ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمحمدامین رسولزادهنین نظامی‌سی
محمدامین رسولزادهنین نظامی‌سی
پروفسور نصیب نصیبلی
احمد کسروی‌دن شیخ الاسلامی‌یه قدر بوتون پان ایرانیست‌لرین و فارس عیرقچی‌لاری‌نین بؤیوک ایستکله تکرار ائتدیکلری تِزه گؤره، آذربایجانین اسکی خالقی آذری‌لردن عیبارت ایمیش. اونلار دا شعرلر سؤیله‌میش، فارس ادبیاتی‌نین زنگینلشمه‌سی اوچون چالیشمیشلار. بو فیکرین یانلیشلیغینی گؤسترن اثرلر آراسیندا محمد امین رسولزادهنین آذربایجان شاعیری نظامی آدلی آکادمیک آراشدیرماسی اؤزل بیر یئره صاحیب‌دیر. بو اینجله‌مه محمد امین بیگین اوروپا‌دا یاشاماق مجبوریتینده قالدیغی 30.لو ایللرینده یازیلمیش، بؤیوک شاعیر نظامینین 1941 ایلینده‌کی 800.جو دوغوم ایلی آنیسینا اتحاف ائدیلمیشدیر. او دؤنم‌لرده، ایراندا و ایران ائشیگینده نظامی اوچون آنما تؤرن‌لری گئچیلیرمکده ایدی. نظامی، عنعنه‌وی اولاراق ایران یا دا فارس شاعیری اولاراق تقدیم ائدیلیردی. بو قونودا شوروی ایستیثنا ایدی. رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی ابدی اثرلرینی فارسجا یازماسینا باخمایاراق، اونو ایران/فارس شاعیری سایماق دوغرو دئییلدیر. نظامی، تورک اوغلو تورکدور. نظامینین اتنیک کیملیگینه آیدینلیق گتیرن یازار، میلّی تاریخیمیزین بعضی اؤنملی قونولارینی بیلیمسل، اوبژکتیو شکیلده اینجه‌له‌یرک میلّی تاریخ آلغیسی‌نین اولوشماسیندا بؤیوک پایی اولموشدور.
محمد امین رسول‌زاده میلّی تاریخیمیزین ان حسّاس و چلیشکیلی مسله‌سی اولان بوگونکو ایران جوغرافیاسیندا بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار قورموش تورک خاندان‌لاری‌نین فارسجانی ندن دؤولت دیلی و فارس ادبیاتی‌نین گلیشمه‌سینی ندن حیمایه ائتدیکلرینه آیدینلیق گتیرمیشدیر.
تئوریک عومومی‌لشدیرمه‌لر باخیمیندان اثرین ان چکیجی بِؤلومو اولان " تورک حاکیمیتی آلتیندا فارس ادبیاتی" باشلیقلی بؤلومده یازار سورونو بئله شکیل‌لندیرمیشدیر: "ندن مین ایلدن بری، ایسلامین دوغوشونون حؤکم سورن سولاله‌لری، بیر آز و اؤنمسیز ایستیثنالارلا هارادایسا هامیسی تورکلر ایکن، کلاسیک ایسلامی تورک ادبیاتی‌نین دوغوشو فارس ادبیاتی‌نین قالخینماسیندان 3-4 یوزایل سونرایا قالمیشدیر؟ " داها سونرا یازار بو سورونو داها آچیق بیر شکیلده ایفاده ائتمکده‌دیر: " باغداد خلیفه‌لرینی دینی بیرجه سمبول حالینا گتیره‌رک سیاسی ایقتیداری اؤز اللرینه آلان تورک سولطان‌لاری‌نین، ایداره ده عربجه‌دن باشقا بیر دیل ایشلتمه‌مه‌لری آنلاشیلابیلیر بیر اولای‌دیر؛ فقط بو دیل، ندن تورکجه دئییل ده فارسجا اولور؟ "
رسول‌زاده بو حساس قونونون بیرنئچه سببینه ایشاره ائتمیشدیر. بیرینجی سبب: "…چونکو آسیا چِؤللری‌نین درینلیک‌لریندن آخیب گلن و یاخین دوغو‌دا سلطنت‌لر قوران تورکلر کؤچری ایدیلر. کؤچری‌لرین قوندوقلاری مملکت‌لرده، یئرلی مدنییت‌لره اویمالاری ایسه اولاغان بیر شئی‌دیر. نئجه‌کی عینی اولای، چینده حؤکم سورموش تورک خاندان‌لاری‌نین تاریخینده ده گؤرولموشدور. "
چوروموش خیلافتین گئنیش توپراق‌لاریندا سیاسی حاکیمیتی الینه آلان تورک خاندان‌لاری عرب مرکزییتچی‌لرینه قارشی یئرلی فارس گؤرَولی‌لریندن فایدالاندیلار. رسول‌زاده، فارس دیلی و ادبیاتی‌نین ایستاتوسونون آرتماسی‌نین ایکینجی اؤنملی ندنینی ده بئله ایفاده ائتمیشدیر: " …سیاستجه، عرب مرکزییتچی‌لیگی ایله موجادیله و رقابت حالیندا اولان تورک سولطان‌لاری ایسه، چوخ طبیعی اولاراق، گووَندیکلری یئرلی عیان زومره‌سی‌نین یاشادیغی و یاشاتدیغی شهرلی "عجم" عادت‌لری ایله برابر، ایشلتدیکلری ادبی دیلی (فارسجانی) داهی هم اؤزلرینه قبول ائدیر، هم ده اونون یاییلماسیندا عامیل اولورلار."
رسول‌زاده‌یه گؤره، فارس دیلی‌نین بوروکراسی و ادبیات دیلینه چئوریلمه‌سی عاغیل آلماز بیر اولای دئییلدیر. 18. یوزایل اوروپاسینی اؤرنک گؤستره‌رک گؤروش‌لرینی بو شکیلده ایفاده ائتمکده‌دیر: " بو یوز ایلده فرانسیز اولمایان اوروپالی یازارلار داهی اثرلرینی فرانسیزجا یازمیشدیلار. عومومیتله بو دیل، او چاغلاردا، اوروپا‌نین بؤیوک بیر بؤلگه‌سی اوچون، عوموم ایداره، بیلگی و ادبیات دیلی اولموشدور. " بورادا 16-17. یوزایله قدر لاتینجه‌نین اوروپا‌دا بیلیم و ادبیات دیلی ایشله‌وینی یئرینه گتیرمه‌سی تاریخی گئرچکلیگی ده علاوه ائدیله بیلیر.
فارسجانین رولونون آرتماسی مسله‌سی‌نین دؤردونجو ندنی اولاراق یازار، شهر حیاتیندا "ایران‌ین [فارسلارین] اسکی کولتورل عنعنه‌لری‌نین ائتکیسینی داشیدیغینی" ایره‌لی سورمکده‌دیر. یعنی یؤنتیم بو شهرلری یؤنتمک اوچون " یئرلی آیدین‌لارین بیلگی و تجروبه‌لرینه مؤحتاج ایدی. " بوروکراتیک چالیشمالارا فارسلارین گئنیش قاتیلیمی دا چوخ یاخشی بیلینن تاریخی بیر اولای‌دیر.
رسول‌زاده‌یه گؤره، تورک حؤکمدارلارین فارس دیلی‌نین ایستاتوسونو یوکسلتمه‌لری‌نین فرقلی بیر ندنی داها واردی: " … بو تورکلر ایسلامیتی و ایسلام کولتورونو داها چوخ خوراسانداکی موسلمانلاشمیش فارس عونصوردن اؤیرنمیش و ماورانهر‌ده یئرلشمیش ایران مدنییتی‌نین ائتکیسی و قیلاووزلوغو ایله ایسلامییتی قبول ائتمیشدی."
رسول‌زاده‌یه گؤره، نظامی‌‌نی "ایران ادبیاتی‌نین بیر تمثیلچیسی" سایماق دوغرو دئییلدیر؛ چونکو نظامی، "دویغو اولاراق بیر تورک و موسلمان" دیر؛ "قونولاری آراشدیریلینجا، نظامینین فارس عیرقچی‌لیغیندان اوزاق، تورک سئوگی‌سی ایله دولو، قافقازین اورتام و شرطلرینه باغلی، یوردونون تاریخی موقدّیرات و ژئوپولیتیگیندن دوغان دایمی قایغی‌لارلا ایلگیلی اولدوغو گؤرولور. بو ندنله نظامی، چوخ طبیعی آذربایجان شاعیری‌دیر." کیتابین بؤیوک بیر حیصه‌سی بو تِزین ایثباتینا یؤنه‌لیکدیر. محمد امین بیگ فرقلی میلت‌لرین (اؤرنک اوچون، فنلاند) ادبیاتیندان اؤرنک‌لر وئره‌رک، "یابانجی دیلده یازیلمیش بیر اثر، داشیدیغی معنا و روحا گؤره، بلیرلی شرطلر ایچینده، بیر میلت اوچون، میلّی اولابیلیر" گؤروشونو ایره‌لی سورمکده‌دیر.
نظامینین "فارس ناسیونالیزمیندن اوزاق" اولماسی، طبیعی کی، اونو فارس عیرقچی‌لیغی‌نین اؤندری فردوسی‌دن آییرماقدادیر. حتا ضید یئرلرده دوردوقلارینی گؤسترمکده‌دیر. نظامی‌‌ده فردوسی یارادیجیلیغی‌نین تملینی اولوشدوران عرب و تورک دوشمنلیغی کسینلیکله یوخدور. شاعیر عنعنه‌وی ایران دگرلری اولان زردوشت‌لوق و آتشپرست‌لیگی ایسلاما ضید دگرلر اولاراق سایماقدادیر. آیریجا نظامی دیگر بیر ایران/فارس اولغوسو اسماعیلی ترِرویزمینی ده لعنتله‌مکده دیر. رسول‌زاده، فردوسی‌‌نین مقدونیه‌لی اسکندر‌ی فارسلاشدیرما، اونو کیان نسلی‌نین تمثیلچیسی سایماسینی تحلیل ائتمیش، بو ایران افسانه‌سینی "اینانیلامایاجاق بیر اویدورما" اولاراق دگرلندیرمیشدیر.
فیردوسی‌دن فرقلی اولاراق نظامی، اسکندرنامه‌سینده بوتاریخی شخصیتین ایران‌لا ایلگیسی اولمادیغینی گؤسترمکده‌دیر.
رسول‌زاده، نظامینین بیلینن بوتون اثرلرینی اینجه‌له‌یرک اونلاردا تورکلوکله ایلگیلی یازیلان‌لاری تک تک یوروملایار و اونلاردان اؤنملی بیر سونوج چیخاردیر. یازارا گؤره، نظامینین اثرلرینده تئز-تئز راستلانان " تورک " سؤزو، گوزل، مرد، قهرمان،عسگر، کوموتان، ار، رهبر، باشقان آنلامیندا ایشلنمکده‌دیر. " تورکلوک" سؤزو گوزل‌لیک، یاخشی‌لیق، تمیزلیک، دوغرولوق، مردلیک، قهرمانلیق، کوموتانلیق، باشقانلیق آنلاملارینا گلیر.
"تورکیستان" سؤزو ایسه وفا، دوغرولوق و آرانان یئر ایله وصلتی چاغریشدیرماقدادیر.
آراشدیرماجی‌یا گؤره، " بو حبشلیکده تورکجه‌می آنلایان یوخ " کیمی میصراع‌لار شاعیرین اوزونتوسونو ایفاده ائتمکله بیرلیکده اونون کیملیگی‌نین قانیتی‌دیر دا. رسول‌زاده، اثری‌نین هر یئرینده نظامینین اؤز دیلینده یازمادیغیندان درین اوزونتو دویدوغونو حیس ائتدیریر.
یوخاریداکی گؤروش‌لری گؤز اؤنونه آلاراق بؤیوک دؤولت و سیاست آدامی، عئینی زاماندا بؤیوک عالیم محمد امین رسولزادهنین، آذربایجان شاعیری نظامی آدلی اثری‌نین پان‌ایرانیزمین سؤزده تِزلریندن بیرینی چورودن بیلیمسل بیر قایناق اولدوغو سونوجونو چیخاردابیلیریک. گونئی آذربایجان‌دا فارس عیرقچیسینا، یا دا تورک مانقورتونا قارشی موجادیله وئرن میلّی بیلینجه صاحیب اینسان‌لارین بو دگرلی قایناغا احتییاجی واردیر.
قایناق:
- محمد امین رسول‌زاده، آذربایجان شاعیری نظامی، آنکارا: میلی ائییتیم باسیم‌ائوی، 1951
قئید:
بو مقاله پروفسور دوکتورنصیب نصیبلی‌نین " گونئی ایله قوزئی آذربایجان سورون‌لاری" کیتابیندان آلینمیشدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
