ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیتاریخده ایز قویموش اونلو تورک سویو - خلج‌لر
تاریخده ایز قویموش اونلو تورک سویو - خلج‌لر
نامیق حاجی‌حیدرلی
خلج‌لر ویا خالاج‌لار اسکی تورک سویلاریندان بیری‌دیر. 9 – 10. یوزایللیکده یاشامیش عرب سیاح‌لاری‌نین اثرلرینده خلج‌لرین آدینا راست گلمک مومکوندور. ان آزی 2000 – 2500 ایل‌لیک تاریخه مالیک اولمالارینا باخمایاراق، خلج‌لرین تاریخی و تاریخده کی رولو کیفایت قدر آراشدیریلمامیشدیر. یالنیز 20-جی یوز‌ایل‌لیکدن باشلایاراق اوروپالی، ایرانلی و داها سونرا تورکیه‌‌لی تورکولوق‌لار طرفیندن آراشدیرمایا جلب ائدیلمیشدیر. تورکیه ده فاروق سومرین، فواد کؤپرولونون خلج‌لرله باغلی آراشدیرمالاری وار. ایراندا ایسه خلج تورکلری ایله باغلی ایکی کیتاب نشر اولونوب. بونلار علی‌اصغر جمراسی‌نین " خلج‌ها یادگار تورک‌های باستان " (اسکی تورکلرین یادیگاری خلج‌لر) و عبدالله واشقانی‌نین " خلج‌ها در آیینه تاریخ " (خلج‌لر تاریخین آیناسیندا) کیتاب‌لاری‌دیر. بونلاردان علاوه آیری-آیری کیتاب‌لاردا خلج‌لر حاقیندا قیسماً ده اولسا بحث ائدیلمیش، اینترنت سایت‌لاریندا و درگی‌لرده اونلارین حاقیندا بیر نئچه مقاله یاییملانمیشدیر. آذربایجاندا ایسه ایندی‌یه قدر بو بوی حاقیندا هرطرفلی آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. خلج‌لرین تاریخی ایله آز-چوخ تانیش اولدوقدا بللی اولور کی، اونلار تاریخده یئترینجه اونلو سویلاردان بیری اولموش، بیر نئچه دؤولتین یؤنتیلمه‌سینده فعال رول اوینامیش، بعضی حاللاردا ایسه بوتؤو بیر بؤلگه‌ده ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه یه یؤن وئرن توپلوم‌لاردان اولموشلار. تاریخده خلج بویونا منسوب اولان کیفایت قدر اونلو اینسان‌لار وار. اونلارین حاقیندا آراشدیرمانین سونوندا آیریجا سؤز آچاجاغیق.
خلج آدی‌نین آنلامی
محمود کاشغارلی‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده آدی چکیلن تورک بویلاریندان بیری ده خلج تورکلری‌دیر. بورادا خلج سؤزونون منشایی حاقیندا بئله یازیلیر: "...ایگیرمی ایکی‌لر اونلارا قال آج دئییرلر، " آج قال " دئمکدیر. سونرادان اونلارا خلج دئییلمیشدیر " . خلج آدی‌نین آنلامی حاقیندا دانیشان اکثر آراشدیرماچی‌لار خلج سؤزونو " قال آج " سؤزو ایله علاقه‌لندیریرلر. لاکین بو واریانتین دوغرو اولدوغونو دوشونموروک. ائرکن اورتا یوزایللیکلرده، اؤزل‌لیکله بیزانس قایناق‌لاریندا خلج بویونون آدی " خوْلاس " شکلینده ده یازیلیب. فیکریمیزجه، خلج سؤزونون ایلکین واریانتی محض "خوْلاس" ، یاخود دا "کوْلاس" اولوب. آس و یا آز سؤزو ان اسکی تورک سویلاریندان بیری‌نین آدی‌دیر. تورکلرین یاشادیغی اراضیلرده بیر چوخ توپونیم‌لرده سیخ-سیخ "آس" این ایزلرینه راست‌لانیریق. اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لرینده ده "آز بوْدوُن" ایفاده‌سی وار. چوخ بؤیوک احتیماللا خلج‌لر اسکی آزلاردان (آس – آز – اوُز) بیر قول اولاراق آیریلدیقلاری اوچون ایلک آدلاری خوْلاس و یا کوْلاس اولوب. سونرالار یوز ایللر عرضینده فورما دَییشدیره‌رک خلج/خالاج و یا کالاج شکلینی آلیب.
خلج‌لرین کؤکنی
خلج‌لر میلادین اوّل‌لرینده قازاخیستانین گونئی اراضی‌‌لرینده سیردریا و آمودریا چایلاری آراسیندا، ائله‌جه ده خوراسانین قوزئی اراضی‌‌لرینده یاشامیشلار. لاکین بورایا نه زامان یئرلشدیکلری و یاخود داها اول هارادا یاشامالاری باره‌ده هله‌کی دقیق بیلگی یوخدور. خلج‌لر 5-جی یوز‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینه قدر آیری-آیری تورک دؤولتلرینین ترکیبینده اؤز وارلیقلارینی قورویوب-ساخلامیشلار. عئینی زاماندا دؤیوشچو تورک توپلوم‌لاریندان بیری کیمی شؤهرت قازانمیشلار. ائرکن اورتا یوز‌ایل‌لیکلردن باشلایاراق، خوراسانین قوزئییندن ایچری‌لرینه دوغرو یئرلشمگه باشلادیلار. تورکیه‌‌لی پروفسور احمد تاشآغیل "ایسلام اؤنجه‌سی دؤنمده اورتا آسیادا یاشایان تورک بویلاری" آدلی مونوقرافی‌سینده یازیر: "خوراساندان گونئیه دوغرو ایره‌لی‌له‌ین خلج‌لر سیستانا گله‌رک اورادا یورد سالدیلار" . سیستانا کؤچ ائدن‌لر سؤزسوز کی، خلج‌لرین بیر قیسمی ایدی. آراشدیرماچی بلال حاتمی2013-جو ایلده آنکارادا نشر ائدیلن بیر مونوقرافی‌سینده اورتا یوز‌ایل‌لیکلرین یازیلی قایناق‌لارینا ایستیناد ائده‌رک خلج‌لر حاقیندا بونلاری دئییر: "بؤیوک احتیماللا خلج‌لر ایسلامدان اؤنجه حؤکومت قورموشلار. ندن کی، سمرقندین 6 کیلومترلیگینده تاپیلان پئنجیک شهری‌نین قالینتی‌لاریندا اوزه چیخان پوللار اوزرینده سوغدی دیلینده "خلج اوردو" ، یعنی خلج باشکندی یازیلیب. بو پوللارا و کاسان قالاسیندا تاپیلان یازی‌لارا دایاناراق دئمک اولار، او دؤنم خلج سویوندان ایکی قادین و اوچ کیشی حؤکم سورموش و اؤز آدلارینا پول دا بوراخمیشلار". گؤروندوگو کیمی هله ایسلامدان اؤنجه خلج‌لر اورتا آسیا اراضی‌‌لرینده و خوراسان اطرافیندا اونلو تورک سویلاریندان بیری اولموشدور.
خلج‌لرین داها فعال شکیلده اورتایا چیخماسی ایسه آغ هون دؤولتی‌نین یارانماسی ایله باغلی‌دیر. 408-جی ایلده (بعضی قایناق‌لاردا 420-جی ایل یازیلیر) خزرین دوغو ساحیلیندن هیندیستانین قوزئی حیصه‌سینه دوغرو اوزانان اراضیلرده قودرتلی آغ هون دؤولتی قورولدو. بو دؤولتین اساس قوروجولاری اولان بیر نئچه تورک بویوندان بیری محض خلج‌لر ایدی. خلج‌لر همین دؤنمدن باشلایاراق، ایندیکی افغانیستان و هیندیستان اراضی‌‌لرینده گوجلو مؤوقع قازانمیشدیلار. بو اراضی‌‌لره یئرلشمه‌لری ایسه ان آزی آغ هون دؤولتی‌نین قورولماسیندان یوز ایللر اوّله عاییددیر. تصادوفی دئییل کی، 13-جو یوز‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده هیندیستان اراضی‌‌سینده مئیدانا چیخان دهلی تورک سولطان‌لیغینی سونرالار 30 ایلدن آرتیق خلج تورکلری ایداره ائتمیشدی. بو گون ده بو اراضیلرده 10 مین‌لرله خلج تورکو یاشاماقدادیر. سونرالار قاراقویونلو دؤولتینده و صفوی حاکیمیتی دؤنمینده ده خلج‌لر اؤنملی مؤوقعیه صاحیب اولان تورک بویلاریندان بیری اولدولار. اورتا یوزایللیکلرده خلج‌لرین یئرلشمه آرئالی اورتا آسیادان قافغازا، هیندیستاندان قیریما قدر گئنیشلندی. حاضیردا بو اراضیلرده عومومی‌لیکده یوز مین‌لرله خلج تورکو یاشاماقدادیر. لاکین تأسوف‌لر اولسون کی، سون یوز ایل‌لرده اساساً هیندیستاندا و افغانیستاندا، قیسماً ایسه ایراندا اولماقلا اون مین‌لرله خلج آسیمیلاسیونا اوغرادی، دیللرینی ایتیردی.
هیندیستان خلج‌لری
" هیندیستان بیر آنادیر. اونون ایکی اؤولادی وار.
بونلارین بیری تورکلر، دیگری ایسه هیندلی‌لردیر".
ماهاتما قاندی
هیندیستان آزادلیق حرکاتی‌نین لیدری
تورکلر هیندیستاندا میلادین ایلک یوز‌ایل‌لیکلرینده مسکون‌لاشمیشدیلار. سونرالار مین ایله یاخین هیندیستانی تورکلر ایداره ائتمیشدی. بو آنلامدا ماهاتما قاندی تورکلر و هیندلر حاقیندا سؤیله دیگی دئییمده چوخ حاقلی‌دیر.
هیندیستاندا مسکون‌لاناشان ایلک تورک بویلاریندان بیری ده خلج تورکلری‌دیر. تأسوفله قئید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، تورکلرین هیندیستان تاریخینده کی یئری و رولو هله یئترینجه آراشدیریلماییب. بو سببدن بورادا یاشایان تورکلرین، ائله‌جه ده خلج‌لرین فعالیتی، عادت-عنعنه‌لری و سایلاری باره ده دقیق بیلگی یوخدور.
خلج‌لر هیندیستان تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخیبلار. دهلی سولطان‌لیغی‌نین قورولماسیندا و یؤنتیلمه‌سینده فعّال رول اوینادیقلاری کیمی بو اؤلکه‌ده مؤوجود اولان مادّی-مدنیت آبیده‌لرینده ده خلج‌لرین زحمتی وار. هیندیستاندا 300 ایلدن آرتیق حؤکم سورن دهلی سولطان‌لیغی‌نین باشچی‌لاریندان 3 نفری خلج اولموشدو. یازی‌نین سونوندا اونلارین هر بیری حاقیندا دانیشاجاغیق.
دهلی سولطان‌لیغینا خلج‌لرین رهبرلیک ائتدیگی دؤنمده بیر سیرا معمارلیق نومونه‌لری اینشاء ائدیلمیشدی، یئنی یاشاییش یئرلری سالینمیشدی. خلج تورکلریندن اولان فیروزون دؤنمینده ایسه فیروزآباد شهری سالینمیشدی. هیندیستانداکی مشهور "قوة الاسلام" مسجیدینده علاالدین توربه‌سی وار. علاالدین ایسه اونلو خلج تورکلریندن بیری‌دیر.
بعضی قایناق‌لارا گؤره هیندیستاندا یاشایان تورکلرین عومومی سایی 100 میلیوندان آرتیقدیر. خلج‌لر بو اراضی‌‌لره ایلک یئرلشن و اوسته‌لیک هیندیستان تاریخینده اؤنملی یئر توتان تورک سویلاریندان بیری‌دیر. بورادا خلج تورکلری‌نین سایی‌نین 100 میندن آرتیق اولدوغونو احتیمال ائتمک اولار.
ایران خلج‌لری
ایراندا خلج آدلی 40-دان آرتیق اراضی، کند، داغ و سایر یئرلر وار. عبدالله واشقانی‌نین " تاریخ آیناسیندا خلج‌لر " کیتابیندا یازدیغینا گؤره ایراندا خلج تورکلری‌نین یاشادیغی 47 کند وار.
علی اصغر جمراسی " اسکی تورکلرین یادیگاری خلج‌لر " کیتابیندا ایراندا تهرانلا قوم آراسیندا یئرلشن خلجیستان آدلانان اراضی‌‌دن بحث ائدیر. اونون یازدیغینا گؤره ایراندا 54 کندده خلج تورکجه‌سینده دانیشیلیر. جمراسی‌نین یازدیغینا گؤره ایراندا یاشایان خلج‌لر 13-جو یوزایللیکده موغول هوجوم‌لاری زامانی سوریه‌یه، لوبنانا و فلسطینه کؤچ ائدیر. تخمیناً، یوز ایل سونرا امیر تئیمور دؤنمینده یئنیدن تاریخی تورپاق‌لارینا – ایرانا گئری دؤنورلر. آراشدیرماچی علی اصغر جمراسی بو حاقدا بئله یازیر:
"خلج بویونون آغ‌ساققال‌لاری امیر تئیمورون قبولونا گئتمیش و اونلاری ایرانا اؤز تورپاق‌لارینا گئری قایتارماسینی خواهیش ائتمیشلر. امیر تئیمور اونلارین خواهیشینی قبول ائتمیش و خلج‌لرین ایرانا دؤنوشونو تأمین ائتمیشدی".
ایراندا خلج‌لر بیر چوخ بؤلگه‌لرده یاشاییرلار. بعضی قایناق‌لارا گؤره ایراندا خلج‌لرین یاشادیغی کندلرین سایی 60-دان چوخدور. اونلارین ان چوخ مسکون‌لاشدیقلاری بؤلگه ایسه ایرانین مرکزی – تهراندان قوما قدر اولان اراضی‌‌لردیر.
ایراندا آیری-آیری سویلارین سیاهی‌یا آلینماسی آپاریلمادیغی اوچون (یاخود دا آپاریلیب، آنجاق گیزلی ساخلاندیغی اوچون) بورادا خلج‌لرین سایی حاقیندا دقیق بیلگی یوخدور. بو رقم 40 مینله 70 مین آراسیندا دَییشیر. لاکین ایراندا خلج‌لرین سایی‌نین بوندان ان آزی 3 دفعه چوخ – 150-200 مین جیواریندا اولدوغونو دوشونوروک. ندن کی، ایران حاکیمیتی هر زامان بو اراضیلرده یاشایان تورکلرین سایینی مومکون قدر گیزلتمگه و رقم‌لری کیچیلتمگه چالیشیر. آیریجا، اهالیسی 1 میلیوندان چوخ اولان قوم شهری‌نین محله‌لریندن بیری بوتونلوکله خلج تورکلریندن عیبارتدیر. اوسته‌لیک، بعضی آراشدیرماچی‌لارین یازدیغینا گؤره تکجه تهراندا 20 مینه یاخین خلج وار.
افغانیستان خلج‌لری
حاضیردا افغانیستانین 33 میلیون اهالیسی وار. اؤلکه اهالیسی‌نین 15 میلیونو تورک منشالی‌دیر. لاکین تورک اهالی‌نین بؤیوک حیصه‌سی آسیمیلاسیونا اوغراییب، آنا دیللرینی اونوتموشلار. بورادا آسسیمیلاسیونا معروض قالان تورک سویلاریندان بیری ده خلج‌لردیر.
امین‌لیکله دئمک اولار کی، افغانیستان ان اسکی تورک یوردلاریندان بیری‌دیر. بو اؤلکه‌نی میلاددان 150 ایل اوّلدن باشلایاراق، سون یوز ایله قدر فاصیله‌لرله تورکلر ایداره ائتمیشدیر. میلاددان اؤنجه 125-جی ایلدن میلادین 40-جی ایلینه قدر ساکا تورکلری، میلادین 40-جی ایلیندن 5-جی یوز‌ایل‌لیگه قدر کوشان‌لار، 5-جی-6-جی یوزایللیکده آغ هونلار افغانیستاندا حاکیمیت سورموشلر. سونراکی دؤورلرده افغانیستان یوز ایللر بویو غزنه‌لی تورکلری‌نین، سلجوق‌لارین، امیر تئیمور نسلیندن اولانلارین، صفوی‌لرین، آفشارلارین و دیگر تورک دؤولتلرینین ترکیبینده اولموشدور.
دئمه‌لی، تورکلر هله میلاددان یوز ایللر اؤنجه افغانیستان اراضی‌‌لرینده مسکون‌لاشماغا باشلامیشلار. خلج‌لر ساکالاردان سونرا افغانیستان اراضی‌‌لرینه یئرلشن ایلک تورک بویلاریندان بیری‌دیر. لاکین خوراسانین بیر حیصه‌سی‌نین افغانیستان سرحدلری‌نین داخیلینده یئرلشدیگینی نظره آلساق، سؤیله‌مک اولار کی، میلاددان یوز ایللر دئییل، بلکه ده مین ایللر اؤنجه ده بو تورپاق‌لاردا تورکلر یاشاییب. ندن کی، خوراسانین ان اسکی تورک یوردلاریندان بیری اولدوغو دانیلمازدیر.
گؤرونن بودور کی، ائرکن اورتا یوزایللیکلرده خلج تورکلری افغانیستان اراضی‌‌سینده ساییلیب-سئچیلن تورک بویلاریندان بیری اولموشدور. سؤزسوز کی، اونلار افغانیستان اراضی‌‌سینده حؤکم سورموش تورک دؤولتلرینین اوردوسوندا و یؤنتیمینده رول آلمیشلار. آغ هون دؤولتی‌نین قورولماسیندان سونرا خلج‌لر افغانیستاندا داها اؤنملی مؤوقعیه صاحیب اولموشدولار. همین دؤنمده افغانیستان دا آغ هون دؤولتی‌نین ترکیبینه داخیل ایدی. بو دؤولتی قوران اساس تورک بویلاریندان بیری ایسه خلج تورکلری ایدی. دئمه‌لی، خلج‌لر اوزون ایللر افغانیستانی ایداره ائدن بویلاردان بیری اولوب.
تأسوف کی، افغانیستان تاریخینده ده تورکلرین یئری و رولو گئنیش شکیلده آراشدیریلمامیشدیر. بو سببدن خلج تورکلری‌نین ده افغانیستان تاریخینده اوینادیغی رول و بو اؤلکه‌نین تاریخینده اؤزونه‌مخصوص یئر توتموش اونلو خلج‌لر حاقیندا بیلگی‌لر یوخ حدّینده دیر. افغانیستان خلج‌لری‌نین کئچدیگی تاریخی یول و اونلارین بو گونکی دورومو آیریجا اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر.
آذربایجاندا خلج‌لر
تورکیه ده نشر اولونان ایسلام انسیکلوپدی‌سینده خلج‌لرین "آذربایجان و آنادولو اراضی‌‌لرینه موغول هوجوم‌لاری زامانی گلدیگی تخمین ائدیلیر" –جومله‌سی یئر آلیر. مؤلیف‌لر فیکیرلرینی اساس‌لاندیرماق اوچون "حتّی قیریمدا خلج آدلی کندلر وار" – فیکرینی علاوه ائدیر.
لاکین آراشدیرمالار و اورتادا اولان فاکت‌لار گؤستریر کی، خلج‌لر آذربایجان اراضی‌‌لرینه مین ایللر اؤنجه کؤچ ائتمیشلر. موغول هوجوم‌لاری زامانی خلج‌لرین گلیشی ایسه اونلارین آذربایجان اراضی‌‌لرینه 2-جی کؤچو ایدی. ناخچیوان اراضی‌‌سینده خلج آدلی یاشاییش ماسسیوینده آرکئولوژی قازینتیلار زامانی الده ائدیلن مادّی-مدنیت نومونه‌لری میلاددان خئیلی اوّل خلج‌لرین بو اراضیلرده یاشاماسینی بللی ائدیر. ندن کی، آرکئولوق عالیم‌لریمیز بو اراضی‌‌لردن تاپیلان اؤرنک‌لرین میلاددان اؤنجه‌یه عایید اولدوغو قناعتینده دیرلر. تاریخچی عالیم ولی بخشعلی‌یئف یازیر:
" خلج یاشاییش یئری شرور رایونونون عئینی آدلی کندی یاخین‌لیغیندا، آرپاچایین ساغ ساحیلینده یئرلشیر. یاشاییش یئری، بورادا آچیلان مرمر داش کارخاناسیندا گئدن ایشلر زامانی داغیدیلمیشدیر. اونون سالامات قالمیش حیصه‌سی‌نین ساحه‌سی 0،5 هکتاردیر. آبیده دن توپلانان یئراوستو ماتریال‌لار بوز و چهرایی رنگلی گیل قاب پارچالاریندان، امک آلت‌لریندن عیبارتدیر".
آشاغیداکی جومله لری ایسه " آرپاچای وادیسینین تونج دؤورو آرکئولوژی آبیده‌لری " مونوقرافی‌سی‌نین مؤلیفی زینب قولی‌یئوا یازیر:
" 1982-جی ایلده آرپاچای وادی‌سینده و.ه. علی‌یئف و آ.ق. سیدوف طرفیندن داها بیر قدیم یاشاییش یئری خلج کندینده آشکار ائدیلمیشدیر. 1984-جو ایلده عئینی تدقیقاتچی‌لار طرفیندن عرب‌یئنگیجه یاشاییش یئرینده آپاریلان قازینتیلار نتیجه‌سینده داش آلت‌لر و سرامیک نومونه‌لری تاپیلمیشدیر . 2008-جی ایلده آ.ق. سیدوف و و.ب. باخشعی‌یئف طرفیندن یئنیدن تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلن یاشاییش یئریندن انئولیت و تونج دؤورونه عایید فاکت‌لار آشکار ائدیلمیشدیر".
میثال‌لارین سایینی ایسته‌نیلن قدر آرتیرماق اولار. قناعتیمیز بودور کی، خلج تورکلری هله میلاددان یوز ایللر اؤنجه آذربایجان اراضی‌‌سینده یاشامیشلار. 13-جو یوزایللیکده خوراساندان و خوراسان اطرافی بؤلگه‌لردن قوزئی آذربایجانا کؤچ ائدن خلج تورکلری مین ایلدیر بو تورپاق‌لاردا یاشایان قوهوم-اقربالاری‌نین یانینا گلمیشدیلر.
غربی آذربایجاندا زنگه‌زور قزاسیندا قیسار خلج (1905-جی ایلده اهالیسی دپورت اولوناراق کند تاریخدن سیلینمیشدیر)، قافان رایونوندا خلج چایی و خلج کندی، ایروان قوبرنیاسی‌نین شرور-درله‌یز ماحالیندا خلج‌لر یوردو واردی. ائرمنی ایشغالی و واندالیزمی نتیجه‌سینده همین یئرده بو آدلار تاریخدن سیلیندی.
آنادولودا – آنتالیادا، بولودا، یوزقاتدا، آنکارادا، توقاتدا و دیگر بؤلگه‌لرده عومومی‌لیکده 20-یه یاخین حالاچ‌لار، حالاچلی (بعضی حاللاردا حاللاچ) آدلی کندلر قئیده آلینیب.
آذربایجاندا 3 رایوندا سَده‌رکده، شروردا و شاماخی‌دا خلج داغی وار.
بوندان باشقا آیری-آیری رایونلاریمیزدا، او جومله دن خیزی‌دا، قوبادلی‌دا، سالیاندا، شروردا و اوُجاردا خلج آدلی کندلریمیز وار.
آبشئرون اراضی‌‌سینده یئرلشن آتاچایین ساغ قولو اوّل‌لر خلچ‌چای آدلانیب. حاضیردا خلنچ‌چای کیمی یازیلیر.
بوندان علاوه آذربایجاندا خلج تورکلری‌نین آیری-آیری تیره‌لری (قوللاری) مسکون‌لاشیب. سالیان اراضی‌‌سینده چاندار (چاندارلی‌لار)، بئیلقان رایونوندا آشقال‌لیلار (اونلارین یاشادیغی اراضی‌‌‌نین آدینی یانلیش اولاراق دییشیب آشیقالی‌لار قویوبلار)، یئنه بئیلقاندا آشیقلی‌لار، خوجاوند، آغدام و فوضولی اراضی‌‌سینده چمنلی‌لر، بئیلقاندا دونیامالی‌لار (دونیامالی‌لار کندی‌نین اوّلکی آدی خلج اولوب)، گده‌بَی رایونوندا یاشایان فرضالی‌لار، زرداب، خاچماز و بئیلقان رایونوندا گؤدکلی‌لر و س. آذربایجانین موختلیف اراضی‌‌لرینده مسکون‌لاشان خلج تیره لری‌دیر.
بوتون بونلار خلج تورکلری‌نین اسکی تاریخه مالیک اولماسی‌نین و چوخ گئنیش آرئالدا یاییلدیغی‌نین گؤستریجی‌سی‌دیر.
تاریخده ایز قویموش اونلو خلج‌لر
حلاج منصور -خلج منصوردور
9-10. یوزایللیکده یاشامیش اونلو صوفی حلاج منصور حاقیندا چوخ یازیلیب. بو اوزدن اونون حیاتی حاقیندا دانیشماق فیکریمیز یوخدور. ساده‌جه آدی اوزرینده دوشونجهلریمیزی بیلدیره‌جه‌ییک.
اکثر مؤلیف‌لر اونون آتاسی‌نین صنعتی‌نین حلاج (یون دارایان، پامبیق دارایان) اولدوغو اوچون منصورا دا حلاج منصور دئییلدیگینی یازیرلار. آنجاق بوتون مؤلیف‌لر بونو احتیمال‌لار اوزرینده یازیر. اورتادا هئچ بیر توتارلی فاکت و یا قایناق یوخدور.
حلاج منصور خوراسانلی‌دیر. خوراسانین توُر کندینده دوغولوب. حاقیندا یازان‌لارین بیر چوخو اونون میلّیتینه توخونماسالار دا بعضی‌لری اونون فارس اولدوغونو یازیر. بیز ایسه اونون تورک، هم ده محض خلج تورکو اولدوغونو دوشونوروک؛
- خوراسان ان اسکی زامانلاردان تورک یوردودور. بورایا فارس‌لار ایلک دفعه گلنده آرتیق مین ایللر ایدی کی، خوراساندا سیخ شکیلده تورکلر یاشاماقدا ایدی.
- حلاج منصورون دوغولدوغو کندین آدی توُر کندیدیر. تور تورکله، تورانلا باغلی اولان اتنوتوپونیمدیر. ائرکن اورتا یوزایللیکلرده توُردا فارس‌لارین یاشاماسینی نه تاریخی قایناق‌لار یازیر، نه ده منطیق قبول ائدیر.
- تورکیه ده یاشایان بعضی خلج‌لر بو گون ده اؤزلرینی محض حاللاچ تورکو آدلاندیریر. تورکیه‌‌نین هاوران بؤلگه‌سینده حاللاچ آدلی کند وار. کندین اهالیسی اؤزونو خلج تورکو حساب ائدیر. بو کنددن اولان آراشدیرماچی حسن دمیرباش بیر نئچه ایل اؤنجه خلج‌لرلا باغلی حاضیرلادیغی کیتابی محض "تورکیه ده کی حاللاچ تورکلری" آدییلا یاییملایاجاغینی بیلدیرمیشدی.
-کیمه‌سه آتاسی‌نین صنعتینه گؤره لقب قوشماق نه درجه‌ده منطیقه اویغوندور؟ آتاسی موعلیم اولانلارا موعلیم و یا آتاسی حکیم اولانلارا حکیم دئییلیرمی؟
- پئشه بیلدیرن سؤزلر اکثر حاللاردا آددان سونرا گلیر؛ صمد موعلیم، حسن حکیم چاغیریلیر، موعلیم صمد، حکیم حسن چاغیریلمیر.
-اتنیک منسوبیت بیلدیرن سؤزلر ایسه اکثر حاللاردا آددان اوّل دئییلیر و یازیلیر. مثلا، کورد احمد، کولانی ولی، پادار جمیل و سایر.
خلج‌لرین ایسلامدان ان آزی یوز‌ایل‌لر اؤنجه خوراسانا یئرلشمه‌سی و سیخ شکیلده بورادا مسکون‌لاشماسی ایله باغلی کیفایت قدر توتارلی تاریخی قایناق‌لار وار.
روزا ائیوازووا تاریخچی عالیم م. ولی‌یئفه ایستینادن یازیر: " خلج طایفاسی لاپ قدیم‌لردن خوراساندا و ایراقدا یاشایان قدیم تورک طایفالاریندان بیری‌دیر"
حلاج منصور دا اسکی تورک یوردو اولان خوراساندا – توُر کندینده دوغولان تورکدور و خلج تورکودور.
لکهنوتى(هیند) خلج‌لری
محمد بختیار خلجلی
13-جو یوز‌ایل‌لیگین اوّل‌لرینده بنقال کؤرفزی ساحیل‌لرینه یاخین، هیندیستانین قوزئی اراضی‌‌لرینده لکهنوتى سولطان‌لیغی قورولدو. بو اراضی‌‌لر خلج تورکلری‌نین سیخ یاشادیغی اراضی ایدی. سولطان‌لیغین قوروجوسو بو تورپاق‌لاردا یاشایان خلج تورکلریندن اولان محمد بختیار خلجلی ایدی. او، اطراف بؤلگه‌لرده یاشایان خلج‌لری اطرافینا توپلایاراق 1202-جی ایلده لکهنوتى خلجلی خاندان‌لیغینی قوردو. 1205-جی ایلده آرتیق اونون کوماندان‌لیغی آلتیندا 10 مینلیک قوشون واردی.تبّتی فتح ائتمک ایستگی‌نین نتیجه‌سیز قالماسی و بورا سفری‌نین اوغورسوز آلینماسی اونون نوفوذدان دوشمه‌سینه سبب اولموشدو. محمد بختیار خلجلی 1206-جی ایلده اؤلور. اؤلوم سببی حاقیندا 2 ورسیون وار؛ 1-جی ورسیونا گؤره آغیر مغلوبیتدن سونرا خسته‌لنمیش و کدریندن اؤلموشدور. 2-جی ورسیونا گؤره علی مردان آدلی اوردو باشچیسی (میر) طرفیندن اؤلدورولموشدور.
عزت‌الدین محمد خلجلی
1206-جی ایلده محمد بختیارین اؤلوموندن سونرا خلجلی خاندانی‌نین باشینا کئچمیشدی. اوردو باشچی‌لاری آراسیندا خئیلی طرفداری‌نین اولماسی اونون خاندان رهبری اولماسینی تأمین ائتمیشدی. او، 1211-جی ایله قدر حاکیمیتده اولموشدو.
علاالدین علی خلجلی
1211-جی ایلده عزت‌الدین محمد اؤلدو. علاالدین علی خلجلی خاندان‌لیغین رهبری اولدو. آز مودّت سونرا حاکیمیتده یئرینی مؤحکم‌لندیرمک اوچون اؤزونه رقیب حساب ائتدیگی اوردو باشچی‌لارینی سیرا ایله موختلیف بهانه‌لر گتیرمکله آرادان قالدیرماغا باشلادی. بو دا اونو خئیلی نوفوذدان سالمیش اولدو. بیر قدر سونرا وئرگی‌لری آرتیرماسی اوندان ناراضی اولانلارین سایینی خئیلی آرتیردی. 1213-جو ایلده خلج اوردو باشچی‌لاری بیرلشه‌رک علاالدین علی خلجلی‌نی دئویردیلر.
قیاس‌الدین خلجلی
لکهنوتى خلجلی خاندان‌لیغی‌نین ان اوزون‌عؤمورلو باشچیسی‌دیر. حاکیمیتده اولدوغو مودتده خالقلا عدالتلی داورانماغا چالیشمیشدی. داخیلی نیظام اینتیظام یاراتماق اوچون بیر سیرا ایشلر گؤرموشدو. اونون زامانیندا لکهنوتى اراضی‌‌لری‌نین دهلی سولطان‌لیغی طرفیندن ضبط ائدیلمه‌سی خاندان‌لیغی خئیلی ضعیف‌لتمیشدی. قیاس‌الین بو تورپاق‌لاری گئری آلماق اوچون چوخ چالیشسا دا مومکون اولمامیش، 1227-جی ایلده دهلی سولطان‌لیغی لکهنوتى خلجلی خاندان‌لیغینا سون وئرمیشدی. اونلارا مخصوص اولان بوتون تورپاق‌لار دهلی سولطان‌لیغی‌نین ترکیبینه قاتیلمیشدی.
بیلگه ملیک
1227-جی ایلده لکهنوتى خلج‌لری بیلگه ملیکی باشچی سئچمیشدیلر. لاکین بو سئچیم فورمال ایدی. ندن کی، آرتیق نه تورپاق‌لار واردی، نه ده خاندان‌لیق. بیر نئچه ایل یئنیدن خاندان‌لیق قورماق اوغروندا چالیشمیشدیلار. 1230-جو ایلده بیلگه ملیکین باشچی‌لیغی ایله دهلی سولطان‌لیغینا قارشی عوصیان قالدیرمیشدیلار. لاکین نتیجه اوغورسوز اولموشدو. بیلگه اسکی تورکلرده عاغیللی، مودریک و بیلگیلی آداما دئییردیلر. گؤرونور خاندان‌لیغین سوقوطا اوغرادیغی دؤنمده یئنیدن خاندان‌لیق قورماق اوچون بو دفعه بیلگه باشچی سئچیلمه‌سینه احتیاج دویموشدولار. لاکین بو دا آلینمادیقدا، خلج‌لر باشقا بیر عاغیللی سئچیم ائتمیشدیلر؛ دهلی خاندان‌لیغی‌نین ایچینده نوفوذ قازانماغا و یوکسلمگه چالیشمیشدیلار.
دهلی خاندان‌لیغی و خلج‌لر
دهلی سولطان‌لیغی ایندیکی هیندیستان تورپاق‌لاریندا 1206-جی ایلده قورولموشدو. 1526-جی ایله قدر حؤکم سورموشدو. لکهنوتى خاندان‌لیغی‌نین مغلوبیتیندن سونرا خلج‌لر گوجلنمکده اولان دهلی سولطان‌لیغیندا مؤوقع قازانماغا باشلادیلار. بیر قدر سونرا اوردودا اساس گوجلردن بیرینه چئوریلدیلر. نهایت 1290-جی ایلده دهلی سولطان‌لیغی‌نین باشینا خلج تورکو اولان جلال‌الدین فیروز کئچدی. بوندان سونرا دهلی سولطان‌لیغینی 30 ایل خلج تورکلری ایداره ائتدی.
جلال‌الدین فیروز
او، دهلی سولطان‌لیغی‌نین اوردو باشچی‌لاریندان ایدی. موغول‌لارا قارشی ساواشدا خوصوصی خیدم‌تلر گؤسترمیشدی. بو سببدن بؤیوک نوفوذ قازانمیشدی. سونرالار سولطان طرفیندن اوردونون ان یوکسک روتبه‌لی باشچی‌لاریندان بیری تعیین ائدیلدی. بوندان سونرا خلج‌لرین اوردو ایچریسینده چکیسی خئیلی آرتمیشدی. نهایت 1290-جی ایلده خلج اوردو کوموتان‌لاری بیرلشه‌رک سولطانی اؤلدوردو و جلال‌الدین فیروزو تاختا اوتورتدولار.
حاکیمیتده اولدوغو مودّتده بیر سیرا اوغورلار قازاندی. 1292-جی ایلده موغول‌لارلا ساواشدا غلبه قازاندی. اوردودا اساس وظیفه‌لره خلج تورکلرینی گتیردی. لاکین سونرالار خلج تورکلری‌نین اؤزلری‌نین آراسیندا ایکی‌تیره‌لیک یارانیر. جلال‌الدین فیروز 1296-جی ایلده اؤز قوهومو، اوردو امیرلریندن اولان علاالدین خلجلی طرفیندن اؤلدورولور.
رکن‌الدین ابراهیم خلجلی
جلال‌الدین فیروزون اؤلوموندن سونرا اونون خانیمی ملک‌جهان (ملیکی-جاهان) اوغلو ابراهیمی تاختا چیخاردی. آنجاق اونون حاکیمیتی چوخ چکمه‌دی. جمعی 5 آی سونرا علاالدین خلجلی اوردوسو ایله دهلی‌یه داخیل اولدو. باشچی عاییله‌سینی و اونون اطرافیندا اولان بیر چوخ شخص‌لری اؤلدوردو.
علاالدین محمد خلجلی
1296-جی ایلدن 1316-جی ایله قدر دهلی سولطان‌لیغی‌نین باشچیسی اولموشدو. حاکیمیتی‌نین ایلک ایللرینده سولطان‌لیق اراضی‌‌سینده اولان وارلی و گوجلو عاییله‌لری سیرا ایله آرادان قالدیریر، بعضی‌لرینی ایسه حبس ائدیر. اونون ان چوخ احتیاط ائتدیگی قووّه موغول ایمپراتورلوغو ایدی. 1294-جو ایلده قوبیلای خانین اؤلوموندن سونرا موغول ایمپراتورلوغو 2 یئره پارچالانیر. 1299-جو ایلده موغول‌لار 200 مینلیک اوردو ایله دهلی اوزرینه گلسه ده نتیجه الده ائده بیلمیرلر. قایناق‌لاردا علاالدین‌ین هم حیله‌گر هم ده غدار اولدوغو یازیلیر. 1306-جی ایلده دهلی اوزرینه گلن موغول عسگرلریندن 50 مین نفری اسیر آلینمیشدی. دئییله‌نه گؤره علاالدین اونلارین هامیسینی اؤلدورتموشدو. او، 1316-جی ایلده خسته‌لنه‌رک اؤلور. مزاری دهلی‌ده دیر.
سحاب‌الدین عمر خلجلی
علاالدین اؤلوموندن سونرا – 1316-جی ایلده دهلی سولطان‌لیغی‌نین تاختینا چیخمیشدی. لاکین حاکیمیتی چوخ قیسا سورموشدو. سارای موحافیظه‌چی‌لری طرفیندن اؤلدورولموشدو. یئرینه قارداشی قطب‌الدین کئچمیشدی. بعضی قایناق‌لاردا اونون اؤلومونده قارداشی قطب‌الدین‌ین مبارکین رولو اولدوغو یازیلیر.
قطب‌الدین مبارک خلجلی
1316-جی ایلده - قارداشی سحاب‌الدین عمر اؤلدورولندن سونرا دهلی سولطان‌لیغی‌نین باشچیسی اولدو. 1320-جی ایله قدر حاکیمیتده اولموشدو. اؤلوم تاریخی بعضی قایناق‌لاردا 1320، بعضی‌لرینده ایسه 1321 اولاراق گؤستریلیر.
اونون اؤلوموندن سونرا حاکیمیت باشینا نصرالدین خسرو گلسه ده حاکیمیتده چوخ قیسا واخت عرضینده قالا بیلمیشدی. بئله‌لیکله، دهلی سولطان‌لیغیندا خلج‌لرین 30 ایل‌لیک حاکیمیتی سونا چاتمیشدی. بوندان سونرا دهلی سولطان‌لیغی‌نین باشینا توُغلوُق سولاله‌سی کئچمیشدی.
مالوا خلجلی‌لری
مالوا خلجلی‌لری دهلی خلج‌لری‌نین نسلیندن ایدی. 1436-جی ایلده هیندیستان اراضی‌‌سینده - مالوادا خاندان قورموشدولار. مالوا خلج‌لری‌نین قوردوغو خاندان‌لیق 100 ایله یاخین – 1531-جی ایله قدر داوام ائتمیشدی. خاندان‌لیغین قوروجوسو محمود شاه ایدی. او، 1436-جی ایلدن 1469-جو ایله قدر حاکیمیتده اولموشدو. اونون اؤلوموندن سونرا حاکیمیته گلن قیاس شاه 1500-جو ایله قدر حؤکم سورموشدو. 1500-جو ایلده ناصر شاه تاختا اوتورور. اونون دا حاکیمیتی 1511-جی ایله قدر چکیر. 1511-جی ایلده حاکیمیته گلن محمود شاه مالوا خلج‌لری‌نین سونونجو حؤکمداری اولور. او، 1531-جی ایلده اؤلدورولور. بونونلا دا خاندان‌لیغین عؤمرو باشا چاتیر.
هیندیستان تاریخی‌نین بیر نئچه اونلو شخصیتی، او جومله‌دن شاعیر و موسیقی‌چی امیر خسرو دهلوی، تاریخچی ضیاالدین بِرِنی، مشهور صوفی نظام‌الدین اولیا خلج‌لرین هیندیستاندا حؤکم سوردوگو دؤنمده یاشامیشلار.
گؤروندوگو کیمی خلج تورکلری هیندیستان تاریخینده اؤنملی رول اوینامیشلار. خلج‌لرین هیندیستان تاریخینده‌کی یئری و رولو آیریجا آراشدیرما مؤوضوسودور. ندن کی، اونلار بو اؤلکه‌ده آیری-آیری تورک دؤولت‌لرین قورولماسیندا و یؤنتیلمه‌سینده خوصوصی چکی‌یه مالیک اولموشلار. بوندان علاوه خلج‌لرین هیندیستاندا قورموش اولدوغو 3 خاندان‌لیق اوست-اوسته 150 ایلدن آرتیق داوام ائتمیشدیر. هیندیستاندا تاریخی آبیده حساب ائدیلن بعضی قییمتلی مادّی دَیرلر محض خلج‌لرین زامانیندا اینشا ائدیلمیشدیر.
بو گون قیریمدان هیندیستانا، اورتا آسیادان آنادولویا قدر گئنیش بیر بؤلگه‌ده یاییلاراق یاشایان خلج تورکلری‌نین دونه‌نی و بو گونو دریندن، هرطرفلی آراشدیریلمالی، اؤیره‌نیلمه‌لی و کیتاب‌لاشدیریلمالی‌دیر. ندن کی، سون 2 مین ایل‌لیک عوموم‌تورک تاریخینی خلج‌لرسیز تصوور ائتمک مومکون‌سوزدور.
قایناق‌لار:
- م.کاشغاری "دیوان لغات التورک " دؤرد جیلدده، ترجومه ائدن و نشره حاضیرلایانی رامیز عسکر (باکی – 2006)
- فاروق سومر " اوغوزلار " (باکی – 1992)
- بولودخان خلیلوف " محمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک " اثرینده اتنونیم‌لر " (باکی-2009)
- بهاالدین اؤگل " ایسلامیتدن اؤنجه تورک کولتور تاریخی (تورک تاریخ قورومو یایین‌لاری – 2004)
- بهاالدین اؤگل "تورک میتولوژیسی" (انکارا – 1971)
- احمد تاشآغیل "ایسلام اؤنجه‌سی دؤورده اورتا آسیادا یاشایان تورک بویلاری" (قایناق: " تورکلر " ایکی جیلد)
- انور کونوکچو " آق‌هونلولارین قالینتیسی اولاراق قالاچ‌لار (خالاچ‌لار) (قایناق: " تورکلر " بیر جیلد)
- فواد کؤپرولو " آنادولو ایستیلاسینا قدر تورکلر" (آنکارا – 2005)
- آذربایجان تاریخی، 7 جیلدده، بیر جیلد (باکی – 2007)
- ضیا بونیادوف "آذربایجان 7-9. عصرلرده " (باکی – 1989)
- آذربایجان توپونیم‌لری‌نین انسیکلوپدیک لوغتی بیر جیلد (باکی – 2007)
- روزا ائیوازووا "افغانیستاندا تورک منشالی توپونیم‌لر" (باکی – 1995)
- روزا ائیوازووا " آذربایجان دیلی ایرانداکی تورک اتنوس‌لاری‌نین دیلی کونتکستینده " (تورکولوگیا ژورنالی، باکی – 2011، ن 4)
- ابراهیم بایراموف " غربی آذربایجانین تورک منشالی توپونیم‌لری" (باکی-2002)
- امل اسین " ایسلامیتدن اؤنجه‌کی تورک کولتور تاریخی و ایسلاما گیریش" (ایستانبول -1978)
- عبدالله حبیبی " افغانیستانین قیسا تاریخی " (ایستانبول – 1998)
- محمت سارای " افغانیستان و تورکلر " (ایستانبول – 1997)
- "ایسلام آنسیکلوپدیسی" (تورکیه دیانت وقفی، 15-جی جیلد)
- فخری تمیزیورک، اراول بارین،مته یوسف اوستابولوت " افغانیستانین دیل پولیتیکاسی و افغانیستاندا تورکچه اییتیمی تاریخی " (تورک بیلیگ – 2016)
- " افغانیستان تورکلری‌نین دینی، اینانچ و یاشاییش‌لاری " (حاضیرلایان: ناژیا ضیایی، ایسپارتا – 2004)
- علی احمد بیگ‌اوغلو " افغانیستان اوزه‌رینه آراشدیرمالار " (ایستانبول - 1997)
- فاضول احمد بورگئت " افغانیستان تورک سویلولاری‌نین ادبیاتی (ایزمیر- 1999)
- حسن اورهان " اونوتولان سویداش‌لاریمیز: افغانیستان تورکلری" (اورکون درگیسی -2001، سایی 41)
- حنفی پالابیییک " هیندیستان تاریخینده و هیند کولتورونده موسلومان تورکلر " (EKEV آکادمی درگیسی -2007، سای:33)
- حکمت بایور " هیندیستان تاریخی " (آنکارا – 1950)
- انور کونوکچو " هیندیستانداکی تورک دولت‌لری، دوغوشدان گونومزه بویوک ایسلام تاریخی " (ایستانبول – 1989)
- اورهان گدیکلی "هیندیستاندا تورک ایزلری" (PDF واریانتی)
- موسی تاش‌دلن " هیندیستاندا 100 میلیون تورک وار " (Haberler.com سایتی)
- بوْتا بوْکوُلئوا، راوشانگول آواکووا، ژئنیسبئک آبئلدایئو " تورک کولتورونون هیندیستان اویغارلیغینا ائتکیسی " (تورک دونیاسی اینجه‌له‌مه‌لری درگیسی-2012)
- " ایرانداکی تورک بویلاری و بوی منسوبو کیشی‌لر " (حاضیرلایان: بابک جاوانشیر، ایستانبول – 2007)
- علی قافقاسیالی " ایران تورکلری و ایران تورک ادبیاتی" (ارزوروم-2004)
- ایران تورکلری (Türkməclisi.org)
- بابا کوهی باکووی " حاللاجین حیاتی و اؤلومو " (فارس دیلیندن ترجومه ائدنی: مسیاغا محمدی، mesiha.blogspot.com)
- ولی بخشعلی‌یئف " آذربایجان آرخئولوگیاسی" (باکی – 2007)
- زینب قولی‌یئوا " آرپاچای وادیسینین تونج دؤورو آرخئولوژی آبیده‌لری" (باکی-2014)
کؤچورن: عباس ائلچین
