“یئددی گؤزل”- ین تورک دونیاسی

​

“یئددی گؤزل”- ین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی “یئددی گؤزل”-ی ماراغا حاکیمی، آذربایجان آتابیگلری‌نین یاخین قوهومو علاالدین کؤرپه آرسلانا (1171-1208) حصر ائتمیش، اونا وئردیگی خئییر-دوعالاردان بیرینی بو سؤزلرله باشلامیشدی: "‌روم صنعتکارلیغی ایله گنجه ده سیکّه‌لنمیش بو نقدی (یعنی "یئددی گؤزل "-ی) عیار و شاهین عکسی ایله پارلاداراق اونون اوستونه شاهنشاهین آدینی حک ائله‌دیم کی، اونون شکلی (عکسی) ایله ایشیم رؤونق‌لنسین ".

نظامی "‌آغسونقورلار نسلی‌نین دایاغی‌" آدلاندیردیغی کؤرپه آرسلانی "‌اؤز تاج و تاختی ایله آلپ آرسلاندان یاخشی‌" حساب ائده‌رک یازیر: "‌سهند داغیندا او، ییرتیجی جاناوارین ال-آیاغینی بیر ایکی‌اوجلو (هاچا اوخ) ایله سیندیردی‌"‌. کؤرپه آرسلانین حاکیمیتی‌نین، گؤرونور، بوتؤولوکده ایرانا یاییلماسینی آلقیشلایان شاعیر بیلدیریر کی، "‌بوتون عالم بدندیر، ایران ایسه اورک... او ویلایتین ثروت‌لری‌نین توتدوغو یئر یئرلرین ان یاخشیسی‌دیر. اورک سنسن و بو مثل سنین حاقیندا اولان حکایه دیر‌"‌.  

و حؤکمدارینی بیر ده اونا گؤره تعریفله‌ییر کی، اونون "‌نظامی کیمی سؤز اوستادی واردیر‌"‌.

“یئددی گؤزل”-ین اوّلینده نظامی هر نه قدر قدری بیلینمه‌سه ده، اؤز تورکلوگونو اوجا توتدوغونو بیر داها گؤستریر: "‌یوخلوق (کاسیب‌لیق) منی سیندیرا بیلمز، منیم گیلئییم گیلئیلنه بیلدیگیم کسلردندیر. منیم تورکلوگومو حبشیستاندا آلمیرلار. اودور کی، منیم لذّتلی دووغامی یئمیرلر‌"‌.

گؤروندوگو کیمی، بورادا شاعیرین سؤزلرینی خوصوصی معنالاندیران اتنوقرافیک چالار ( "‌لذتلی دووغامی یئمیرلر‌" ) اؤن پلانا چکیلیر.

“یئددی گؤزل” ده اثرین ایدئیا-مضمونونو موعین ائدن احوالات‌لاری بهرام شاها دانیشاجاق یئددی گؤزلدن بحث اولونور کی، اونلارین هره‌سی بیر ایقلیمه منسوبدور: "‌...هیند راجی‌نین قیزی، آدی فورک - اونون شکلی بوتؤو آیدان گؤزل ایدی. چین و تبریز لؤبعت‌لری‌نین فیتنه‌سی، خاقانین قیزی، آدی یغماناز. خارزمشاهین قیزی نازپری. یئریشی داغ ککلیگی‌نین یئریشی (کیمی)، سقلب‌شاهین قیزی نسرین - نوش - چین سبکلی، روم لیباسلی بیر تورک (قیزی). مغریب شاهی‌نین قیزی، آذریون – کامیل‌لشن آی کیمی بیر گونش! هومایون رأیلی قئیصرین قیزی، اؤزو هومایون، آدی دا هومای. کئیکاووس نسلیندن اولان کسرانین قیزی، آدی - دورسیتی، اؤزو ایسه طاووس کیمی گؤزل‌"‌. و چوخ کئچمیر کی، حاکیمیتی اله آلان بهرام شاه بو گؤزل‌لرین هامیسینی سارایا گتیریر، اونلارین سون درجه ماراقلی ناغیل‌لارینی دینله‌ییر. همین ناغیل‌لاردا تورکچولوک موتیولری هم ایدئیا-مضموندا، هم ده پوئتیکا-فورمادا تظاهور ائدیر.

‌‌ نظامی‌نین “یئددی گؤزل”-ده‌کی تفسیرینده تورکلرین سیاسی-جوغرافی حؤکمو چینین ایچری‌لریندن باشلایاراق ایرانین ایچری‌لرینه قدر ائله بیر جیدی مانعه گؤرمه دن داوام ائدیر: " خانلار خانی چیندن یولا دوشدو کی، یئر اوزو شاهی‌نین (بهرامین مولکونو توتسون... شاهین نایب‌لریندن او، زورلا ماورانهر مولکونو باشدان-باشا آلدی، جئیهون چاییندان کئچه‌رک او، تئز گلیب خوراساندا قیامت قوپاردی. شاه او تورک قوشونوندان خبر توتاراق (اؤز) قوشونونا اعتیبار ائتمه‌دی...‌".

صمد وورغونون نظری-استئتیک ایدئال‌لاریندا نظامی گنجوی

“یئددی گؤزل” مؤلیفی خاطیرلادیر کی، شاهلارین آرتیق رئال یوخ، رمزی حاکیمیتی آلتیندا اولان ایرانین طالعیی تورکلرین الینده‌دیر: "‌شاه ایرانلی‌لاردان اؤز الینی اوزوب، مملکتی اؤز نایب‌لرینه تاپشیردی، اؤزو ایسه قاچیب گیزلندی‌"‌. و غریبه دیر کی، تورکلر اوچون ده دوشمن ایرانلی‌لار دئییل، محض ایران شاهی‌دیر: "‌خانلار خانی بو خبری ائشیدن کیمی کی، بهرام جاهاندان یوخ اولوب قیلینج و قیلینج اویناتماقدان ال چکدی، آسوده روُد و شراب (مجلیسین) اوتوردو‌"‌.

اصلینده، ایران-توران موناسیبت‌لرینه ادبی موناسیبتین فردوسی‌دن سونراکی (پوست‌فردوسی) دؤورو اوچون سجیه‌وی ساییلا بیلر کی، نظامی بهرامین گوج توپلایاراق خانلار خانی اوزرینه "‌ناگاهان‌" هوجومونو "‌شاهنامه‌"-ده‌کی قفیل "تورک باسقین‌لاری‌" ایله موقاییسه ائدیر: "‌تورکلر بو ناگاهان تورک باسقینیندان و یول کسمیش ائله بیر ضربه‌دن هامیسی قاچماغا یول آختارارکن قیلینج‌لار کوتلشیب، آیاق‌لار ایتیلشدی، شاهین دمیری (قیلینجی) مؤحکم قاینادیغی اوچون تورک اوردوسونون موقاویمتی سوستلشدی‌"‌. هر حالدا بو، نظامی‌نین فردوسی‌یه اؤزونه‌مخصوص بیر ایروْنی‌سی‌دیر کی، دئییر: "‌ایری خنجرلرین الیندن تورک قوشونونون توزو قاچا-قاچا گئدیب جئیهونا چاتدی... پارس مدنیتلی پهلوان‌لار جنگ آهنگی ایله "‌پهلوی‌" اوخودولار. عرب شاعیرلری دورر کیمی صاف شعرلری روبابین نغمه‌سیله سؤیله دیلر... آتشکده‌یه مین دوه یوکو وقف ائله دی...‌" مسله‌نین ماهیتی ایسه اوندادیر کی، بهرام شاه “یئددی گؤزل” مؤلیفینه ایرانلیدان چوخ تورانلی، فارسدان چوخ تورک، عومومیتله ایسه اینسان کیمی لازیمدیر. محض بو موناسیبتین نتیجه‌سی‌دیر کی، بهرام "غلبه" دن سونرا ایران قوشونونون تاریخی " قهرمانلیغ "-ی باره ده کی هاپ-گوپو هدفه آلیر: " بیری لووغالانیر کی، من ایرج نسلیندنم، او بیری اؤیونور کی، اوندا آرشین هونری وار. بیری گیوین، او بیریسی رستمین آدینی چکیر، بیری آسلان، او بیری شیر لقبلی‌دیر. هئچ کسی گؤرمه‌دیم کی، ووروشسون، یا ایش زامانی بیر ایش گؤرسون‌"‌. اونا قارشی یؤنلن "‌اؤلکه‌نین طالعیینی قولدورلارا تاپشیریب گئجه-گوندوز سرخوشلوقلا مشغولدور‌" ایتّیهامینا ایسه شاه بئله جاواب وئریر: "‌یاتدیغیم سرخوش یوخولاریملا گؤر خاقانین یوخوسونو نئجه پوزدوم... او ایتدیر کی، اؤز ضعیف‌لیگیندن خوش یاتا بیلمیر، کئشیک چکیر. اژداها ماغارادا یاتسا دا، نر آسلان اونون قاپیسینا قبولا گلمز‌"‌.

و بئله‌لیکله، نظامی، فاکتیکی اولاراق، فردوسی اوسلوبونو تمکینله (و "‌داخیل‌" -دن!) دارماداغین ائدیر.

نظامی “یئددی گؤزل”- ده ده اتنونیم‌لره اولان متافوریک ماراغینی گئنیش ایفاده ائدیر: روملولار اونون صنعتی‌نین قاباغیندا هیندلی‌دیرلر (نؤکردیرلر)، چینلی‌لر اونون تیشه‌سی‌نین تؤر-تؤکونتوسونو ییغان‌لاردیر... او، عرب تربیه‌سی گؤرموش چؤللو عجم مولکونو ایداره ائده بیلمز... عربدن عجمه قدر... ائی تاتار (کیمی) دار گؤزلو... سن تاتار بوتلری‌نین غیبطه‌سی‌سن... شاه اؤز تورک (گؤزلی‌نین) سؤیوشونو تانیدی، هیندولوق (چئویکلیک) ائدیب اونا طرف آتیلدی... گاه هیندلی‌لرین قاشینا چین سالارسان، گاه دا هیند قوشونو ایله چین قوشونونو سیندیرارسان... عربیستاندان توتموش عجمه قدر قوللوغون اوچون اگر بویورسان باشدان کئچریک... پارسلار بسله‌میش عرب آتلاری... او، روما تورک باسقینی ائدیب او دیارا اود ووردو... قارغانین (اصلی) هیندلی نسبدیر، هیندلی‌نین اوغورلوغو ایسه تعجوبلو دئییل... اونون اطرافیندا توستو هیندلی‌لر کیمی سجده‌یه چؤکموشدو... اصل روملولار نسلیندن اولان بیر تورک ایدی، اونا هیندلی‌لر "گؤز نورو" لقبی وئرمیشدیلر... هیندیستاندا دوغولموش تورک گؤزلو جئیران... اؤنونده روم قوشونو، آرخاسیندا زنجی؛ اونون رومی و زنجی‌لری ایکی‌رنگ صوبحه بنزر، روملولار ووروشور، زنجی‌لر مجلیس قوروردولار... منیم تورک (گؤزلیم) آشکارا منه لوطف گؤستریردی، او، اؤز هیندلی‌سینی نازلاییردی... منیم جاذیبه‌لی تورک (گؤز‌لیم)... من آرزولاییردیم کی، یئنه گئجه گلسین، چین و تاراز صنم‌لریله شراب ایچیم، تورک (گؤزلیمین) زولفونو بئلیمه دولاییب او اورک اوخشایانی باغریما باسین... چین نازلی روم گؤزلی دئدی: ائی رومون، چینین، تارازین حؤکمداری... ال دَیمه‌میش نئچه جور خللوخلی، ختایلی (چینلی) کنیزی ده وار... او تورک (گؤزلی‌نین) کلکلرینی گؤرسه ده، (شاه) یئنه اؤزونو ساخلاییردی... (خام) دایچا خاصیتلی او تورک گؤزلی... اؤز عقیده (جهتیندن) طبیعتی کیمی بیر جوهود ایدی... بیر شاهی بیر جوهوددان خیلاص ائتدی... مین یاغمالی اونون هیندلی‌سی‌ ایدی... روم بزکلی تاختدا چین فرشلری اوزرینده راحاتلادیقدان سونرا... شیرمست بولقار قوزولاری... چین لؤبعتینی (گلینجیگینی) قوجاغینا آلدی... بو روملو و چینلی صورت‌لر، گؤررسن کی، چیرکین زنجی‌لر ایمیش... خئییر جوهودو گؤرن کیمی تانیدی... چین گؤزلی بو گؤزل حکایه‌نی قیریق دیلی ایله (بیر تهر) دوزلدیب (سؤیله‌یندن سونرا)... زنجی قوشونونو اؤن دسته‌سی خؤتنه هوجوم ائتمگینجه... اونون روملو اوزونون قارشیسیندا هامی زنجی (کیمی ایدی)... بورتاش یورغانینی (اؤرتوگونو) گیزله‌درکن... او، یئنیدن بیر دفعه ده خواجه‌یه تورک باسقینی ائتدی... تاتار موشکونون بازارینی رؤونقدن سالمیشدی... اؤز یانیندا چینلی، سنین یانیندا ایسه حبشلی‌یم...

نظامی "تورکناز" - "تورکتاز" دوزلتمه سؤزلرینی قارشیلاشدیریر کی، بونلاردان بیرینجیسی "تورک نازی" ، ایکینجیسی ایسه "تورک باسقینی" معناسیندادیر:

او دئدی: " من نازنین بدن تورکم، ناز‌نین آدیم دا تورکتازدیر". دئدیم: "... غریبه دیر، سنین آدین تورکنازدیر، منیم ده آدیم هامان تورکنازدیر. دور تورکلر کیمی یوروش ائدک، هیندلی‌لری اودلارا آتاق، موغلار شرابیندان جانا قیدا وئرک..."

بیرینجی ایقلیم پادشاهی‌نین قیزی‌نین - " هیندیستاندا دوغولموش تورک گؤزلو جئیران "-ین ناغیلیندان آلینمیش موکالیمه‌ده‌للکی همین ایفاده‌لر بیر نئچه دفعه تکرار اولونور: بیر تورکتاز بیر تورکنازدان اوزاقلاشمیشدی... یولدا اونا عشق تورکتازلیق ائتدی...

آلتینجی ایقلیم پادشاهی‌نین قیزی - " چینده بسلنمیش (گؤزل) اؤز ناغیلیندا، وارلی بیر کورد چوبانی ایله اونون گؤزل قیزی‌نین اؤلوم آیاغیندا اولان بیر گنجه کؤمگیندن بحث ائدیر. و حیس اولونور کی، بوراداکی کورد اوبرازی تصادوفی دئییل، “یئددی گؤزل” مؤلیفی همین اوبرازلارا خوصوصی حساسلیقلا یاناشمیشدیر: او (دیاردا) بؤیوک سرورلردن اولان بیر کورد واردی... صحرادا اوتوراق (ائدیب) داغلاردا دولانان کورد... کوردون گؤزل بیر قیزی واردی، او، تورک گؤزلو، هیند خاللی بیر لؤبعت (گلینجیک) ایدی... کوردون قیزی اوندان اؤترو او قدر اذیت چکمیشدی... سانکی (دانیشیغی ایله) کوردون ائو-ائشیگینه اود ووردو، ائودن کورد آغلاشماسی قالخدی، ساغا-سولا های-کوی دوشدو...

عومومیتله، “یئددی گؤزل” ده‌کی گؤزل‌لرین هره‌سی بیر ایقلیمدن گلسه ده، هر بیری‌نین هم اؤزونده، هم ده ناغیل‌لاریندا آز و یا چوخ درجه ده تورک روحو واردیر.

کؤچورن: عباس ائلچین