلری ده موهوم یئر توتموشدور. محمدزاده دوغرو یازیردی کی، هر بیر میلّت ماهیتجه ده، فورماجا دا میلّی مدنیتدن چیخیش ائتملیدیر. عکس تقدیرده میلّی مدنیتدن اوزاق قالان بیر دؤولتده قاجارلار دا، عوثمانلیلار دا اولدوغو کیمی، اوچوروملار یارانار و عوصیانلار چیخار:
" اسکی سارای ذهنیتیله " ماهیتی " و هر شئیی کندیلریندن عیبارت بیلن کومونیستلر چوخ درین غفلت ایچریسینده ایدیلر. آذربایجانین حقیقی وضعیتینی اوبیئکتیو باخیشلا گؤره بیلمهدیکلریندن فیکیرلرینده ایصرار ائدیردیلر. حالبوکی شکیلجه و ماهیتجه تورک اولان آذربایجان مدنیتی یئنی شراییط ایچریسینده بو مدنیتی ماهیتجه داها چوخ تورکلشدیرمیش و میلّیلشدیرمیشدیر " .
او، میلّی قووّهلرین اوّلجه عرب الیفباسیندان لاتینا کئچیلمهسینه اعتیراض ائتمهلرینه سبب اولاراق، بولشویکلرین مکرلی نیتلرینی و بونون آذربایجان ایله تورک دونیاسی آراسیندا علاقهلره ضربه اولماسینی گؤسترمیشدی. او، دوغرو یازیردی کی، سووئت ایدئولوقلاری روسلاشدیرما نتیجهسینده یاری روسجا، یاری تورکجه اولان " اینترناسیونال " دیل یارادیردیلار.
عومومیلیکده، محمدزادهنین مودافیعه ائتدیگی ایدئیالارین اساسیندا آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق دایانمیشدیر. اونون دونیاگؤروشونده " میلّی آذربایجان " ، " آذربایجانچیلیق " ، " آذربایجانیزم " ، " آذربایجان میلّی ایدئیاسی " دئدیکده ده، یالنیز عومومی تورکچولوگون دوغوردوغو و اونون موستقیل بیر حیصهسینه چئوریلمیش آذربایجان تورکچولوگو ایفاده اولونموشدور. آنجاق اونون سیاسی فلسفهسینده آذربایجانچیلیق یالنیز تورکچولوکله محدودلاشمامیش، عئینی زاماندا ایستیقلالچیلیغی، موساواتچیلیغی، خالقچیلیغی و دؤولتچیلیگی ده اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. محمدزاده آذربایجانچیلیق و تورکچولوک آراسینداکی موناسیبتلره خوصوصیله دیقت ائتمیشدیر. بونا سبب ده، بیر چوخقووّهلرین مومکون اولدوغو قدر آذربایجانچیلیغی تورکچولوکدن اوزاقلاشدیرماق جهدلری ایدی. او، یازیردی:
" آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی اورتایا آتماقلا بیز هئچ ده تورکچولوگو اینکار ائتمیریک، آنجاق آذربایجان وطنی ایدئیاسینی بیرینجی یئره کئچیریر، آذربایجانین جوغرافی سرحدلری داخیلینده میلّتین یئکدیللیگینی و وحدتینی بیرینجی درجهلی وظیفه کیمی ایرهلی سوروروک" .
او، آذربایجان میلّی ایدئیاسیندان (آذربایجان تورکچولوگو و ایستیقلالچیلیق) سونرا ان چوخ دیقت ائتدیگی ایدئیالار تورانچیلیق/ تورکچولوک، قافقازچیلیق و میلّی همرأیلیک (سولیداریزم) اولموشدور. محمدزاده اوچون تورانچیلیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونو و ایستیقلالچیلیغی آیاق اوسته توتماق اوچون اساس نووه حساب اولونوردو. چونکی تورانچیلیق/تورکچولوک آذربایجان تورکچولوگونون و میلّی ایستیقلالچیلیغیین وار اولما سببی ایدی. اگر تورکچولوک ضعیفلهینده ده، گوجلننده ده بوندان ان چوخ تاثیرلنن محض آذربایجان تورکچولوگو ایدی.
قایناقلار
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان تورکلرینین ایستیقلال موجاهیدی – میرزه بالا محمدزاده
آیدین مدداوغلو قاسملی
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوچنت
19. عصرین ایکینجی یاریسی، 20. عصرین اوّللرینده قوزئی آذربایجاندان چوخسایلی و گوجلو میلّی ضیالی کادرلاری یئتیشمیش، اونلار آذربایجان خالقینین مادی و معنوی اینکیشافینا چالیشمیش، گلهجک آزادلیق و موستقیللیک اوغروندا موباریزه یه حاضیرلامیشدیر. بو دؤورده ادبی-بدیعی معاریفچیلیگه سیاسی معاریفچیلیک ده قوشولموش، اینقیلابی حرکاتلارین تاثیری ایله بیر-بیرینین آردینجا یارادیلان یئنی-یئنی مطبوعات اورقانلاری، خئیریه جمعیتلری و سیاسی پارتیالار تزار روسیهسینین میلّی اویانیشا قارشی بوتون ژاندارم قووّهلرینی حرکته گتیرمهسینه، میلّی مطبوعات اوزرینده گوجلو سانسور تطبیق ائتمهسینه باخمایاراق، یئرلرده میلتچیلیک دالغاسی داها دا گوجلنمیشدی. بو دالغا ایشچی صینفینی ده حرکته گتیرمیشدی.
بئلهلیکله، آذربایجان میلّی ضیالیلاری، میلّی مطبوعاتی کئچمیش دوشونجهلردن اوزاقلاشاراق موعاصیر میلّیتچی ایدئولوژییه یییهلنمیش و یئنی بیر میلّی کیملیک اطرافیندا بیرلشهرک خالقی دا واحید دوشونجه اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلامیشدیلار.
بو دؤورده فعالیت گؤسترن سیاسی خادیملر کیمی رومانتیک جریان نومایندهلری ده روس تزاریزمینین ایرتیجاع رژیمینه، موستملکهچی سیاستینه قارشی بیرگه کسکین موباریزه آپارمیشلار کی، بونون دا نتیجهسینده هم میلّی-سیاسی ایدئولوژی لیدرلرین، هم رومانتیکلرین، هم ده رئالیستلرین بیرگه سعییی نتیجهسینده آذربایجان میلّی ایدئولوژیسی فورمالاشمیشدی. عومومیتله 20. عصرین بیرینجی و خوصوصیله ایکینجی اونایللیگی آذربایجان خالقینین مدنی و سیاسی-ایدئولوژی اینتیباه دؤورو اولموشدور.
آذربایجانین میلّی، سیاسی، ایدئولوژی، رومانتیک و رئالیست جریان نومایندهلرینین هامیسی آذربایجان ایجتیماعی تفکورونون قارانتی رولوندا چیخیش ائتمیش آذربایجان تفکور تاریخینین ایدئیا شرفی، آذربایجان میلّی دؤولتچیلیگینین محک داشلاری اولموشلار. اونلار بدیعی، علمی سیاسی و ایدئولوژی فلسفه اساسیندا بیر دموکراتیک جمعیت فورمالاشدیرماق، میلّی دَیرلره سؤیکنن، میلّی ایدئولوژی اساسیندا بیر دؤولت یاراتماغا چالیشمیش، بونا نایل اولموش، شرقده ایلک دموکراتیک خالق جومهوریتی یاراتمیش و قیسا مودتده اولسا دا دموکراتیک دؤولتی ایداره ائتمگه باشلامیشدیلار. بئله شخصیتلردن بیری ده بوتون حیاتینی آذربایجانین موستقیللیگینه حصر ائدن آذربایجان ایستیقلال موجاهیدی میرزه بالا محمدزاده دیر.
61 ایللیک عؤمرونده (1898-1959) کشمکشلی حیات کئچیرن م.محمدزاده 13 آقوست 1898-جی ایلده آذربایجانین آوشاران (آبشرون) بؤلگهسینین زیره کندینده بالیقچی عاییلهسینده آنادان اولموشدور. عاییلهسینی دولاندیرماق اوچون 20. عصرین اوّللرینده باکییا کؤچن آتاسی هله اوشاقکن وفات ائتدیگیندن عاییلهنی دولاندیرماق اوچون آناسینین ائوده بیشیردیگی قوغاللاری واغزالدا ساتماقلا برابر، مکتبده تحصیل آلماقلا دا مشغول اولموشدو.
1907-جی ایلدن باکیدا «یئددینجی روس-تاتار» مکتبینده اوخویان میرزه بالا اورانی بیتیردیکدن سونرا محمودبیلی حبیب بیگین رهبرلیک ائتدیگی «روشدیه»ده اؤز تحصیلینی داوام ائتدیرمیش، 1914-جو ایلده اورانی بیتیرهرک 1915-جی ایلده آذربایجان تورک گنجلیگینین میلّی قورتولوش یولونداکی فعالیتینده موهوم رول اوینایان باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاآت معمارلیق بؤلمهسینه داخیل اولموشدو.
میرزه بالا محمدزاده «آذربایجان خالقی» و «آذربایجان تورک میلتچیلیگی» آنلاییشلارینی منیمسهین خالقین اؤز دؤولتینی قورما سورجینه داخیل اولدوغو سیاسی بیر دؤنمده یازارلیق و قزئتچیلیک حیاتینا باشلامیشدی. هله اورتا مکتبده اوخویارکن مکتب یولداشلاری ایله بیرلیکده رسیملی «آرزو» آدلی مجموعه یایینلایان 14 یاشلی میرزه بالا محمدزادهنین «نفع علم و یاخود علمین سودو» آدلی ایلک اثری 1912-جی ایلده باکیدا عیسی بیگ آشوربیگوفون «کاسپی مطبعهسی»نده چاپ ائدیلمیشدی. بو اثرله یازیچیلیق حیاتینا باشلایان میرزه بالا سونرادان دیگر مطبوع اورقانلاردا دا چیخیش ائتمیشدی. تکنوکومدا اوخودوغو دؤورده گنجلرین یاراتدیغی غئیری-قانونی «محمدیه کومیته سی»نه داخیل اولان میرزه بالا اؤز یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، اونون 1916-جی ایلده تشکیل ائدیلن ییغینجاقلاریندا هر ایکیسی اؤز چیخیش و شعیرلری ایله توپلانتیلارا فرقلی بیر هیجان قازاندیرمیشدیلار.
تزاریزم ایستیبدادی هر ایکی آذربایجان ضیالیسینین نیفرتینه سبب اولدوغو کیمی، هر بیر طلبه ده اونا دوشمن موناسیبت بسلهمیشدی. بو روحدا بؤیوین میرزه بالا سونرادان گنجلیگین تزاریزمه قارشی توپلانتیلارینا باشچیلیق ائتمیش، آلوولو نیطقلر سؤیلهمیش و اؤزونو ایستیبدادا قارشی گلهجک اینقیلابا حاضیرلامیشدی. میرزه بالا بو دؤورده استالینین یاخین آدامی اولان لاورنتی بریا ایله یاخینلیق ائتمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده، م.رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله اونون نشر ائتدیردیگی «آچیق سؤز» قزئتینه یازیلار یازماغا باشلامیش، سونرادان بو قزئتین آکتیو یازارلاریندان بیری اولموش، عئینی زاماندا هفتهلیک «بصیرت» ژورنالینین دا باش رداکتورو اولموشدور. بوتون بونلارلا یاناشی، میرزه بالا «قورتولوش» و «دوغرو سؤز» کیمی قزئتلرده ده مقالهلرله چیخیش ائتمیش، 1917-جی ایل فوریه بورژوا اینقیلابیندان سونرا باکیداکی آذربایجان گنجلرینین لیدری سویهسینه یوکسلمیشدی. « اتفاقِ متعلّمین » و «گنجلر صداسی» ژورناللارینین دا فعال یازارلاریندان بیری اولان میرزه بالا تزار روسیهسینین شیعه-سوننی قارشیدورما یاراتما سیاستینه قارشی دؤورو مطبوعاتدا مقالهلرله چیخیش ائتمیش، بو حادیثهنین قارشیسینی آلماغا چالیشمیشدی.
آذربایجانداکی سیاسی حادیثهلره آکتیو قوشولان میرزه بالا بو دؤورده آرتیق آچیق فعالیته کئچمیش، موساوات پارتیاسینین سیرالارینا داخیل اولموش، پارتیانین نوفوذلو، تانینمیش عوضولریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
1918-جی ایلده «گونئی قافقاز موسلمان جمعیتی» طرفیندن محلی کومیتهلرله علاقه یاراتماق اوچون آرخاداشی محمد صالح قولوزاده ایله بیرلیکده شاماخییا گؤندریلن میرزه بالا 1918-جی ایلین اوّللرینده یارانمیش زاقافقازیا سئیمینین فعالیتی دؤورونده اؤز ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی تیفلیسسده داوام ائتدیرمیشدی.
1918-جی ایلین 28 مئیینده آذربایجان خالق جومهوریتی اعلان اولوندوقدان سونرا میرزه بالا همین ایلین 23 ژوئیهسیندن نشره باشلایان «گنجلر یوردو» ژورنالینین رداکتوررو اولموشدو.
«موساوات» پارتیاسینین نزدینده یارانان «گنجلر جمعیتی»نین اورقانی اولان بو ژورنالین 35 نؤمرهسی چاپ ائدیلدیکدن سونرا باغلانمیشدی. بو دؤورده میرزه بالانین «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی کیتابچاسی تیفلیسسده چاپ اولونموشدو.
1918-جی ایل دسامبرین 7-ده باکیدا طنطنهلی شکیلده آچیلان آذربایجان پارلمانیندا استنوقرافچی ایشلهین میرزه بالا محمدزاده موستقیل آذربایجان حؤکومتی قورولدوقدان سونرا حؤکومتین اورقانی اولان «آذربایجان» قزئتینین موخبیری و سونرا رداکتوررو اولموشدو.
1919-جو ایلین سپتامبر آیینین 16-دا آذربایجان دؤولت تئاتریندا میرزه بالانین «باکی اوغروندا موباریزه» پیئسینین ایلک تاماشاسی اولموش، همین ایلین اوکتوبروندا او، موساوات پارتیاسینین باکی کومیتهسینین عوضوو سئچیلمیشدی.
باکینین زیره کندینده آنادان اولوب حیاتینین 26 ایلینی (1898-1924) قوزئی آذربایجاندا، 3 ایلینی (1924-1927) گونئی آذربایجاندا، فاصیلهلرله 31 ایلینی (1927-1932 و 1939-1955) تورکیه ده، 7 ایلینی (1932-1939) لهستاندا و 4 ایلینی (1955-1959) آلماندا کئچیرن میرزه بالا محمدزادهنین بو دؤورلرده موختلیف دایرهلرله علاقهسینی نظره آلاراق اونون ایجتیماعی-سیاسی، ایدئولوژی و علمی یارادیجیلیغینی و فعالیتینی آلتی دؤوره بؤلمک اولار.
بیرینجی دؤور 1912-1920، ایکینجی دؤور 1921-1927، اوچونجو دؤور 1927-1932، دؤردونجو دؤور 1932-1939، بئشینجی دؤور 1939-1955، آلتینجی دؤور ایسه 1955-1959-جو ایللری احاطه ائدیر.
20. عصرین اوّللرینده آذربایجاندا باشلایان یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتینین جانلی شاهیدی و حادیثهلرین ایشتیراکچیسی اولان میرزه بالا محمدزاده هله «روشدیه»ده اوخودوغو دؤورده اوشاقلیق یولداشی جعفر جبارلی ایله بیرلیکده میلّیتچی موعلیم اولان ماحمودبیلی حبیب بیگین تاثیری ایله دؤورون میلّیتچی جبههسینده یئر آلمیش، درسدن سونرا جعفر جبارلی ایله بیرلیکده تئز-تئز میلّیتچی درنکلرین توپلانتیلاریندا ایشتیراک ائتمیشدی.
ایلک سیاسی فعالیته باکی پولیتکنیک تکنیکوموندا اوخویارکن گیزلی «محمدیه تشکیلاتی»ندا باشلایان میرزه بالا اؤز دوستو جعفر جبارلی ایله بیرگه او دؤورده کی «اتفاق متعلّمین» و «قافقاز طلبهلرین مرکزی کومیتهسی» آدلی گنجلیک تشکیلاتلارینین لیدرلریندن اولموشلار. «اتفاق متعلمین» عئینی آدلی هفتهلیک قزئتینده میرزه بالا میلّی و سیاسی یازیلارلا چیخیش ائتمیش، روسجا و تورکجه چاپ اولونان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیتهسینین اورقانی اولان «گنجلر صداسی» قزئتینین باش یازاری اولموشدور.
تزار روسیهسینده باش وئرن سیاسی حادیثهلر آذربایجاندا دا تزار روسیهسینین ایستیبدادینا قارشی اولان بوتون سیاسی قووّهلری حرکته گتیرمیشدی. میرزه بالا محمدزادهنین ده ایچینده بولوندوغو بو دؤنمده سیاسی آکتیولیک آرتمیش بیر سیرا سیاسی و ایجتیماعی تشکیلاتلار، خئیریه جمعیتلری ایله یاناشی، یئنی-یئنی میلّی مطبوعات اورقانلاری یارادیلمیش، میلّی ضیالیلار آراسیندا بیر همرأیلیک یارانمیش، بو ایکی موهوم آپاریجی زومرهنین یاخین علاقهسیندن ده میلّیتچیلیک ایدئیاسی دوغولموش و بونونلا دا قیسا بیر مودت عرضینده سیاسی حرکاتا چئوریلمیشدی. آذربایجان میلّی ضیالیلاری گئتدیکجه روسیه یؤنوملو جریانلارین تاثیریندن اوزاقلاشاراق اوزونو تورکیه و غرب جریانلارینا چئویرمیش و بونونلا دا آذربایجاندا سیاسی یؤنون دَییشمهسینه نایل اولموشدولار. غربیؤنلو یئنیلشمه و میلّیتچیلیک حرکاتینین اؤن پلانا چیخماسی گنج میرزه بالانین دا فیکیرلرینین گئنیشلنمهسینه سبب اولموشدو کی، بو ایشده محمدمین رسولزادههنین و اونون رداکتوررلوغو ایله 2 آقوست 1915-جی ایلدن باکیدا نشر اولونماغا باشلایان «آچیق سؤز» قزئتینین بؤیوک رولو اولموشدور.
" تورکلشمک، ایسلاملاشماق، موعاصیرلشمک " شوعاری ایله نشر اولونان «آچیق سؤز» قزئتینین «آچیق سوتونلار»ینا محمدامین رسولزادههنین تؤوصیه سی ایله مقالهلر یازان میرزه بالا محمدزاده ایلک یازیلارینی داها چوخ میلّی ایدئال، میلّی مدنیت، میلّی تاریخ، میلّی ادبیات مؤوضولارینا حصر ائتمیشدی. آذربایجانین بولشویکلر طرفیندن ایشغالیندان سونرا محمدامین رسولزادههنین تکلیفی ایله غئیری-قانونی فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن گنج میرزه بالا ایستیلاچیلارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتینین دا صدری سئچیلمیش، «ایستیقلال» آدلی قزئتین باش رداکتوررو اولموش، 1927-جی ایلده رسولزادههنین دعوتی ایله گونئی آذربایجاندان ایستانبولا گلهرک بورادا رسولزادهه ایله بیرلیکده میلّی آذربایجان موهاجیر مطبوعاتینی و میلّی آذربایجان مرکزینی یاراتمیشدی. داها سونرا رسولزادههنین دعوتی ایله 1932-جی ایلده لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیش، اونونلا بیرگه «یئنی قافقاسیا» درگیسی نشر ائتدیرمیشدی.
آذربایجان سیاسی تاریخینده محمدامین رسولزادهه ایله میرزه بالا محمدزاده کیمی بیر-بیرینه بو قدر دریندن باغلانان و بیر-بیرینی تاماملایان دیگر شخصیتلره دئمک اولار کی، ایندییهدک راست گلینمهمیشدیر. م.رسولزادههنین فیکیر و دوشونجهلرینی میرزه بالا قدر دریندن منیمسهین، اونو گئنیشلندیرن و یایان باشقا بیر شخصیته تصادوف ائدیلمیر. هئچ تصادوفو دئییلدیر کی، م.رسولزادهنین وفاتیندان سونرا محض میرزه بالا محمدزاده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتینین و موساوات پارتیاسینین رهبری سئچیلمیشدی.
دونیا تاریخینه یئنی بیر ایستیقامت وئرن 1917-جی ایل روسیه اینقیلابلاری 300 ایللیک رومانوفلار سولالهسینین حاکیمیتینه سون قویماسینا، روسیهده اؤنجه مووقّتی حؤکومت، سونرا ایسه بولشویک حؤکومتی یارانماسینا باخمایاراق، مرکزده اولدوغو کیمی، اوجقارلاردا دا بیر حاکیمیت بوشلوغو یارانمیش، و بو بوشلوقدان ایستیفاده ائدهرک آذربایجان میلّی قووّه لرینی و گنجلیگینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرن موساوات پارتیاسی آچیق فعالیته باشلامیش، چوخ رادیکال بیر مؤوقع توتاراق روسیهدهکی موسلمان خالقلار اوچون دموکراتیک جومهوریت طلبی ایله چیخیش ائتمگه باشلامیشدی. بو تاریخی حادیثهلر آذربایجان گنجلیگینی ده حرکته گتیرمیش، گنجلر میلّی تشکیلاتلارا عوضو اولماغا باشلامیش، مملکت دعواسیندا جان-باشلا موباریزه یه قوشولموشلار. میرزه بالا محمدزاده ده محض بو دؤورده موساوات پارتیاسینا داخیل اولموش، پارتیا داخیلینده آکتیو فعالیتی ایله پارتیانین ساییلان شخصیتلریندن بیرینه چئوریلمیشدی.
گنجلردن عیبارت دستهلرله باکی اطرافی کند و قصبهلره ، نفت معدنلرینه گئدن میرزه بالا، صادق قولوزاده، پیری مرسلزاده و رضا ذکی کیمی یولداشلاری ایله برابر روسیه یؤنوملو تشکیلاتلارا، خوصوصیله بولشویک و منشویکلره قارشی تبلیغات آپارمیش، نتیجهده موسلمان فهلهلری ده موساوات پارتیاسینا عوضو اولموش، پارتیانین ایشینده فعال ایشتیراک ائتمگه باشلامیش، میلّی موباریزه یه قوشولموشدولار.
میرزه بالا 1918-جی ایلده پارتیانین گنجلر جمعیتینین اورقانی اولان «گنجلر یوردو» درگیسینین یؤنتیم باشقانی اولموشدو. او، «آچیق سؤز» قزئتینین 4 ژانویه 1918-جی ایل تاریخلی ساییندا چاپ ائتدیردیگی «آذربایجان چاغیرییور» آدلی یازیسیندا آذربایجان تورک گنجلیگینی وطنین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه یه سسلهیهرک گؤستریردی کی:
« ائی گنج تورکلر! بو گون کعبهیی-موقدسینیز اولان وطنینیزی آزاد ائدینیز! بو گؤزل آنانیز آذربایجان زینجیرلرله ساریلمیش اویویور، اونو قورتارینیز! اگر میلّی ادبیات ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالیسینیز. اگر میلّی مکتبلر ایستییورسانیز یئنه اونو قورتارمالیسینیز. سیزلری بیر اینسان اولاراق وطن یاشادیر. سیزین دیلینیز، سیزین عیرض و ناموسونوز یئنه وطن ایچینده سالامات اولا بیلر. »
(باخ: میرزه بالا محمدزاده، «آذربایجان چاغیرییور»، «آچیق سؤز» قزئتی، 04.01.1918، ص.22-23)
عومومروسیه موسسیسلر مجلیسینی داغیدان، زاقافقازیا مووقّتی حؤکومتینی تانیمایان مرکزده کی بولشویکلرین مرکزی ایجراییه کومیتهسی لنین و استالینین ایمضالادیقلاری 13 نؤمرهلی بیر دِکرِتله استپان شاومیانا، کوزنتسوفا و دیگر بولشویکلره قافقازدا «سووئتلشمه عملیاتینی» حیاتا کئچیرمک تاپشیریلمیشدی.استپان شاومیانا تورکیهده روس اوردوسونون ایشغالی آلتیندا اولان اراضیلرده ارمنیستان دؤولتی یاراتماق صلاحیتی ده وئرمیشدیلر. زاقافقازیا کومیسارلیغینین طلبی ایله تیفلیسدن چیخاریلاراق یولداشلاری ایله بیرلیکده باکییا گلن شاومیان بورادا اؤنجه روس حربیچیلرینین و داشناک پارتیاسینین کؤمگی ایله ارمنیلرین تورکلره اولان دوشمنچیلیگیندن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیش، باکی سووئتینی و بلدیه مجلیسینی دَییشدیرمیش، بورادا بولشویکلرین چوخلوغونو تأمین ائتمیش، باکی شهر ایدارهچیلیگینده چالیشان آذربایجان تورکلرینی توتدوقلاری وظیفهلردن اوزاقلاشدیرمیش و بئلهلیکله ده باکیدا اؤزونون رهبرلیگی آلتیندا بیر سووئت حؤکومتی قورموشدو.
ارمنیلرله روس بولشویکلرینی موسلمانلارا قارشی هوجوما تشویق ائدن شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل مارسین 30-دان آوریلین 1-نه قدر باکیدا مینلرله گوناهسیز موسلمان اؤلدورولموش، اونلارین ائولری یاندیریلمیش، ماغازالاری تالان ائدیلمیش، آذربایجان معمارلیغینین نادیر اینجیلریندن اولان «ایسلامیه» بیناسی ارمنیلر طرفیندن یاندیریلمیشدی. موسلمانلارا قارشی تجاووز بونونلا بیتمهمیش، ارمنی-روس بیرلشمهلری آذربایجانین شاماخی، سالیان کوردمیر، لنکران، قوبا و دیگر بؤلگهلرینه هوجوملار ائده رک قیرغینلار، یانغینلار، تالانلار تؤرتمیش، تاریخده آنالوقو اولمایان جینایتلر، سویقیریملار حیاتا کئچیرمیشدیلر.
آذربایجاندا باش وئرن بو سیاسی حادیثهلر دؤورونده میرزه بالا محمدزاده عوضوو اولدوغو موساوات پارتیاسینین تاپشیریغی ایله زاقافقازیا سئیمینین فعالیتینده ایشتیراک ائتمک اوچون سئیمین مرکزی اولاراق سئچیلن تیفلیس شهرینده اولموش، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتینی بورادا داوام ائتدیرمیشدی. میرزه بالا گورجوستاندا قافقاز فدراسیونونون قورولماسی مقصدی ایله یارادیلان تبلیغاتچیلار قروپونون عوضوو کیمی فعالیت گؤسترهرک قافقاز فدراتیو جومهوریتینین یارادیلماسینا چالیشمیش، قافقازدا بیرلیگین، برابرلیگین قورونوب ساخلانماسی مقصدیله یارادیلان قافقاز طلبهلرینین مرکزی کومیتهسینین روسجا-تورکجه یایینلادیغی آیلیق گنجلر صداسی درگیسینین اؤنملی یازارلاریندان بیری اولموشدو.
میرزه بالا تیفلیسسده اولدوغو قیسا مودت عرضینده سیاسی فعالیتله یاناشی، اورادا نشر ائدیلن قزئت و ژورناللاردا واختآشیری قافقاز خالقلارینین تاریخی، مدنیتی، ادبیاتی و عادت –عنعنهلری ایله باغلی مقالهلر یازمیش، قافقاز خالقلاری آراسیندا بیرلیک و برابرلیک یاراتماغا چالیشمیشدی. او، تیفلیسسده اولدوغو دؤورده «ایکی اینقیلاب آراسیندا» و «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرلر یازمیشدی. مؤلیف «ایکی اینقیلاب آراسیندا» آدلی اثرینده 1905-1917-جی ایللر آراسیندا قافقازدا و آذربایجاندا باش وئرن سیاسی و ایجتیماعی حادیثهلری، او دؤورده کی معاریف، مطبوعات، ادبیات، تئاتر و دینی مسلهلرله یاناشی، قادین حاقلاریندان، خوصوصیله ده آذربایجان تورکلرینین میلت اولاراق وار اولماسینی داوام ائتدیرمک اوچون واحید ایدئولوژی اطرافیندا بیرلشمهسینی ان عومده وظیفه کیمی اورتایا قویموشدو.
میرزه بالا 1918-جی ایلده تیفلیسده یازدیغی «باکی اوغروندا موباریزه» آدلی اثرینده آذربایجانین او گونلرده کی وضعیتینه قیسا نظر سالمیش، لنین طرفیندن عوموم قافقاز کومیسارلیغینا تعیین ائدیلن ارمنی استپان شاومیانین باشچیلیغی ایله 1918-جی ایل 31 مارس باکی قیرغینیندان، بو قتلعامدا 17 مین مظلوم، سیلاحسیز، مودافیعهسیز موسلمان – تورک اهالینین ارمنیلر طرفیندن وحشیجهسینه قتلعاما معروض قالدیغیندان، باکینین ارمنی-داشناک و بولشویکلردن تمیزلنمهسینده ایشتیراک ائدن تورک عسگرلرینین قهرمانلیغیندان بحث ائتمیشدیر. اثر خالق طرفیندن بینیلدیگیندن 15 سپتامبر 1919-جو ایلده آذربایجان دؤولت تئاتریندا ایلک و سون دفعه صحنهیه قویولموشدو. تأسوفلر اولسون کی، میرزه بالانین بو پیئسی ایندییهدک الده ائدیلمهمیشدیر. اثرین یالنیز تاماشاسینین پروقرامی آذربایجان دؤولت تئاتر موزهسینین فوندوندا ساخلانیلیر. بو پروقرامدا اثرین 21 پرسوناژینین و روللاری ایفا ائدن آکتیورلارین آدلاری گؤستریلمیشدیر.
1920-جی ایلین 27 آوریلینده آذربایجانین ایکینجی دفعه روسلار طرفیندن ایشغال اولوندوقدان سونرا غئیری-لئقال فعالیت گؤسترن «موساوات» پارتیاسینا باشچیلیق ائدن میرزه بالا محمدزاده ایستیلاچیلارا قارشی موباریزه آپارماق اوچون یارادیلان گیزلی میلّی موقاویمت حرکاتینین دا صدری سئچیلمیشدی. میلّی موقاویمت کومیتهسینین عوضولری گیزلی مطبعه یاراداراق «ایستیقلال» آدلی قزئت نشر ائتمگه باشلامیشدیلار. بو دؤورده میرزه بالا محمدزاده آذربایجان عالی خالق تصروفاتی شوراسیندا ترجومهچی و اورتا مکتبده موعلیم ایشلهمیش، «یئنی ییلدیز» ژورنالیندا آذربایجان تاریخینه دایر سیلسیله مقالهلر و 1922-جی ایلده باکیدا «آذربایجان تورک مطبوعاتی» آدلی اثرینی چاپ ائتدیرمیشدی.
1923-جو ایلین ژوئیه آییندا یئرلی سووئت اورقانلاری طرفیندن گیزلی چاپ اولونان «ایستیقلال» قزئتی مطبعهسینین یئری موعینلشدیریلمیش، موقاویمت کومیتهسینین و قزئتین نشر اولوندوغو مطبعهنین بوتون ایشچیلری حبس ائدیلمیش لاکین میرزه بالا محمدزاده ایمکان تاپاراق گیزلنمیش، 1924-جو ایلین مئی آییندا گونئی آذربایجانین انزلی شهرینه موهاجیرت ائتمیش، لاکین چِکا آگنتلری طرفیندن تعقیب ائیلدیگیندن او، اوّلجه تهرانا، اورادان دا تبریزه گئتمیش، بیر مودت تبریزده یاشادیقدان سونرا تکنیکوم مأذونو اولدوغو اوچون گونئی آذربایجانین سولدوز شهری اطرافیندا شوسه یولو چکیلیشینده موهندیس-تکنیک وظیفهسینده چالیشمیش، شخصی ائولرده موعلیملیک ائتمکله یاناشی، م.رسول زادهنین رداکتوررلوغو ایله ایستانبولدا نشر اولونان «یئنی قافقاسیا» ژورنالینا مقالهلر گؤندرمیشدی.
اوچ ایل گونئی آذربایجاندا یاشادیقدان سونرا 1927-جی ایلده ایستانبولا گلن میرزه بالا بورادا «آذربایجان میثاقی-میلّیسی: 28 ماییس ایستیقلال بیاننامهسینین تحلیلی» و «ارمنیلر و ایران» آدلی کیتابلارینی نشر ائتدیرمیش، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله نشر اولونان «یئنی قافقاسیا»، «آذری تورک»، «اودلو یورد» ژورناللاری ایله یاخیندان امکداشلیق ائتمیش، 1930-جو ایلین اوّللرینده ایستانبول بیلیمیوردونون حوقوق فاکولتهسینی بیتیرمیش، 1932-جی ایلده سووئت ایتتیفاقینین طلبی ایله ایستانبولو ترک ائتمک مجبوریتینده قالاراق لهستانین پایتاختی ورشوا گلمیشدی.
1932-1939-جو ایللرده لهستاندان یاشایان میرزه بالا، م.رسولزادهنین رداکتوررلوغو ایله برلینده نشر اولونان «ایستیقلال» قزئتینده (1932-1934) و «قورتولوش» ژورنالیندا (1934-1938) آذربایجانین ایستیقلال پروبلمینه حصر اولونموش خئیلی مقالهسی چاپ اولونموشدو. بو دؤورده اونون همچنین برلینده «قورتولوش» ژورنالینین مطبعهسینده «میلّی آذربایجان حرکاتی» آدلی سامباللی کیتابی نشر ائدیلمیشدی. اونون «موساوات» پارتیاسینین نشر ائتدیگی بولتنلرده ده روس موستملکه اوصول-ایداره سینی ایفشا ائدن خئیلی میقداردا مقاله لری چاپ اولونموشدو.
میرزه بالا محمدزاده 1936-جی ایلده ورشودا کئچیریلمیش «میلّی آذربایجان موساوات خالق فیرقهسی»نین اوچ قورولتاییندا یاخیندان ایشتیراک ائتمیش، 1939-جو ایلده لهستانین آلمان ایله سووئت ایتتیفاقی آراسیندا گیزلی بؤلوندوگو زامان او ایستانبولا دؤنهرک «میلّیت» و «جومهوریت» قزئتلرینده روسیهده اسیر اولان تورکلر حاقیندا مقالهلر یازمیشدی.
1949-جو ایلده میرزه بالا محمدزادهنین یاخیندان ایشتیراکی ایله آنکارادا «آذربایجان کولتور درنگی»نین اساسی قویولموش، 1951-جی ایلده اونون «آذربایجان تاریخینده تورک آلبانیا» آدلی اثری بو درنک طرفیندن چاپ اولونموشدو. او، همچنین آنکارادا آذربایجان کولتور درنگی طرفیندن بوراخیلان «آذربایجان» ژورنالیندا آذربایجان تاریخی ایله باغلی خئیلی مقاله چاپ ائتدیرمیشدی.
میرزه بالا محمدزاده 1954-جو ایلدن اعتیباراً مونیخده یئرلشن سسری-نی اؤیرنمه اینستیتوتوندا چالیشمیش، بو اینستیتوتدا ایکی ایل علمی شورانین صدری، ایکی ایل ده صدر موعاوینی وظیفهسینی ایجرا ائتمیش، اینستیتوتدا آذربایجان تورکجهسینده نشر اولونان سیاسی ژورنالین باش رداکتوررو اولموشدو.
اؤز یازیلاریندا میرزه بالا محمدزاده، «م.ب.محمدزاده، نوحاوغلو، آ.کوت، م.ب.داشدمیر، علی کوتلوک، آذری، سنان و کمال» ایمضالاریندان ایستیفاده ائدن میرزه بالا محمدزاده 6 مارس 1955-جی ایلده آذربایجان میلّی ایستیقلال حرکاتینین لیدری، آذربایجان خالق جومهوریتینین معماری، «موساوات» پارتیاسینین رهبری، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.رسولزادههنین وفاتیندان سونرا آذربایجان میلّی آزادلیق حرکاتینین و «موساوات» پارتیاسینین رهبری سئچیلمیشدی.
میرزه بالا هله لهستاندا اولدوغو دؤورده ورشودا قارا دنیزلی بیر تورک عاییلهسینین قیزی اولان باهیره خانیملا نیشانلانمیش، ایکینجی دونیا موحاریبهسینین باشلادیغی ایللرده تورکیه یه دؤنهرک اونونلا ائولنمیش، لاکین بو ائولیلیکدن اؤولادلاری اولمامیشدی.
بوتون معنالی حیاتینی خالقینین میلّی ایستیقلالی یولوندا فدا ائدن، آذربایجان آزادلیق موباریزهسینین بؤیوک و اونودولماز قهرمانلاریندان اولان میرزه بالا محمدزاده 8 مارس 1959-جو ایلده ایستانبولدا اورک خستهلیگیندن وفات ائتمیش و ایستانبولون «قاراجا احمد» قبریستانلغیندا دفن اولونموشدو.
روحو شاد اولسون.
کؤچورن: عباس ائلچین
19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّلرینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین اینکیشاف خوصوصیتلری
گونئی آذربایجاندا دا 19. عصرین سونو، 20. عصرین اولّلرینده مدنیتین آیری-آیری نؤوعلری معاریف، مطبوعات، ادبیات، اینجه صنعت، تئاتر اینکیشاف ائتدی. گونئی آذربایجاندا قوزئی آذربایجانداکی مدنیتدن فرقی اونون ایسلاملا داها سیخ باغلی اولماسیدیر. قوزئی آذربایجاندا مدنیت روسیهنین تاثیریله اوروپا دَیرلرینه قوووشدوغو حالدا، گونئی آذربایجاندا مدنیت ایران حاکیمیتینین تاثیری آلتیندا فارسچیلیغا، ایسلاما داها چوخ باغلی ایدی.
" آذربایجان تاریخی " کیتابیندا گؤستریلیر کی، " 19.عصرده، بوتون ایراندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا جمعیتین،اساساً، فئودال زادگان طبقهلرینه خیدمت ائدن و دؤولت طرفیندن دئییل، آیری-آیری شخصلر، دینی مرکزلر واسیطهسیله تشکیل اولونان معاریف سیستمی خالقین حیاتینا و اونون گلهجک اینکیشافینا اصلا خیدمت ائده بیلمیر، عکسینه، مانع اولوردو. بوتون یاخین و اورتا شرق اؤلکهلرینده اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا باشلیجا تحصیل اوجاقلاری مدرسهلر ایدی. بونلار دا، عادتاً، دینی ایدارهلر، ایری تاجیرلرین بعضی نومایندهلری طرفیندن و خئیریه ایشلری اوچون ایعانه توپلانماسی حسابینا تأسیس ائدیلیردی. 19.عصرده گونئی آذربایجاندا مدرسهلر یالنیز تبریزده و بیر نئچه باشقا شهرده وار ایدی کی، بونلارین دا چوخونو کیچیک (15-30 نفرلیک) مدرسهلر تشکیل ائدیردی. 19.عصرین سونلاریندا ایسه گونئی آذربایجانین بوتون شهر و بؤلگهلرینده 150 عومومی و خوصوصی مکتب، 10 مدرسه وار ایدی. بونونلا بئله، گونئی آذربایجاندا مؤوجود اولان بو مکتب و مدرسهلرین، دئمک اولار کی، اکثریتی جمعیتین موعاصیر ایجتیماعی، سیاسی، مدنی اینکیشافی طلباتینا خیدمت ائتمگه اصلا قادیر دئییلدی. همین مکتبلری باشا وورموش گنجلر، اینضیباطی و حربی مأمورلار، یوکسک منصبلی دؤولت خادیملرینین بؤیوک اکثریتی بو باخیمدان، اصلینده، ساوادسیز ایدیلر.
گونئی آذربایجاندا موعاصیر تیپلی تحصیلین اساسی 1875-جی ایلده تبریز دؤولت مکتبینین (تبریز دارالفنونون) آچیلماسی ایله قویولموشدو. بورادا،اساساً، حربی و مولکی مأمورلار، حکیملر حاضیرلانیردی. مکتب 20 ایل فعالیت گؤسترمیش و ایلده 40-45 مأذونو اولموشدو. تبریزده "دبستان" آدلی ایلک خوصوصی یئنی تیپلی ( " اوصولی-جدید " ) مکتبی 1888-جی ایلده ایران معاریفینین آتاسی میرزه حسن رشدیه آچدیردی. او، گونئی آذربایجاندا، ایلک دفعه اولاراق، الیفبانی یئنی صؤوتی-اوصول (سس اوصولو) ایله آذربایجان دیلی اساسیندا تدریس ائتمگه باشلامیش، چوخلو درسلیکلر، او جوملهدن، " وطن دیلی " ، " آنا دیلی " درسلیکلرینی یازمیشدی.
1905-1911.جی ایللر ایران اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 37 میلّی (تبریزده 22)، 1911-1925-جی ایللرده ایسه 50-دن چوخ (تبریزده 29) مکتب آچیلمیشدی. همین مکتبلرده آذربایجان و فارس دیللریندن علاوه ، عرب، فرانسه و روس دیللری ده تدریس اولونوردو. 1917-جی ایلده ایسه گونئی آذربایجاندا ایلک اورتا مکتب تأسیس ائدیلمیشدیر.
گونئی آذربایجانین مطبوعات تاریخی 19.عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلاییر. گونئی آذربایجاندا فارس دیلینده نشر ائدیلن ایلک قزئت "آذربایجان" دیر. قزئت 1858-جی ایلده تبریزده حؤکومتین رسمی اورقانی کیمی چاپ اولونموش و ایراندا نشر ائدیلمیش ان قدیم قزئتلر ایچریسینده اوچونجوسودور.
1905-1911جی ایللر اینقیلابینا قدر گونئی آذربایجاندا 18 آددا قزئت و درگی بوراخیلیردی. اونلارین بعضیلری ایسه دؤولت طرفیندن رسمی بوراخیلان مطبوعات اورقانلاری ایدی.
1905-1911.جی ایللر مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ایلک دفعه آنا دیلینده بیر سیرا قزئت و درگیلر ( "آذربایجان" ، "آنا دیلی" ، "مزه لی" ، "زنبور" ، " حشرات الارض" )، آذربایجان ایالت انجومنینین ایکی دیلده - فارس و تورک دیللرینده نشر ائتدیگی " ناله ملت " ، "موللا نصرالدین" درج اولوندو و یاییلماغا باشلادی. بو دؤورده آذربایجاندا چیخان قزئت و درگیلرین اساس حیصهسینی اینقیلابی حرکاتین غلبهسینین طرفداری اولان دموکراتیک مطبوعات تشکیل ائدیردی. ایران مؤلیفلرینین وئردیگی معلوماتا گؤره، مشروطه اینقیلابی دؤورونده گونئی آذربایجاندا 50-یه یاخین آددا قزئت و درگی نشر ائدیلمیشدیر.
مشروطه اینقیلابینین مغلوبیتیندن سونراکی دؤور (1913-1917-جی ایللر) عرضینده گونئی آذربایجاندا مدنیتین تهران حاکیم دایرهلری طرفیندن سیخیشدیریلماسی نتیجهسینده نشر اولونان قزئت و درگیلرین سایی خئیلی آزالدی. بو دؤورده نینکی آذربایجاندا، حتّی بوتون ایران میقیاسیندا دموکراتیک، او جوملهدن، فهله مطبوعاتینا، حتّی اونلارین منافعیینی مودافیعه ائتمگه تمایول گؤسترن مطبوعاتا بئله، تصادوف اولونمور.
1917.جی ایلدن سونرا ایسه یئنیدن ویلایتده مطبوعات ترقّی ائتمگه باشلاییر. بو دا، سؤزسوز کی، ایرانین قونشوسو اولان روسیهده باش وئرمیش فوریه و خوصوصیله، اوکتوبر حادیثهلری ایله باغلی اولموشدور. بو دؤورده گونئی آذربایجاندا ان موهوم قزئتلردن بیری 1917-جی ایلده ابولقاسم فیوضات و شئیخ محمد خیابانینین رهبرلیگی ایله نشره باشلایان، قیسا فاصیله لرله 1921-جی ایله قدر چاپ اولونان "تجدد" ایدی.
19.عصرین ایکینجی یاریسیندا گونئی آذربایجاندا معاریفچی ادبیات یاراندی. شعیرده، ایلک دفعه اولاراق، خالق حیاتینین رئال منظرهلرینی، اؤلکهنین حیاتینداکی رئال حادیثهلری (1871-1872-جی ایللرده کی قیتلیق و آجلیق، 1891-1892-جی ایللر " تنبکی عوصیانی " ، اجنبیلرین اؤلکه ده آغالیغی و س.) عکس ائتدیرمکله، بعضی معاریفچیلیک ایدئیالارینی تبلیغ ائتمک ساحهسینده اساسلی آددیملار آتیلیر. گونئی آذربایجانین 19.عصر شعیرینین موباریز جریانینی یارادان، اؤز یارادیجیلیق لاریندا میلّی آزادلیق ایدئیالارینی گئنیش تبلیغ ائدن شاعیرلر سیراسیندا حاجی مهدی شکوهینین، رضا صرافین، میرزه علی خان لعلینین، سعید سلماسینین، میرزه علی معجز شبسترینین و ب. آدلارینی چکمک اولار. گونئی آذربایجان شعیرینین 19-20. عصرین اولّلرینده اینکیشافینین عومومی مئیلی رئال حیاتا یاخینلاشماق، اونون ان واجیب، تاخیرسالینماز پروبلملرینی عکس ائتدیرمک اولموشدور.
بو دؤورده گونئی آذربایجاندا م.ف.آخوندوفون بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا ایلک دفعه درام اثرلری یازیلدی (میرزآغا تبریزینین پیئسلری). م.ف.آخوندوفون داوامچیلاری زینالعابدین مراغهای ( " ابراهیم بیگن سیاحتنامهسی " )، ع.طالیبوفون ( " پاک آداملارین مسلکلری " ) اثرلری 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابینین ایدئولوژی و سیاسی جهتدن حاضیرلانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر. 20. عصرین اولّلرینده ایجتیماعی-سیاسی پوبلیسیستیکا ( " موللا نصرالدین "-چی نثر) ادبیاتین آپاریجی ژانرلاریندان بیری کیمی گئنیش ووسعت آلدی. بو سپکیده یازیلان اثرلر ایچریسینده اؤنجه ابوالضیا شبستری و سید حسین عدالتین "ایران نو" ، "آنا دیلی" ، "عدالت" قزئت لرینده کی فلیئتونلارینی، جمشید اردشیر افشارین مقاله و ادبی-فلسفی کاراکترلی یازیلارینی قئید ائتمک اولار.
19.عصرده گونئی آذربایجاندا تئاتر غرب مدنیتینین موستقیم تاثیری نتیجهسینده یارانمیشدی. بئله کی، 70-80-جی ایللرده " معاریفپرور " ناصرالدین شاهین اوروپایا سفریندن سونرا دارولفونون موداویملرینین قووّهسی ایله سارای عیانلاری اوچون واختآشیری تئاتر تاماشالاری تشکیل ائدیلیردی. بونا باخمایاراق، عیانلار اوچون تشکیل اولونان بو ایلک تئاتر تاماشالاری ایراندا، او جوملهدن ده، گونئی آذربایجاندا تئاترین اینکیشافینا او قدر ده تاثیر گؤستره بیلمهمیشدی. دراماتوروژی و تئاترا اولان باخیش آذربایجاندا (ایراندا دا) م.ف.آخوندوفوون یارادیجیلیغینین بیلاواسیطه تاثیری آلتیندا فورمالاشمیشدی. 1870-1874-جو ایللرده میرزه جعفر قراجه داغی طرفیندن م.ف.آخوندوف پیئسلری فارس دیلینه ترجومه اولوندوقدان سونرا ایراندا ایلک اوریژینال درام اثرلری یاراتماق تشبّوثو مئیدانا چیخدی. بو تشبّوثون ایلک مودافیعهچیسی بیر نئچه پیئس مؤلیفی میرزآغا تبریزی ایدی. لاکین اونون اثرلری مضمون، ایدئیا و بدیعی دَیری اعتیباریله ضعیف اولدوغوندان، صحنه اوزو گؤره بیلمهدی.
مدنی حیاتین بو ساحهسینده ایلک اهمیتلی آددیملار یالنیز 1905-1911-جی ایللر اینقیلابی دؤورونده آتیلدی. بو ایشده ده قوزئی آذربایجانین مدنیت خادیملرینین کؤمگی و شخصی ایشتیراکی موهوم رول اویناییردی. 1909-1916-جی ایللر عرضینده گؤرکملی آکتیورلار صدقی روحالله، عباس میرزه شریفزادهنین رهبرلیگی ایله باکی تئاتر تروپپالاری دفعهلرله ایرانا گلمیش، تهراندا، تبریزده، رشتده، قزوینده، ایصفاهاندا و ب. شهرلرده تاماشالار وئرمیشلر. اونلارین رپرتواری،اساساً، ع.حقوئردییئو، ن.وزیروف و ن.نریمانوفون، همچنین، غرب دراماتورقلارینین اثرلریندن عیبارت ایدی.
طبیعیدیر کی، بئله امکداشلیق، خوصوصیله، گونئی آذربایجاندا، ایلک نؤوبه ده، تبریزده داها گئنیش ووسعت آلیر، چونکی بو شهرین بیر چوخ ضیالیلاری و قاباقجیل، فعال گنجلری قوزئی آذربایجاندا باش وئرن ایجتیماعی و مدنی حادیثهلرله یاخیندان تانیش ایدیلر.
1916.جی ایلده تبریزده ایلک تئاتر بیناسی تیکیلدی. گونئی آذربایجاندا قیسا مودتده (10-12 ایل) میلّی تئاتر یارادیلماسی پروسهسینین تمل داشی قویولدو. تئاتر تاماشالاری آنا دیلینده اولدوغوندان، خالق طرفیندن تئز قاورانیلیر و عئینی زاماندا، آذربایجان دیلینین فورمالاشماسیندا، مدنیت ساحهسینده یاییلماسیندا، ادبی دیلین فورمالاشماسیندا موهوم رول اویناییردی.
واحد عمروف / فلسفه اوزره فلسفه دوکتورو )
کؤچورن: عباس ائلچین
آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسینین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیسلرین رولو
تنزیله رستم خانلی
اؤزت
اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیهنین ایشغالچیلیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیرهنیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّوروندهکی ایستیقلال ایدئیاسینین اوروپا معاریفچیلیک و تنقیدی رئالیزم باخیشلاری ایله سنتزی نتیجهسینده آذربایجاندا اؤزونهمخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان " فردیّتچیلیگینی اؤزونده احتیوا ائدن " ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی. آذربایجان نه شرقده کی رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیللیک حرکاتلارینی، نه غربده کی میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیشلر یولونو اؤز موستقیل دؤولتچیلیک آرزولارینا ایدئال سئچمهمیشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردیلیگینی، اؤزونهمخصوصلوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدینلارینین، او جوملهدن ادبیاتینین، تاریخینین، فلسفهسینین روحوندان گلن هومانیست، اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّهیه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده " آذربایجان میلّی منشورو " آدلی مقالهسینده همین یولون یولچولارینین عوضسیز خیدمتلرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصهسی، ایستیقلال فیکرینین تأسیسینده واقفدن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلیدن اوزئییره کیمی، " اکینچی "-دن " آذربایجان "-آ و " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیرینین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسینین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمهسی و موستقیل دؤولتچیلیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثهلرله شرطلنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجهسینین فارس و عرب دیللریندن قاباغا کئچمهسی: هم تدریس پروسهسینده، هم درسلیکلرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونهلرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسهسی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روسلاشدیرما، مسیحیلشدیرمهسیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیسلرین فعالیت شبکهسینین گئتدیکجه گئنیشلنمهسی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگهسینده بیرلشدیرهرک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمهسی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسینین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیفلرین چوخ آز قیسمی همین پروسهلرده بو ادبی مجلیسلرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروضچولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظهکارلیق اوجاقلاری کیمی تقدیم ائتمیشلر.
اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیسلرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیسلرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
آچار سؤزلر: ادبی مجلیسلر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجهسی، دؤورون ادبی شخصیّتلری، تورکچولوک ایدئیالاری.
گیریش
سیاسی-ایجتیماعی فیکیرلریمیزین ترقّی و تکامول تاریخینی تشکیل ائدن بو دؤور بوگونکو آیدین و پارلاق ایستیقلال مفکورهسینین تملینی تشکیل ائدیر. حتّی ان اوزاق ایستیقلالیمیزی تعیین ائتمک اوچون بئله کئچیردیگیمیز فیکری اینکیشاف تاریخینه باخماق و اوندان میلّی حرکاتین روح و ماهیتی حاقیندا بیر فیکیر آلماق کیفایت ائدر. او دؤورون ده اؤزونهمخصوص مفکوره سی، مفکوره اوغروندا چکیشمهسی، موباریزهسی، او دؤورون قهرمانلاری، مظلوملاری، شهیدلر و موجاهیدلری اولموشدور.
اونلارین یورولماق بیلمهین چکیشمهلری نتیجهسیندهدیر کی، بو گون بیز مینلرجه گنجی اؤلومه سؤوق ائدن بیر منشور آلمیشیق. ظنیمجه، میرزه فتعلی و حسنبیگ زردابی 50 ایل سونرا دونیایا گلسیدیلر، ایستیقلال فیکری، آذربایجان میلّی منشورو 50 ایل سونرا مئیدانا گلهجکدی. بونلارین آراسیندا سیخ بیر موناسیبت و رابیطه واردیر... اؤزونون تورکچولوگونو و آذربایجانچیلیغینی درک ائتمهین بیر خالق بئله بیر بیاننامه نی وئره بیلمزدی " (10، م.محمدزاده، باکی -1991، ص.134).
ایستیقلال دوشونجهلری
آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، آذربایجان ادبیاتی آذربایجانین سیاسی حاکیمیتی ایله نینکی برابر سوییهده، بلکه اوندان داها آرتیق ایستیقلال اوغروندا ساواشا گیرهرک میلّته کیملیک شوعورونو آشیلاماق ساحهسینده ان بؤیوک قهرمانلیقلاری گؤسترمیشدیر. ایستیقلال مفکورهسینین خالقین روحونا حاکیم کسیلمسینده ادبیاتین رولونو دقیق قییمتلندیرن محمد امین رسولزاده 1919-جو ایلده " قورتولوش گونو " آدلی مقالهسینده یازیردی: " ادبیاتین میلّتین قلبینه میلّیت و ایستیقلال توخومو ساچان بیر عمل اولدوغو معلومدور. ائی میلّتین لسانالغیب اولان شاعیرلری و ادیبلری! میلّتین عمللرینی، عولوی نیّت و مقصدلرینی اوخشایینیز، کندیسینه میلّت سئوگیسی، وطن محبتی، حورّیّت عشقی تلقین ائدینیز " (1ص. 79). " 1919-جو ایل آقوستون 26-دا " یاشیل قلم " ادبی بیرلیگینین ییغینجاغینین پارلامنت بیناسیندا کئچیریلمهسی، م.ا.رسولزادهنین اورادا ایشتیراکی و چیخیشی دا میلّی دؤولتین ادبیاتا و ادبیات خادیملرینه قایغیسیندان خبر وئریردی (2، ص. 80).
ایستیقلالی جوشقو ایله ترنّوم ائدن شاعیرلردن بیری ده گولتکین ایمضالی ایستعدادلی بیر قلم صاحیبی اولموشدور. م.ا.رسولزاده اونون شعیرلرینی میلّی آزادلیق روحو آشیلایان اثرلر کیمی دَیرلندیرمیش، " بایراغیم و ایستیقلالیم " ، " بوزلو جهنّم " شعیرلرینی اؤز اثرینه داخیل ائتمیشدیر. او، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " اثرینده یازیردی: " میلّتین پارلاق گلهجگینه بؤیوک اومیدلر باغلایاراق حورّیّته سوسامیش، موباریزه هیجانینین گرگینلیگینی داشییان بو ایگیدلرین اصیل قهرمانلیغی ایله بیزی حقیقی معنادا تانیش ائدن شعر بولشویک سانسوروندان آزاد اولاراق موهاجیرتده نشر ائدیلن آذربایجان ادبیاتیدیر. بو ادبیاتدا،
ایستیقلال، او یاشایان میلّتین قلبینده جان،
ایستیقلال، او سعادت، حیات، ظفر، شرف، شان.
ایستیقلال، او سؤنمهین مؤبّد بیر مشعاله.
کؤنوللرده توتوشور، گؤزلرده سؤنسه بئله!
- دئین، گولتکین آدینی داشییان آلوولو شاعیرین یازیلاری خوصوصی یئر توتور. گولتکینین شعیرلرینده بیز حقیقی، میلّی-اینقیلاب موباریزهسینین نشیدهلرینی گؤروروک (11، ص. 81-82). طبیعی کی، یئنی دونیا ایله آیاقلاشا بیلن، اونون ان موترقّی قانون-قایدالارینی، خوصوصیله، اینسان حوقوق و آزادلیقلارینی اؤزونده احتیوا ائدن دؤولتچیلیک پرینسیپلرینی منیمسهییب، بو دونیاگؤروشو میلّی-معنوی دَیرلر و اؤزونهمخصوص سیاسی-ایدئولوژی عنعنهلرله سنتز ائدیب، شاهلیق، پادیشاهلیق اوصولی-ایدارهسی آلتیندا تربیهلنمیش، دونیایا حیاتین مووقّتی اولماسی و هر شئیین فاتال ماهیت داشیماسی بارادهکی ایسلامین فاناتیک دوقماتیزمی پریزماسیندان باخان بیر خالقین شوعورونا یئریتمک سون درجه مورکّب و آغیر بیر ایش ایدی. آختاریشلار 19. عصرین اوّللریندن، تزاریزمین ایسلامی بیر موقاویمت گوجو، انرژیسی حساب ائدیب، اونو ضعیفلتمگه باشلادیغی، عوضینده روسلاشدیرما، مسیحیلشدیرمگه رواج وئردیگی، مسجیدلری کیلیسالارا، شریعتی تزار فرمانلارینا، اینسانلارین عدالت، دموکراسی، اینسان حاقلاری باره ده اینامینی پتربورگا ایستیقامتلندیرمگه چالیشدیغی دؤورلردن باشلانمیشدی. طبیعی کی، آذربایجانین ادیب و یازیچیلاری، موتفکّیر و فیلوسوفلاری، روحانی و آغساققاللاری میلّتین ایستیقلالیندا هامیسی عئینی فیکیری، عئینی یولو دستکلهمیر، مقصد عئینی اولسا دا، اونلار فرقلی ایدئیا و مفکوره ایستیقامتلری اطرافیندا بیرلشیر، فرقلی فعالیت پروقراملاری تکلیف ائدیر، علمی تراکتاتلاردا، بدیعی-پوبلیسیستیک اثرلرده اونو فرقلی ژانر و اوصوللارلا ایجتیماعیته چاتدیرماغا چالیشیردیلار. بو سیاسی-ایدئولوژی دوشونجه ده، بدیعی-استتیک یاناشمادا چوخواریانتلیلیغا، چوخجریانلیلیغا، نئجه دئیرلر، کلاسیک پلورالیزمه و فیکیر موختلیفلیگینه گتریب چیخاریر، معاریفچیلیگین تنقیدی رئالیزمله، تنقیدی رئالیزمین رومانتیزمله چولغاشاراق ادبیاتدا، صنعتده ایستیقلال ایدئایاسینین چوخ اوبرازلیلیغینی،چوخقاتلیلیغینی یارادیردی. ایستیقلالا اوزانان سیاسی یوللارین چوخشاخهلیلیگی بدیعی اینیکاسین هم فورماسیندا، هم ده مضمونوندا اؤزونو گؤستریردی. 19. عصرین اورتالاریندا هله مفکوره دومانیندا اولان بو یوللار عصرین سونلاریندا و یئنی عصرین باشلانغیجیندا مکتبلر، جریانلار، سیاسی پروقراملار کیمی عرصهیه گلیب، اهالینین موختلیف طبقهلرینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمگه باشلادی.
آذربایجان ادبیاتی تاریخینده «ان زنگین، محصولدار، رنگارنگ، ماراقلی و عئینی زاماندا ان ضیدیتلی بیر دؤور» کیمی تحلیل ائدیلن 19. عصر ادبیاتینین اساس سیمالاری اولان عباسقولو آغا باکیخانووو، میرزه شفیع واضح، اسماعیل بی قوتقاشینلینی، میرزه باخیش نادیمی، بابا بیگ شاکری، قاسم بیگ ذاکری، میرزه فتعلی آخوندزادهنی، حسن بیگ زردابینی، سئید عظیم شیروانینی، نجف بیگ وزیروف، آشیق شعیری طرزینده یازان سئیید ابولقاسم نباتینی بیربیریندن تکجه صنعتکارلیق اوسلوبو، یازیچی دست-خطی فرقلندیرمیر، اونلار میلّتین آزادلیغینا گئدن یولون سیاسی-ایدئولوژی پارامترلرینی، بدیعی-پوبلیسیستیک تبلیغاتینین تشکیلینی فرقلی موستویلرده گؤرور، تحلیل و تبلیغ ائدیردیلر.
سلمان ممتازین 1926-1928-جی ایللرده چاپ ائتدیردیگی آذربایجان ادبیاتینا دایر نومونهلرده بیز آذربایجان ایستیقلالینا گلن یولون مورکّب، ضیدیتلی، آما قطعیتلی و دؤنمز، عئینی زاماندا آردیجیل بدیعی اینیکاسینی موشاهیده ائده، ادبیاتین ایجتیماعی-سیاسی حیاتلا، میلّی دوشونجه ایله پارالل اینکیشافینی ایزلهیه بیلریک. 19. عصرین اوّللریندن باشلایاراق تزاریزمین ایشغالچیلیق سیاستی ایجتیماعی-سیاسی، دینی-فلسفی فیکره و فعالیته جیدی مانعهلر یاراتدیغیندان، ادبیات، سؤز صنعتی ایرهلی چیخیب، هم جمعیتین ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یوکونون، هم ده ایستیقلال ایدئیاسینین ترنّومچوسو و داشیییجیسی رولوندا چیخیش ائلهدی. 19. عصرده آذربایجاندا فعالیت گؤسترمیش ادبی مجلیسلری اؤیرنن گؤرکملی تدقیقاتچی عالیم نصرالدین قارایئف چوخ حاقلی اولاراق همین دؤور ادبیاتینی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا جیدی تاثیر گؤسترن بیر سؤز صنعتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. او، یازیردی: " 19. عصرده ادبیاتدا مؤوضو، ایدئیا، مضمون الوانلیغی و ادبی جریانلارین موختلیفلیگی دیقّتی جلب ائدیر.
آذربایجاندا معاریفچیلیک و دموکراتیک ایدئیالارین گوجلنمهسی ایجتیماعی شوعورون اینکیشافینا بؤیوک تاثیر گؤستریر... تنقیدی رئالیزم قووّتلهنیر. ایجتیماعی حیاتین گوزگوسو اولان ادبیات زامانین طلبینه اویغون اولاراق، یئنی-یئنی مؤؤضو و کئیفیتلر کسب ائدیر. ایجتیماعی ساتیرا حیاتین عئیبلرینی عکس ائتدیرن بدیعی آینا کیمی محض بو دؤورده داها دا بوللورلاشیر، صافلاشیر، اؤزونون عکسائتدیرمه دایرهسینی گئنیشلندیریر " (8، ن.قارایئف، باکی 2010، ص.10).
ادبی مجلیسلر
19. عصرده بیر-بیرینین آردینجا فورمالاشان ادبی مجلیسلر- " دیوان حکمت " ، " گولوستان " ، " انجمن الشعرا " ، " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " و قازاخدا، شکیده، دربندده فعالیت گؤسترن بیر چوخ دیگر درنکلر تکجه شعیر و صنعتین موذاکیره اولوندوغو تأسیساتلار دئییل، عئینی زاماندا جمعیتده باش وئرن حادیثهلرین، سیاسی پروسهلرین، خالقین حیات و یاشاییشینین، ایشغالا موناسیبتینین، شرق وغربدن گلن یئنی فیکیر و ایدئیالارین موذاکیره مرکزی رولونو اوینامیشدیر.
19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسینین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمهسی و موستقیل دؤولتچیلیگه ایستیقامتلنمهسی بیر سیرا جیدی حادیثهلرله شرطلنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجهسینین فارس و عرب دیللریندن قاباغا کئچمهسی: هم تدریس پروسهسینده، هم درسلیکلرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونهلرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، 19. عصرین ایکینجی اونایللیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسهسی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روسلاشدیرما، مسیحیلشدیرمه سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیسلرین فعالیت شبکهسینین گئتدیکجه گئنیشلنمهسی، تکجه قلم اهلینی دئییل،علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگهسینده بیرلشدیرهرک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمهسی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسینین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیفلرین چوخ آز قیسمی همین پروسهلرده بو ادبی مجلیسلرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروضچولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظهکارلیق اوجاقلاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیسلرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیسلرده فعالیت گؤسترمیش اینسانلارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر.
ادبیاتدا، ایجتیماعی موناسیبتلرده آذربایجان تورکجهسینین رولونون آرتماسی، ایلک مطبوع نومونهلرین آذربایجان دیللی واریانتینین مئیدانا گلمهسی، روسیه واسیطهسیله غرب موتفکّیرلرینین فیکیرلرینین ضیالی بیرلیکلرینه یول تاپماسی ادبی مجلیسلرده یئنی مؤوضولارین ایشلنمهسینه، یئنی مفکوره و ایدئیالارین، موستقیللیک و آزادلیق بارهده دوشونجهلرین، ایستیقلال ایدئالینین بدیعی متنلرده آپاریجی ایستیقامته چئوریلمهسینه سبب اولدو. آذربایجاندا ایلک ادبی مجلیس ساییلان، دؤورون ادبی سیمالارینی اطرافینا توپلایان، ایستعداد و عاغیل یاریشمالاری اوچون مئیدان اولان، بوتون بؤلگهنین دیقتینی چکن " دیوان حکمت " این 1820-1825-جی ایللر آراسیندا گنجه ده فورمالاشدیغی گومان ائدیلیر. سونراکی دؤورلرده مجلسین شؤهرتینین آرتماسی تیفلیس گیمنازیاسیندا شرق دیللری اوزره موعلیم ایشلهمیش ای.گریگوریئوین، بیر واختلار " کافکاز " قزئتینین رداکتور اولموش ای.آ.سلیویتسکینین، تیفلیس گیمنازییاسیندا آذربایجان و فارس دیللری موعلیمی،"Turetsko-tatarskiy bukvar" درسلیگینین مؤلیفی ل.ز.بوداقووون، ف.بودنشدتین و ق.روزئنین دیقتینی جلب ائتمیش و بو شخصلرین " دیوان حکمت "-ین ییغینجاقلاریندا ایشتیراکینا سبب اولموشدور.
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-ادبی حیاتیندا موهوم رول اوینایان، عومومبشری هومانیست دَیرلری میلّی پوئتیک فورما و بیچیمده دونیا ادبیاتینا ارمغان ائدن، بدیعی-استتیک دَیرلری، اتیک-اخلاقی پرینسیپلری شرق نظمیندن و دیداکتیسایندان چیخاریب تام یئنی مرحلهیه چاتدیران، ان باشلیجاسی بوتؤو بیر معاریفچی ضیالیلار و حوریتسئور اینسانلار نسلینین یئتیشمهسینده اساس حلقهلردن بیرینی تشکیل ائدن " دیوان حکمت " این یارادیجیسی، ایدئیا ایستیقامتینی موعین ائدن، اؤز نوفوذو ایله اونو آز قالا بینالخالق بیر ادبی تشکیلاتا چئویرن میرزه شفیعین پوئتیک دوشونجهلری، حیاتا موناسیبتی یاشادیغی سوسیال موحیطین قانونلاری چرچیوهسینه سیغمامیشدیر. او، کؤهنه جمعیتین حیات طرزینه، ایسلام دینی و شریعت قایدالارینا قارشی کسکین اعتیراضینی بیلدیریر، اینسان شخصیتینین آزادلیغی یولونو معاریفده...، علمی بیلیکلرین یاییلماسیندا، معنوی یوکسکلیگه چاتماقدا گؤروردو (6،تئیمور احمدوو، 05 مارت 2014). میرزه شفیع اینسانی آزاد گؤرمک ایستهییردی، بو آزادلیق اونون شخصیتینین بوتؤولوگوندن، ایجتیماعی و سیاسی موناسیبتلرده حوقوقلارینین قورونماسیندان، دموکراتیک و هومانیست دَیرلره صاحیب اولماسیندان کئچیردی. میرزه شفیع " شاه عباس " ، " تئیمور " ، " درویش " ، " سعدی و شاه " ، " سوال-جاواب " منظوم حکایهلرینده موستبید دؤولت باشچیلارینی، حاکیملری، خالقی جهالتده ساخلایان دین خادیملرینی، آجگؤز و تاماهکار دؤولت آداملارینی تنقید ائدیر، ایجتیماعی بلالارین کؤکونو اونلارین اؤزباشینالیغیندا،خالقدان اوزاق دوشمهلرینده گؤرور، اؤز شعیرلرینی ایسه بو شخصلرین عئیبجرلیکلرینی بوتون چیلپاقلیغی ایله گؤسترن گوزگویه بنزهدیردی. یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز منظوم حکایهلرده کوتلهلرین ناراضیلیغی، اونلارین ظولمکار شاه علئیهینه آیاغا قالخماسی، خالقین مودریکلیگی، اوزاقگؤرنلیگی، قلبیآچیقلیغی ماراقلی و تاثیرلی بویالارلا وئریلمیشدیر. میرزه شفیع اینسانین اوجالیغینین، غورورلو اولماسینین، مسعود و خوشبخت یاشاماسینین بیرینجی شرطی کیمی حورّیّتی و شخصیت آزادلیغینی گؤتوروردو، او، آزاد اینسانین سرو آغاجی کیمی شوخ، اوجا و اَییلمز اولدوغونو بیلدیریردی.
آزادلیق رمزیدیر شوخ سرو آغاجی،
أییلیب بوداغی توخونماز یئره.
آردینجا جذب ائدیر او نظرلری
دایما اوجالار نورلو گؤیلره.
فیرتینامی قوپدو، کولکمی اسدی،
تؤکولمز یارپاغی، اَییلمز قدّی.
بیلمز بو دونیادا ریاکارلیغی،
عولویدیر، نجیبدیر اونون وارلیغی.
قاریشیق حیاتین غمیندن اوزاق،
ساکیت مزارلیقدان گؤیلره قالخار.
سرین کؤلگهسینه کیم گلسه قوناق
دالینجا گؤیلره بویلانار، باخار.
بیر یاشیل قولـلهدیر - اومید قولـلهسی،
اوجالیب تپهسی عرشه دایانار.
آلتیندا گمیرر قوردلار مزاری،
اوستونده اولدوزلار سایریشیب یانار.
میرزه شفیعین " دیوان حکمت " ده اوخودوغو هر بیر شعیر مجلیسده قیزغین موباحیثه و موذاکیرهلره سبب اولور، قلم صاحیبلرینی یئنی یارادیجیلیق آختاریشلارینا روحلاندیریر، اونلارین هر بیرینی حادیثهلره آچیق گؤزله باخماغا و دوزگون نتیجه چیخارماغا وادار ائدیردی.
میرزه شفیعین ایجتیماعی مؤوضولارا موراجیعتی، جسارتلی فیکیرلری اونون قلم یولداشی، " دیوان حکمت "-ین فعّال عوضوو میرزه مهدی ناجینین ده یارادیجیلیغینا گوجلو تاثیر ائتمیش، اونو دا ایجتیماعی مضمونلو شعیرلر یازماغا روحلاندیرمیشدیر. ناجی " تاخیل قیتلیغی و شهر اهلینین هامیسی " آدلی شعیرینده خالقین آغیر فلاکتلرله اوز-اوزه قالماسی، حیات سوییهسینین سون درجه آشاغی دوشمهسی، گوذران، معیشت پروبلمینی اؤنه چکیلمیشدیر. باشقا بیر شعیرینده ایسه شاعیر گنجهده باهالیغین باش آلیب گئتمهسیندن، حؤکومت اورقانلارینین بونونلا باغلی هئچ بیر تدبیر گؤرمهمهسیندن، اوستهلیک، شهر وارلیلارینین اهالینین فلاکتی اوزرینده اؤزونه طمطراقلی حیات قورماسیندان دانیشیر و اونلاری تاریخدن عیبرت گؤتورمگه چاغیریر.
ییغیشدیرما بو دونیانین مالینی،
گؤرمورسنمی آنین قیل و قالینی،
بیر فیکر ائله گؤزوم، آنین دالینی
اؤزونه یئتیشمز اوندان بیر خئیرات.
ناجی شعیرینین تنقید هدفلریندن بیری ده خالقی اسارت و جهالتده ساخلایان، اؤزو ایسه نه جنّته، نه ده جهنّمه اینانمایان، سادهجه دینی وار-دؤولت، یاخشی حیات اوچون واسیطه حساب ائدن موللالار، شئیخلر، عوموماً، دین خادیملری، اونلارین هاوادارلاری اولموشدور.
نه خوف ائیلر جهنّمدن، نه جنّت آرزو ائیلر
بیلیرلر اؤزلرین حیرص ایله چوخ کامیلو ایللا.
19. عصرین بیرینجی یاریسیندا فعالیته باشلامیش و تکجه شاعیرلرین دئییل، دؤورون بوتون تانینمیش آداملارینین دیقتینی اؤزونه جلب ائتمیش، کلاسیک ادبیاتین گؤرکملی نوماینده لری فردوسی، نظامی، حافظ، سعدی و دیگر صنعتکارلارین یارادیجیلیغی ایله باغلی درین مضمونلو موذاکیرهلری،علمی موحاکیمهلری ایله اوزون مودّت علمی بیر مرکز کیمی تانینمیش " گولوستان " ادبی مجلیسینین آدی، شؤهرتی اونیورسال ذکا صاحیبی عباسقولو آغا باکیخانوولا باغلی اولموشدور.
مجلیسده اساساً ع.باکیخانوو اؤز اثرلرینی اوخویار، فیکیر و مولاحیظهلر اونون اثرلرینین اطرافیندا آپاریلاردی. " گولوستان " ایجتیماعی-سیاسی وضعیته آز موداخیله ائتسه ده، قوبا و قوبا اطرافی بؤلگهده ضیالیلار نسلینین یئتیشمهسینده موهوم رول اوینامیشدیر.
1838-جی ایلده اوردوباددا تشکیل اولونموش، اؤز سیرالاریندا حاج آغا فقیر، محمد تاغی صدقی، جانی اوردوبادی، حاجی میرزه آغا رحیم قدسی اوردوبادی، محترم اوردوبادی، موللا محمد اوردوبادی، احمدآغا شمی، اوستا زینال نقّاش، موللا حسین بیکس، مشدی حسن دباغ، سالک اوردوبادی، نادم ناخچیوانی، میرزه مهدی ناخچیوانی و دیگر زمانه ضیالیلارینی بیرلشدیرن " انجمن الشعر" مجلیسینین عوضولری " گولوستان " ادبی مجلیسینین نومایندهلریندن فرقلی اولاراق ایجتیماعی حیاتدا داها فعال ایشتیراک ائدیر و ایجتیماعی مضمونلو اثرلرینده تزاریزمین ایشغالچیلیق سیاستینی پیسلهمکدن بئله چکینمیردیلر. حاج آغا فقیرین " کوردون چول ساتماسی " ، " شیکایت " اثرلرینده کؤهنه و مورتجع عادتلر پیسلهنیر، موللالار، چاووشلار، کوخالار رئیسلر، قوبرناتورلار تنقید هدفینه چئوریلیردی. باشقا آدی " فاطی و قوبرناتور " اولان " کوردون چول ساتماسی " آدلی منظومه ده فاطی آدلی بیر قارینین چول توخوماسیندان و اونو ارینه وئرهرک شهره ساتماغا گؤندرمهسیندن بحث ائدیلیر. ار چولو شهرده نه قدر گزدیریرسه اونو آلان اولمادیغیندان، آپاریب قوبرناتورا- ژنرالا وئرمگی قرارا آلیر. فیکیرلشیر کی، ژنرال چولون عوضینه اونا پول وئرر، او دا گئدیب ائوینه بازارلیق ائدر. آما چولو گؤتورن ژنرال اونا اوچ دفعه " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس " دئمکله بورجدان چیخماغا چالیشیر. ائوینه قاییدان ار آروادینا مسلهنی آچدیقدا، آرواد اونو دا گؤتوروب ژنرالین یانینا یولا دوشور و شاعیر تزارین خوصوصی نومایندهسینین خسیسلیگینی، آجگؤزلوگونو، تالانچیلیغینی آشاغیداکی میصراعلارلا اونون ایفاده ائدیر:
وئرمیسن اول چولا سن اوچ " خوْروْشو " ، بیر " مالادِس "
وئریریک هر کسه، وئرمزلر بیزه بیرجه سوغان.
یا پولو، یا چولو وئر، ایستهمیریک بیز " خوْروْشو "
" مالادِس " قارنیمیزی سیر ائلهمز، ایستیری نان .
عومومیتله، 19. عصرین سونونا دوغرو آذربایجان ادبیاتیندا تراریزمین ایچ اوزونو آچان، اونون یئرلی خالقلارا ائتدیگی ظولمو و غدارلیغی ایفشا ائدن، قوبرناتورلارین، پریستاولارین، قلاوالارین موسلمان اهالییه یوخاریدان-آشاغی باخماسینی، اونلاری تحقیر ائتمهسینی ساتیریک قلمله قامچیلایان نومونهلر هندسی سیلسیله ایله آرتمیشدیر. 19. عصر شاعیر و یازیچیلارینین ایش و فعالیتلرینی مورکّبلشدیرن مسلهلردن بیری ده بو ایدی کی، اونلار ایکی جبههده، بیر طرفدن ایشغالچی تزار حؤکومتینه، اونون یئرلرده کی اؤزباشینا روتبهلیلرینه قارشی، دیگر طرفدن خالقی ظولمت و جهالتده ساخلایان، اونون معاریف و مدنیت یولونا سدّ چکن، شریعت آدی ایله اینسانلارین الینی-قولونو بوخوولایان، اونلاری گؤزلرینی آچماغا قویمایان فئودال تفکّورلو اینسانلارا، دین خادیملرینه، موللالارا، ریاکار زاهیدلره، حیلهگر درویشلره قارشی ووروشمالی اولموشدولار.
حاج آغا فقیرین وفاتیندان سونرا " انجمن الشعرا " نی قورویوب ساخلایان، اونون ایجتیماعی حیاتلا علاقهسینی مؤحکملندیرن، بیر چوخ ضیالیلارلا، او جوملهدن قربانعلی شریفزاده، نصرالله شئیخوف، اسدآغا کنگرلینسکی، جلیل محمدقولوزاده، پاشا سولطانوف، نجفقولو آغا عئینعلی سولطانوف، میرزه محمد خلیلوف و باشقالاری ایله ادبی مجلیس آراسیندا یاخین دوستلوق علاقهسی قوران گؤرکملی پداقوق، ایستعدادلی شاعیر، آذربایجانین معاریفی تاریخینده خوصوصی یئری اولان محمد تاغی صدقی اولموشدور. اونون هم رهبرلیک ائتدیگی " انجمن الشعرا " مجلیسی، هم ده یاراتدیغی یئنی تیپلی مکتبلر آچیق فیکیرلی ضیالی نسلینین یئتیشمهسینده آذربایجان خالق جومهوریتی قوروجولوغونا گئدن یولدا اصل مایاک اولموشدور. محمد تاغی صدقینین رهبرلیک ائتدیگی " مکتبی-تربیه "نی سجیهلندیرن جلیل محمدقولوزاده یازیردی: " مکتبی تربیه " بیز یئنییئتمه موعلیم و ادیبلر اوچون بیر دارالعرفان حساب اولونوردو " (14، شریف ه. 18 نویابر 1955-جی ایل).
محمدتاغی صدقی بیر معاریفپرور ضیالی کیمی آذربایجاندان علاوه ، شرق اؤلکهلرینده، روسیهنین بیر چوخ شهرلرینده چاپ اولونان قزئت و ژورناللاری دایم ایزلهییر، دونیادا باش وئرن حادیثهلردن خبردار اولماغا چالیشیردی. او، جورج زئیدانین عرب دیلینده نشر ائتدیگی " الهلال " ژورنالینی، میرزه علی محمد خان کاشانینین " سوریه " ، " پرورش " ، کلکتهده چیخان " حبل المتین " و س. قزئتلری آلیر، اونلارلا مونتظم علاقه ساخلاییردی. " پرورش " قزئتی باغلاندیقدان و ناشیر میرزه علی محمد خان کاشانی ورملهییب وفات ائدنده صدقی اونون قبیر داشی اوزرینده آشاغیداکی سؤزلری یازمیشدی:
قبرینه فدا اولوم، ائی وطن فداییسی!
صدقینین ان بؤیوک خیدمتلریندن بیری رهبرلیک ائتدیگی مکتبلرده تورک دیلینه خوصوصی یئر وئرمهسی اولموشدور: " عصری-حالیه ده یئر اوزونده هر قؤوم و هر طایفا دانیشدیغی لیسان ایله یازیشیر. بیز قافقازدا ساکین اولان تورکلر عالمی -ادبیاتدان کنار کنار دوشموشوک کی، هنوز معلوم اولا بیلمیر کی، بیزلر تورک اولا-اولا، ایرسال و مورسولوموزون فارسی اولماغینا سبب ندیر؟
بیان اولسون کی، گؤرک، آیا، بیزلر عرب لیسانیندان نه اخذ ائتمیشیک و فارسی زباندان نه ساخلامیشیق؟ روس دیلیندن نه اؤیرنمیشیک، تورک دیلیمیز نه حالته دوشوب؟ "
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا بیر-بیرینین آردینجا " فوج الفصها " ، " بیت الصفا " ، " مجلس انس" ، " مجلس فراموشان " ، " مجمع الشعرا " کیمی ادبی بیرلیکلر یارانمیش، اؤلکهنین اساس ضیالی پوتنسیالینی، آچیق گؤزلو اینسانلارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدیر. عصرین ایکینجی یاریسیندا ایلک ادبی مجلیس کیمی فورمالاشان " فوج الفصها "نین اوزون مودّت ادبیات تاریخینده، ادبی مجلیسلر حاقیندا صؤحبت گئدن علمی اثرلرده آدی چکیلمهمیشدیر. بو دا سببسیز دئییلدی، چونکی مجلیسده پارلاق ادبی ایستعدادا مالیک شاعیرلر، قلم صاحیبلری آز اولموش و اونلار دا داها چوخ کلاسیک شاعیرلره نظیره یازماقلا و یاخود اونلارین وزن و قافیه سیستمینی تکرار ائتمکله مشغول اولموشلار. " فوج الفصها "نین سیرالاریندا موللا فتاح، موللا مجرم، خیالی، نجّار، ماهر، قاصر، سروی، تاب، پنهان، طاهری، محب، محقر، عاجز کیمی شاعیرلرله یاناشی، " جواهیرنامهیی-لنکران " اثرینین مؤلیفی میرزه سعیدعلی بیگ کاظمبیگوف، " تاریخی لنکران و تالیش " اثرینین مؤلیفی میرزه احمد میرزه خوداوئردی اوغلو، " هئیت " اثرینین مؤلیفی میرزه علی اکبر آخوندوف، لنکران ماحالیندا ایلک یئنی تیپلی مکتبین تشکیلاتچیسی میرزه صادق بیگ مهمانداروف کیمی عالیم و آچیقفیکیرلی اینسانلار تمثیل اولونموشلار. جنوب بؤلگهسینده معاریفچیلیک حرکاتینین بیرینجیلریندن اولان میرزه اسماییل قاصر آدیچکیلن ادبی مجلیسه رهبرلیک ائتمیش، اونون دیگر ضیالی و قلم صاحیبلری ایله علاقهلرینی یاراتمیشدیر.
اثرلرینده محبت مؤؤضوسو اوستونلوک تشکیل ائدن م.ای.قاصرین یاشادیغی جمعیتده راست گلدیگی عئیبجرلیکلری تنقید ائدن " اسکیناس " ، " قارا پول " ، " اره وئردی " ، " اودون " ، " بالاخانیم " کیمی ایجتیماعی مضمونلو شعیرلری ده واردیر. لاکین قاصر دونیاگؤروشونون آز اولماسی، تاریخی پروسهلردن باشینین چیخماماسی، ایجتیماعی ضیدیتلرین کؤکونده دایانان پروبلملرین ماهیتینی گؤره بیلمهمهسی اوجباتیندان، جمعیتده کی بوتون فیتنه-فسادلارین، حیله و یالانلارین محض پوللا باغلی اولدوغونو دوشونموشدور.
دونیاده نیکو بد یئتیشر خلقه پولدن،
گاه دؤنر انگبینه، گاه دؤنر زهری-ماره پول.
سالمیش خلاییق ایچره بسی شور و قولقوله،
دورموش اؤزو بو حالته ائیلر نظاره پول (12، ص.215-216).
19. عصرین ایکینجی یاریسیندا آذربایجان ادبیاتیندا خوصوصی یئری و مؤوقعیی اولان،عومومیتله گؤتوردوکده ایسه قافقازدا یاشایان " شاعیرلرین سرآمدی " سئیید عظیم شیروانینین تشبّوثو ایله یارادیلمیش و اونون رهبرلیگی آلتیندا فعالیت گؤسترمیش " بیت الصفا " ادبی مجلیسی میرزه نصرالله بهار، موللا آغا بیخود، علی اکبر غافل، غفار راغب، محمد صفا، سالک، میرزه محمود ذوقی، آغابابا ظهوری، ضیا، فروغی، نجف بیگ، میرزه محمد حسن ناله، محمد صفا ، میرزه نصرالله دیده کیمی دؤورون آچیق گؤزلو، بصیرتلی سؤز و قلم اوستادینی بیرلشدیرمیشدیر. آذربایجان معاریفچیلیگینین سرحدلرینین گئنیشلنمهسینده، خالقین ایچینده ایستیقلال ایدئیاسینین یاییلماسیندا، میلّی اؤزونودرک پروسهسینده شرق ادبیاتینی، تاریخینی، منطیقینی، فلسفهسینی، ایسلام فیقهینی و شریعتینی، آذربایجان خالقینین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤزل بیلن، بونونلا برابر، روس و اوروپانین دموکراتیک فیکرینی، معاریفچیلیک ایدئیالارینی اؤیرنمگه چالیشان، اونلاری موقاییسهلی شکیلده تحلیل ائدن سئییدعظیم شیروانینین یئری آیریجا قئید ائدیلمهلیدیر. سئیید عظیمین سایهسینده " بیت الصفا" ادبی مجلیسی آذربایجان مطبوعاتینین و دموکراتیک فیکرینین ایلک قارانقوشو کیمی قئید ائدیلن، موسلمان دونیاسینی معاریف ضیاسی ایله ایشیقلاندیرماغا گلن " اکینچی " ، " ضیا " قزئتلری ایله سیخ علاقهلر قورا بیلدی.سئیید عظیم شیروانی قزئتی " حالی-عالمه " واقیف اولماغین،جهالتدن خیلاص اولماغین، موعاصیر دونیایا قوووشماغین، " آیاقلار آلتیندا پامال اولماماغین " یئگانه یولو، ترقّینین، تکنیکی یئنیلیکلردن ایستیفاده ائتمگین، معاریفلنمهیین آچاری حساب ائده رک، اؤزخالقینی اوخوماغا، غربین " ترقّییی-تامیندان " نومونه گؤتورمگه سسلهییردی. او، مکتبلیلرین " پیشیک و سیچان " ، " لئیلی و مجنون " ، " ساقی و شراب " کیمی کؤهنهلمیش ناغیل و افسانهلرله تربیهسینین هئچ بیر افکت وئرمهدیگینی، عکسینه، اونلاری جهالته سوروکلهدیگینی بیلدیریر، عوضینده، اونلاری موعاصیر دونیادا باش وئرن حادیثهلردن، علمی-تکنیکی یئنیلیکلردن خبردار ائتمگی ضروری حساب ائدیردی: بسدی تدریسی " گربه و موش " " لئیلی-مجنون " او " وصفی باده فروش " ( " سیچان و پیشیک " -ین، " لئیلی مجنون "-ون، " باده ساتانین وصفی "-نی تدریس ائتمک یئتر).
" مجلس انس " و " مجلس فراموشان " هر ایکیسی قاراباغدا، داها دوغروسو، شوشادا یارادیلمیش ادبی مجلیسلر ایدی. " مجلس انس"-ون یارادیلماسینین تشبوثچوسو میرزه رحیم فنا اولموشدور. 1864-جو ایلدن 1872-جی ایله قدر آدسیز فعالیت گؤسترن ادبی مجلیس عوضولرینین آراسینداکی خوش موناسیبته گؤره، " مجلس انس آدلانمیشدیر. مجلیسین خورشید بانو ناتوان، میرزه رحیم فنا، میرزه علعسگر نورس، میرزه حسن یوزباشوف، ممو بیگ مماعی، حاجی عباس آگه، محمدعلی بیگ مخفی، اسماییل بیگ داروغه، مشهدی نصیر لوحی، میرزه صادق پیران ایسمیخان اوغلو، حسین آغا جاوانشیر، بهرام بیگ فدایی، میرزه حاقوئردی صفا، محمد آغا مشتری، محمود بیگ محمود، میرزه جعفر، صمد بیگ صمد، ایسگندربیگ رستم بیگوف کیمی عوضولری ایله یاناشی، ع.حاقوئردییئف، م.ساریجاللی، ت.وزیروف، م.ک.نصیربیگوف آ. پریاوغلو، م.ه.حاجییئف و باشقا دؤورون تانینمیش سیمالاری دا تئز-تئز بورا باش چکردیلر. قاراباغ مجلیسلرینین باشلیجا علامتلریندن بیری اونلارین اکثر حالدا خواننده و چالغییلا موشاییعت اولونماسیدیر. گؤروندوگو کیمی، 19. عصرده دئمک اولار کی، اؤلکهنین بوتون بؤلگهلرینده بیر-بیرینین آردینجا ادبی مجلیسلر یارانمیش، اونلار آراسیندا سیخ علاقهلر اولموش، بعضاً عئینی شخص ایکی و داها چوخ مجلیسین عوضوو اولموشدور. لاکین باکی شهرینده، دیگر بؤلگهلردن فرقلی اولاراق مئیخانا و بدیههلر دئینلرین سایینین چوخ اولماسینا باخمایاراق، ادبی مجلیس چوخ گئج تشکیل اولونموشدور. بونون سببینی بعضیلری باکییا یاخین قوبا شهرینده " گولوستان " ، شاماخیدا " دیرالصفا " مجلیسینین فعالیت گؤسترمهسی ایله علاقهلندیریرلر. فیکریمیزجه، بو داها چوخ باکی شاعیرلرینین توی مجلیسلری ایله باغلی اولماسی، یعنی اونلارین ایجتیماعیتله علاقه ساخلاماق ایمکانینا مالیک اولمالاریدیر. لاکین بونا باخمایاراق، 19. عصرین سونلارینا یاخین باکیدا دا ادبی مجلیس یارانمیشدیر. " مجمع الشعرا " آدلانان مجلیسین ایجلاسلارینین 1880-جی ایللرده فعالیته باشلادیغینی گومان ائتمک اولار. مجلیس محمد آغا جومرینین تشبّوثو ایله یارانمیش و اونون منزیلینده فعالیته باشلامیشدیر. اونون سیرالاریندا آغاداداش ثریا، میرزه آغا دلخون، ابراهیم زلالی، وهاب واهب، میرزه رضاقولو هزاره، میرزه مهدی،علیعباس مشتاق، میرزه محمد مصور، میرزه عبدالخالق یوسف، مکاییل صئیدی، میرزه عبدالخالق جنّتی، آغاداداش منیری، میرزه هادی ثابت، حسین بیگ وحدتی، ابوالحسن واقف، آغاکریم سالک، هاشم بیگ ثاقب، سئیید زرگر، مشهدی آذر بوُزوْونالی، شاهین ناردارانی، میرزه محمدعلی بینوا، حاجی مختار مذنب زابراتی و دیگر ادبی سیمالار بیرلشمیشلر. " مجلس فراموشان "-ین عؤمرو 19. عصرده یارانمیش بوتون ادبی مجلیسلرین عؤمروندن اوزون اولموشدور. " مجمع الشعرا " نی اؤز زامانینین پوئتیک انسیکلوپدیاسی دا آدلاندیرماق اولار. مجلیس عوضولرینین اساساً کلاسیک اوسلوبدا غزل، قصیده، روباعی ژانریندا یازیلان شعیرلرینده جمعیت عوضولرینین ناراضیلیغینین آرتماسی، آزادلیق مئیللرینین گوجلهمهسی،عومومیتله، ایقتیصادی و سیاسی ساحهده باشوئرن دییشیکلیکلر فونوندا یئنی مضمون یئنیلیگی دیقتی چکیر. " مجمع الشعرا"نین فعالیتی اینقیلابلار دؤورونه دوشدوگوندن، اونون عوضولرینین یارادیجیلیغیندا ظولم، ایستیبداد علئیهینه داها جیدی بیاناتلار سسلهنیر، معاریف، علم، مدنیت، آزادلیق ایدئیالاری داها جسارتله ترنّوم ائدیلیردی. مجلیسین عوضوو اولان جنّتی آدلی شاعیر باکیدا خالق حرکاتینی سیلاح گوجونه یاتیرماق ایستهین تزار حؤکومتینه اوزونو توتاراق اونو عاغیللاندیرماغا چالیشیردی:
سیلاح ایله چتیندیر مردومون ایصلاحی، هوشیار اول
قیزیل قان ایله صحرانی گولوستان ائیلهمک اولماز.
نتیجه و تارتیشما
بورادا اونو دا قئید ائدک کی، " مجمع الشعرا"-نین20. عصرین اوّللرینده یئنی بیر جمعیته چئوریلهرک تورکچولوگو تبلیغ ائدن بیر تشکیلات کیمی فعالیت گؤسترمک آماجیندا اولموشدور.
بونونلا باغلی آمئا-نین الیازمالار اینستیتوندا " تورک سسی " آدلی شاعیرلر جمعیتینین مرامنامهسی ایندییهدک قورونوب ساخلانمیشدیر کی، ایلک دفعه اولاراق اونو تدقیقاتچی نصرالدین قارایئف چاپ ائتدیرمیشدیر. مرامنامه ده " تورک سسی "-نین تورک شاعیرلرنین جمعیتی، شوعارینین تورک وطنپرورلیگی، رسمی دیلینین تورک دیلی اولاجاغی، " تورکلوگون قاعیدهسینه و تورک ادبیاتینین گئنیشلنمهسینه چالیشاجاغی " ، آیری-آیری رایونلارداکی قووّهلری بیر آرایا گتیرمهسی بیر مقصد کیمی قارشییا قویولموشدور. تأسوف حیسی ایله ده اولسا قئید ائتمهلیییک کی، همین جمعیته فورمالاشماغا مقام تاپمامیشدیر.
بئلهلیکله، 19. عصرین ییرمینجی ایللریندن فورمالاشماغا باشلایان، اؤزونده دؤورون بؤیوک ضیالی پوتنسیالینی بیرلشدیرن، اونودولموش میلّی من آختاریشلاری ایله مشغول اولان ادبی مجلیسلر سون درجه مورکّب، ضیدیتلی، ائنیشلی-یوخوشلو یول کئچمکله، نهایت، همین عصرین سونوندا و 20. عصرین باشلانغیجیندا تورک دوشونجهسینه، تورک تفکّورونه گلیب چیخا بیلمیش، ادبیاتی فارس- عرب-روس مضمون و قیافهسیندن چیخاریب میلّی تمللر اوزرینه قالدیرا بیلمیشدی. بیر قدر ده کونکرتلشدیرسک، همین ادبی مجلیسلرین ایجتماعی فیکیر تاریخیمیزده کی یئرینی آشاغیداکی کیمی قییمتلندیره بیلریک:
قایناقلار:
کؤچورن: عباس ائلچین