ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمیلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا جلیل محمدقولوزاده‌نین عوض‌سیز رولو
"سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداش‌لاریم!" خطابی ایله چاپدان چیخان "ملا نصرالدین" درگیسی چتین بیر دؤورده موباریزه مئیدانینا آتیلیر. اونون گور سسی ایلدیریم سورعتی ایله اطرافا یاییلیر، او سس نینکی گونئی قافقاز اؤلکه‌لرینده، حتّی اونون سرحدلریندن چوخ اوزاق‌لاردا ائشیدیلمگه باشلانیر. "ملا نصرالدین" درگیسی باکیدا، تبریزده، ناخچیواندا و گنجه ده یاییلیب شؤهرت‌لندیگی قدر، تهراندا، آنکارا و ایستانبولدا، داشکندده و آشقاباددا، کازاندا و اورنبورقدا، هشترخاندا و اوفادا، موسکودا و پتربورقدا، سمرقندده، آمریکا، اینگیس، فرانسه، هیندیستان، چین، فنلاند و کلکته‌ده، ایتالیادا [باخ: "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.38] دا یاییلمیش، هر یئرده ده موترقّی ایجتیماعی قووّه‌لر موحیطینده بؤیوک نوفوذ قازانمیشدیر. آز کئچمیر کی، آذربایجانلی‌لارین داها چوخ مرکزلشدیگی تیفلیسین شئیطانبازار محلّه‌سی "ملا نصرالدین" دوشمن‌لری‌نین قورخولو یوواسینا چئوریلیر. اونلارلا شئیطانبازارلی تیفلیس موللاسی میر باغیر میرحیدرزاده‌‌نین باشچی‌لیغی ایله درگینی بایکوت ائتمگه حاضیرلاشیر. میر باغیر و اونون دوست‌لاری چادرادان یازان، قادینا حوقوق و تحصیل وئریلمه‌سینی طلب ائدن "ملا نصرالدین"-ی "موقدّس قورانین، گؤزل شریعتین" دوشمنی آدلاندیریرلار. اونلار درگی‌نین نشرینی دایاندیرماق، بو مومکون اولمادیغی تقدیرده ایسه اونو عقیده و مسلکیندن دؤندرمک اوچون موختلیف واسیطه‌لردن ایستیفاده ائدیرلر. لاکین بایکوت بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزاده‌نی و اونون مسلک، عقیده، آمال دوست‌لارینی واهیمه‌یه سالمیر، اونلاری اؤز مؤوقع‌لریندن دؤندره بیلمیر. جلیل محمدقولوزاده یازیر کی، "... دوققوز یوز دوخسان دوققوز رمّال، کیمیاگر، ایلان اوینادان، قودرتدن حکیم‌لیک ائدن، غئیبدن روزی قازانان، تاس‌قوران، بورون پوٌلوٌین، فالچی، قاراچی، قولی-بیابانی، دمداباجا، افسونگر، سِحرباز، کندیرباز، قوشباز، ایتباز، قورتباز ناغیل، مثله شکلی چکمیشیک و بو شکیل‌لری چکمک جهتیندن بوتون ایسلام عالمی‌نین یوز حیصه‌دن دوخسان دوققوز حیصه‌سی بیز ایله دوشمان اولوب". اگر بوناپارت ناپلئون "بوتون دونیادان لوغت‌لری ییغیب منه وئرسیدیلر من اورادان «دونیادا اولماز اولماز» سؤزونو چیخاراردیم "- دئییردیسه، جلیل محمدقولوزاده ده "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین عومومی‌لیکده 25 ایل‌لیک "ایش پلانی"-ندا "دین، مذهب، شریعت، اعتیقاد، ایمان، جنّت، جهنّم، موجتهید، موللا، کشیش، خاخام، مورید و هابئله بوتون بو قیسم سؤزلر گرک اینسان‌لار آراسیندان گؤتورولوب لوغت‌لردن، کیتاب‌لاردان، یازی‌لاردان تامامیله سیلینیب توللانسینلار! مسجیدلر، کلیسالار، سیناقوق‌لار، تکیه‌لر، عیبادتگاه‌لار، پیرلر، زیارتگاه‌لار، محفیل‌لر، عزا یئرلری تامامیله سؤکولوب، داغیلیب، معاریف و مدنیت ائولرینه دؤندریلمه‌لی...، او یئرلرده مکتب، قیرائتخانا، کیتابخانا و داها بو کیمی معاریف و مدنیت گوشه‌لری آچیلمالی‌دیر" -دئییردی. (باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1929، نؤمره.51).
جلیل محمدقولوزاده‌نین داها چوخ قابارتدیغی پداقوژی پروبلم‌لر آشاغیداکی‌لار ایدی: تعلیمین آنا دیلینده آپاریلماسی، مکتب‌لرده حؤکم سورن اسکولاستیکین آرادان قالدیریلماسی، تحصیلین عومومی، مجبوری و پولسوز اولماسی، رغبت‌لندیرمگه اوستون‌لوک وئریلمه‌سی، یئنی میلّی مکتب‌لرین یارادیلماسی، آنا دیلینده درس‌لیک‌لرین حاضیرلانماسی، تحصیلین مضمونونون میلّی‌‌لشدیریلمه‌سی و زنگین‌لشدیریلمه‌سی، یئنی تعلیم اوصول‌لاری‌نین تطبیقی، تعلیمین چتین‌لیگینی اوشاقلارین عقلی و فیزیکی ایمکان‌لاری ایله اویغون‌لاشدیریلماسی، الیفبانین دَییشدیریلمه‌سی، قادین تحصیلی، دونیوی تحصیلین گئنیش‌لندیریلمه‌سی، تربیه‌نین مقصد و مضمونونون موعین‌لشدیریلمه‌سی و س. بو ایدئیالار میرزه جلیلین فعالیتی‌نین آنا موتیوینی تشکیل ائدیردی. میلّی دیله و تعلیمین آنا دیلینده آپاریلماسینا موناسیبت مسله‌سی خالقین وارلیغینا، آزادلیق و موستقیل‌لیگینه موناسیبت سویه‌سینده هله هئچ بیر عصرده بئله کسکین‌لیکله ایره‌لی سورولمه‌میشدی. معاریف فدایی‌سی ج.محمدقولوزاده یئنی مکتب‌لری معاریفچی‌لیگین میلّی شوعور تعلیمی‌نین موقدّس ایدئالی حساب ائدیردی.
همچنین، ج.محمدقولوزاده سیاسی-ایجتیماعی مرامدان توتموش، آیری-آیری معنوی اخلاقی صیفت‌لره قدر، بوتون وارلیغی ایله خالقا، آتا-بابالارین موترقّی، گؤزل، نجیب عادت-عنعنه‌لرینه، دوغما آنا دیلینه باغلی اولماسینا قدر، گئییمینه، گؤرکمینه، اثاثینا، مزاجینا قدر، دئمک اولار، بوتون صیفت‌لریندن صؤحبت آچیر. او، گاه اؤرتولو، گاه آچیق بیر دیلله موللا عمی‌نین فهله و کندلی دوستو اولدوغونو، شاه‌لارا، سولطان‌لارا، تزارلارا و کرال‌لارا نیفرت ائتدیگینی بیلدیریردی: "ملا نصرالدین کندلی‌لرین کؤهنه دوستودور" ؛ "...ملا نصرالدین کؤهنه سایاقلا حورّیت و عدالت بایراغی آلتیندا" چالیشاجاقدیر؛ "ملا نصرالدین‌ین مقصدی ...وحشی عادت‌لرین اورتالیقدان گؤتورولمگی یولوندا چالیشماقدیر" ؛ "ملا نصرالدین‌ین بورجو یازی‌لاری و شکیل‌لری ایله موسلمان قارداش‌لاری" خبردار ائله‌مکدیر کی، دوشمن‌لرینی تانیسینلار" و س.
جمعیتده کی حاقسیزلیق، ظولم، رذالت، جهالت، عاوام‌لیق، موطیع‌لیک، عوفونت ایگی وئرن حال‌لارین اوستوندن "پرده‌لری قووزاماق" ، "سیرلری آچماق" ج.محمدقولوزاده‌نین اساس خوصوصیت‌لریندن بیری اولموشدور. ج.محمدقولوزاده خالقین میلّی عادت و عنعنه‌لریندن، معنوی-اخلاقی، پسیکولوژی خوصوصیت‌لری حاقیندا گئنیش بحث ائتمیشدیر. آشکار اولموشدور کی، اونون باشلیجا مزیت‌لریندن بیری دوغروجول، حقیقت‌پرست اولماسی‌دیر. ایجتیماعی اهمیته مالیک، تربیه‌وی، معنالی گولوشو ع.حاقوئردی‌یئف "ملا نصرالدین حاقّیندا خاطیراتیم" یازیسیندا بئله خاطیرلاییر: "ملا نصرالدین"-ین قووّتلی دوشمن‌لری، مثلاً، ایروان و ناخچیوان خانلاری، یا قاراباغ، گنجه بیگلری تیفلیسه گئدنده درگی‌نین ایداره‌سینه گئتمگی اؤزلرینه بورج حساب ائدیردیلر و گئتمکدن مقصد آنجاق جلیل محمدقولوزاده‌نین او "موردار صیفتینی" گؤرمک و سونرا لازیمی یئرینده اونو مسخره ائتمک ایدی. نهایت، بو خیال ایله اونون یانینا گئدیب اونونلا بیر قدر موصاحیبه ائتمکدن سونرا باشقا بیر وضعیتده چیخیردیلار. و: "جانیم، کیشی‌نین یازدیق‌لاری دوغرودور، آنجاق آدام هر دوغرونو یازمامالی‌دیر" – دئییردیلر؛ دئمه‌لی، اونون حاقلی اولدوغونو دوشمن‌لری ده تصدیق ائدیردیلر.
ج.محمدقولوزاده عؤمرونون سونونا قدر آپاردیغی موباریزلردن بیری ده آنا دیلی‌نین صاف‌لیغی، تمیزلیگی، اونو هر جور یاد تاثیرلردن قوروماق مسله‌سی ایدی. "ملا نصرالدین " درگیسینده میلته میلّی منلیک شوعورو آشی‌لاماق، معنوی دیری‌لیک درسی کئچمک اوچون تعلیمین آنا دیلینده آپاریلماسی ایدئیاسی گئنیش صورتده تبلیغ ائدیلیر، آنا دیلی‌نین تدریسی بوتون تعلیم ایشی‌نین مرکزینه قویولوردو. هئچ ده تصادوفی دئییل کی، بیرینجی نؤمره سینی "…ائی منیم تورک قارداش‌لاریم، من کی، سیز ایله تورکون آچیق آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم کی، تورک دیلی دانیشماق عئیب‌دیر و شخصین علمیمین آزلیغینا دلالت ائدیر. آمما هردن بیر کئچمیش گونلری یاد ائتمک لازیم‌دیر: سالینیز یادینیزا او گونلری کی، آنانیز سیزی بئشیکده ییرغالایا-ییرغالایا سیزه تورک دیلینده لای-لای دئییردی… هردن‌بیر آنا دیلینی دانیشماق ایله کئچمیشده‌کی گؤزل گونلری یاد ائتمگین نه عئیبی وار! – سؤزلری ایله باشلایان "ملا نصرالدین" درگیسی سون نؤمره‌یه کیمی اؤز عنعنه‌سینه صادیق قالدی، آنا دیلینه احتیرام گؤستردی و اونون فعال تبلیغاتچیسینا چئوریلدی. درگی‌نین ایلک نؤمره‌سینده درج ائدیلمیش "مجموعه‌میزه موشتری اولان‌لارا نصیحت" ده عکس معنادا باشا دوشوله‌جک بئش نصیحت وئریلیردی. همین " نصحیت"ده گؤستریلیردی کی، "مکتوب‌لاری ائله بیر دیلده یازین کی، بیر دنه تورک کلمه‌سی اولماسین. تورکجه یازماق عئییب‌دیر".
ج.محمدقولوزاده آذربایجان دیلی‌نین وارلیغی، یاشاماسی و ترقّیسی اوچون ان موهوم واسیطه‌نی خالقین سیاسی حوقوقا مالیک اولماسینی، اونون رسمی دؤولت دیلی اولماسینی حساب ائدیردی. تزاریزم سلطنتی زامانی غئیری روس میلت‌لری‌نین، او جومله‌دن آذربایجان خالقی‌نین دا هئچ بیر سیاسی حوقوقو یوخ ایدی. درگی حوقوق برابرسیزلیگینه قارشی موباریزه آپاریردی. ج.محمدقولوزاده آذربایجان مکتب‌لرینده آنا دیلی‌نین تدریس ائدیلمه‌سینی حرارتله تبلیغ ائتمیش و اونون بؤیوک جارچیسی اولموشدور. اونا گؤره ده ج.محمدقولوزاده‌نین آپاردیغی موباریزه خالقینی سئون، اونون گله‌جگینی دوشونن اینسان‌لار طرفیندن آلقیشلانیردی. ج.محمدقولوزاده‌نین اورتایا آتدیغی هر بیر ایدئیا معاریفچی‌لر، پداقوق‌لار، مکتبدارلار طرفیندن دستک‌له‌نیر، علمی موباحیثه‌لر گئنیش‌له‌نیردی. ج.محمدقولوزاده اؤز فیکرینی آچیق یازاراق، خالقی باشا سالیردی کی، آنا دیلینی اونوتماق اولماز، اوشاق‌لارینیزی آنا دیلینده اوخوتدورون، آنا دیلینده مکتب‌لرین آچیلماسینا کؤمک ائدین. "آخ، نئجه آرزو ائدردیم کی، من ده صاحیب‌ایختییار اولوب، اورگیمین دردلرینی مئیدانا قویوب اینتیشار ائده بیلم" - دئین ج.محمدقولوزاده‌نین آرزو ائتدیگی بو فیکیرلر آذربایجانین موترقّی فیکیرلی آدام‌لاری‌نین هامیسینی دوشوندورن آرزولار، ایستک‌لر و ایدئیالار ایدی.
ج.محمدقولوزاده آذربایجان خالقینا آخیرا قدر صادیق قالدی، اونون اؤزو قدر قدیم مدنیتینه و دیلینه حؤرمت بسله‌دی. آنا دیلی‌نین اهمیتی و مکتب‌لرده اونون تدریسی‌نین درگی صحیفه‌لرینده آردیجیل اولاراق ایره‌لی سورولمه‌سی آذربایجان پداقوژی فیکری‌نین اینکیشافینا موثبت تاثیر ائدیردی. بو، موترقّی ضیالی‌لاری روح‌لاندیریر و اونلارا یئنی قووّت وئریردی. ج.محمدقولوزاده‌نین ایره‌لی سوردوگو بو مسله‌لری دموکراتیک قووه‌لر آلقیش‌لادیلار و اونا کؤمک ائتدیلر. "دبیستان" ، "رهبر" ، "دعوت-قوچ" و باشقا درگی و قزئت‌لر ج.محمدقولوزاده‌نین و یا "ملا نصرالدین " درگیسی‌نین سسینه سس وئردیلر، اونلار دا آنا دیلی‌نین تدریسی و آنا دیلینده مکتب‌لرین آچیلماسی ایدئیاسینی مودافیعه ائتمگه باشلادیلار. ج.محمدقولوزاده‌نین آنا دیلینده اوخوماق، آنا دیلینده مکتب‌لر آچماق فیکرینه مورتجع قووه‌لر عکس چیخیر، درگیسی‌نین ایره‌لی سوردوگو یئنی‌لیک لره منفی موناسیبت بسله‌ییردیلر. بو مورتجع قووّه‌لر گئتدیکجه آرتیردی. بو ائله بیر دؤور ایدی کی، ایجتیماعی حوقوقوندان محروم ائدیلمیش، حوقوقو تاپدالانمیش، سیاسی شوعورو ضعیف اولان میلیون‌لارلا ساوادسیز آدام‌لاری اویاتماق لازیم ایدی. بو ساحه‌ده آپاریلان موباریزدن درگی قورخمور و چکینمیردی، چونکی او، خالقلا باغلی ایدی، بو موباریزه ده او، خالقا آرخالانیردی. ج.محمدقولوزاده‌نین یازدیغی کیمی، "ملا نصرالدین"-ی طبیعت اؤزو یاراتمیشدی، زمانه اؤزو یاراتمیشدی. میرزه جلیلین ایدئیا ایستیقامتی تکجه رئالیست باخیش یولو دئییل، عئینی زاماندا ساتیریک اوسلوبو ایلک نؤوبه ده دؤورله، ایجتیماعی و معنوی اسارتین تصویری ایله شرط‌لنیر. ج.محمدقولوزاده کئچن گونلری بئله خاطیرلاییر: "شرقین قارانلیغینی تصووّر ائدنده اینسانا ائله بیر تعجّوب، حئیرت اوز وئریر کی، آخیردا عجایب بیر شئیه گولن کیمی، بورادا دا اینسانا بیر مایه‌یی-گولونج و مضحکه اوز وئریر... و بئله گولونج بیر زاماندا، بئله قولی-بیابانی بیر اینسان‌لارین تاریخینی یازماق اوچون، احوال و اطوارینی تصویر ائتمک اوچون مگر "ملا نصرالدین"ین یارانماغی طبیعی دئییل؟ " [باخ: محمدقولوزاده ج.م. اثرلری. دؤرد جیلدده. 4. جیلد ص.69]
تزار روسیه‌سی یاخود شووینیست روس حؤکومتی و اونون معاریف ناظیرلری موسلمان مکتب‌لرینه یئرلی دیل‌لری بیلمه‌ین مسیحی‌لر گؤندریر، حتّی بعضی مکتب‌لرده شریعت درس‌لرینی ده روس دیلینده کئچیردیلر. تزار حؤکومتی مکتب‌لرده موستملکه سیاستینه خیدمت ائدن "لال متودو" تطبیق ائتمکله روس‌لاشدیرما و مسیحی‌لشدیرمه سیاستینی داها دا گئنیش‌لندیریردی. سؤزده آنا دیلینده دانیشماغی ایسته‌ین، لاکین حقیقتده آنا دیلینی بیلمه‌ین، اونا حؤرمت ائتمه‌ین اینسان‌لارین ایکی اوزلولوگونو جلیل محمدقولوزاده "مئیمونلار" آدلی فلیئتونوندا تنقید ائدرک یازیردی: "حورّیت و حوقوق دعاواسی دوشندن ایندی‌یه‌دک هئچ بیر موسلمان مجلیسی اولماییب کی، اوردا بیر اوْبرازوْواننی موسلمان آیاغا دوروب دئسین: " حؤکومت قویماییر مکتب‌لرده آنا دیلیمیزی اؤیرنم! " . بیر ساعات‌لیغا توتاق کی، حؤکومت قویمور مکتب‌لرده آنا دیلیمیزی اؤیرنک. توتاق کی، بونو حؤکومت قویمور. بس آنا دیلیمیزی ایستمگی، آنا دیلیمیزه محبت ائتمگی، آنا دیلیمیزی خوشلاماغی کیم قویمور؟"
ج.محمدقولوزاده آذربایجان دیلینی بینمه‌ین، آنا دیلینه لاقئید یاناشان، بوتون حرکت‌لرینده، پراکتیک ایشلرینده اونون قییمتینی آلچالدان آدام‌لارا قارشی آمان‌سیز اولموش و اونو درگی صحیفه‌لرینده جیدی شکیلده تنقید ائتمیشدیر. بؤیوک دموکرات دیلیمیزی یابانجی سؤزلرله کورلاماغا چالیشان بعضی "تحصیللی‌لر"-ه قارشی چوخ آمان‌سیز اولموش و اونلارین نؤقصان‌لارینی چکینمه‌دن تنقید آتشینه توتموشدور. ج.محمدقولوزاده‌یه گؤره، بئله ضیالی‌لار آنا دیلیمیزی یابانچی سؤزلرله زیبیل‌له‌ییر و عوموم‌خالق مؤوقعییندن اوزاق‌لاشدیریرلار.
تزار حؤکومتی‌نین دؤرد دؤولت دوماسیندا غئیری روس خالق‌لاری‌نین مکتب‌لرینده تعلیمین آنا دیلینده آپاریلماسی حاقیندا کئچیریلن موباحیثه‌لره موسلمان وکیل‌لری‌نین اعتیناسیزلیغی "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین 1911-جی ایل 2-جی نؤمره سینده ج.محمدقولوزاده طرفیندن کسکین تنقید اولونموشدور. دومادا اوزدن‌ایراق ائرمنی‌لر، گورجولر تعلیمین آنا دیلینده اولماسینی طلب ائتدیکلری حالدا، موسلمان وکیل‌لری اساس‌سیز بهانه‌لرله اونو لوزوم‌سوز ساییردیلار. آنا دیلی‌نین تطبیقینه تزار مأمورلاری ایله یاناشی، موسلمان روحانی‌لری ده مانع‌چی‌لیک تؤره‌دیردیلر. آنا دیلینده تدریسی ردّ ائتمکده بیرینجی‌لر روس‌لاشدیرما سیاستینی یئریدیردیلرسه، ایکینجی‌لر عرب‌لشدیرمه، فارس‌لاشدیرما سیاستینی تبلیغ ائتمگه چالیشیردیلار. مؤوهوماتچی موللالار آنا دیلی‌نین تدریسینی حیاتا کئچیرمک اوچون بؤیوک مانع‌چی‌لیک‌لر تؤره‌دیردیلر. اونا گؤره ده "ملا نصرالدین " درگیسی‌نین 1911-جی ایل 2-جی نؤمره‌سینده "ترجومان" قزئتینه وئردیگی جاوابدا ج.محمدقولوزاده دیلی کسمگی ووجودو بالتا ایله کسمک کیمی بیر شئی حساب ائدیردی.
معاریفچی‌لرین خاطیره‌لرینی اوخودوغوموز زامان گؤروروک کی، آنا دیلی فنّینه هئچ بیر ساعات دا آیریلمیر، مکتبده آنجاق شریعت درس‌لری کئچیلیر و نتیجه‌ده آنا دیلی موستقیل بیر فن اولاراق مکتبده اؤزونه یئر تاپمیردی. جلیل محمدقولوزاده بو خوصوصدا اؤز خاطیراتیندا یازیردی: " روس دیلینی گرک بئله دانیشایدیق کی، روس‌لاردان بیلمرّه فرقیمیز اولمایایدی. و بو ایکی موهوم درس‌لردن (علمی-ایلاهی درس‌لر نظرده توتولور – ک.ج.) ساوایی غئیری درس‌لر نیسبتاً او قدر لوزوملو نظره گلمیردی. مثلا، تورک دیلی‌نین پروقرامدا وارلیغی یوخلوغونا برابر ایدی. و بئش ایلین مودّتینده اگر قاباق‌لاردا موللا یانیندا بیر شئی اوخومامیش اولسایدیم، آدیمی دوز یازماق قدرینجه تورک دیلینی اؤیرنه بیلمه‌یه‌جکدیم". تزار حؤکومتی میلّی مدنیتین تظاهورونو نه شکیلده اولورسا-اولسون بوغماغا چالیشیر، روس اولمایان میلت‌لره قارشی زورلا "روس‌لاشدیرما" سیاستی یئریدیر و دینی‌بیر، قانی‌بیر اولان‌لار آراسیندا طریقت آیری‌لیغی آدی آلتیندا تفریقه سالماغا چالیشیردی. جلیل محمدقولوزاده بئله مسله‌لره اعتیراض ائده‌رک "لئونتی‌یئف" و یا "اؤلمزدیم" سرلؤوحه‌لی مقاله‌سینده یازیردی: " شاماخی‌دا اشکولانین اینسپکتورو جناب لئونتی‌یئف راضی اولمور کی، شیعه اوشاق‌لاری سوننی اوشاق‌لاری ایله بیر یئرده اویناسینلار، بیر یئرده درس اوخوسونلار، اشکولادان ائوه قاییدان واخت بیر یئرده بیر-بیری ایله دانیشسینلار. بیلسیدیم کی، جناب لئونتی‌یئفین فیکری ندیر، اؤلمزدیم".
بیر داها قئید ائدک کی، تزار حؤکومتی‌نین یئرلرده کی نوماینده‌لری موختلیف یول‌لارلا آذربایجان تورکجه‌سینده درس وئریلمگه مانع‌چی‌لیک گؤستریردیلر. بئله وضعیت سووئت‌لر دؤنمینده ده داوام ائتمیش و بو مودتده حؤکومت همیشه آذربایجان تورکجه‌سینده آپاریلان تدریس ایشینه جوربه‌جور واسیطه‌لرله انگل‌لر تؤرتمگه چالیشمیشلار. جلیل محمدقولوزاده آذربایجانلی‌لارین موختلیف واسیطه‌لرله عرب‌لشدیریلمه‌سی و روس‌لاشدیریلماسی علیهینه یازیردی: " بیز موسلمان‌لار البته و البته گرک بیر مخرجه تابع اولاق. بو بیزیم آلنیمیزا یازیلیب. بونسوز بیز موسلمان‌لار نفس چکه بیلمنیک، نئجه کی، بالیق سوسوز و حئیوان هاواسیز نفس چکه بیلمز....
خوداوندی-عالمدن قاباقجا حؤکم اولموشدو کی، خوشبخت موسلمان‌لارین موبارک بئینی بیر او قات عرب مخرجی‌نین آلتیندا ازیلسین و نئجه ده کی، لازیم ایدی ازیلدی: بیر مودّت تحصیلی-علم و فن، دونیا مدنیتی و حقیقی ایشیق‌لانماغیمیز محض والضالین مخرجیندن عیبارت ایدی.
ایندی ده پروردیگاری-عالمین حؤکمو بودور کی، بیز موسلمان‌لار بیر قدر ده روس مخرجی ایله اؤزوموزو بختورلندیرک. بونو هامی گؤرور کی، بو ساعات قافقاز موسلمان‌لارینی ایداره ائدن شخص‌لرین هئچ بیریسی موسلمانجا یازیب-اوخوماق باجارمیر، نینکی باجارمیر، بلکه هله فخر ائله‌ییر کی، باجارمیر. قافقازین مرکزی حساب اولونان ان باش مجلیس‌لریمیزده دونیا و عالم بیر-بیرینه ده‌یه، موسلمانجا دانیشیلماز... ائله مجلیس‌لرده اولموشام کی، تک بیر نفر ده تورک دیلی بیلمه‌ین یوخدور، همین مجلیسیمیزده غلیظ مخرج ایله روسجا دانیشیق اولور، مجلیسین اولیندن آخیرینا کیمی دانیشیق‌لار روس دیلینده عمله گلیر...".
ج.محمدقولوزاده خاطیره‌لرینده یازیردی: "نئجه کی، اوخوجولاریمیزا معلوم‌دور کی، بیز "ملا نصرالدین" مجموعه‌سینی آچیق آنا دیلینده یازماغا باشلادیق. بیز بو دیله او سببدن آنا دیلی آدی قویوروق کی، بو دیلده یازی یازاندا و اورتالیغا "آنا" صؤحبتی گلنده بیز "آنا"نی "آنا" دا یازیریق، آما غئیری یازیچی‌لاریمیز، خواه او وعده و خواه ایندی یازی‌لاریندا "آنا" لفظی راست گلنده "آنا" سؤزو عوضینه "مادر" یازیرلار و همچینین "آتا" سؤزو اوزینه "پدر" یازیرلار.
ج.محمدقولوزاده‌نین "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین صحیفه‌لرینده آنا دیلی‌نین صاف‌لیغی اوغروندا موباریزیه دایر چوخلو فلیئتون‌لارینا، سون خبرلرینه، حکایه‌لرینه، قافقاز خبرلرینه، ماراقلی شکیل‌لره و کاریکاتورلارا راست گلیریک. بونلاردان "بیزیم اوْبرازوْواننی"-لار ("ملا نصرالدین" درگیسی، 1906، نؤمره.2)، "مئیمونلار" ( "ملا نصرالدین " درگیسی، 1906، نؤمره.31)، "آنا دیلی" ( "ملا نصرالدین" درگیسی، 1907، نؤمره.4)، "آنا دیلی" ( "ملا نصرالدین" درگیسی، 1908، نؤمره.11)، "دیل" ( "ملا نصرالدین" درگیسی، 1908، نؤمره.19)، "موسلمان موعلّیم‌لری تعزیه‌سی" ( "ملا نصرالدین" درگیسی، 1911، نؤمره.21)، "دیلی توتولوب" ( "ملا نصرالدین " درگیسی، 1914، نؤمره.17)، "میسیونرلر" ( "ملا نصرالدین " درگیسی، 1921، نؤمره.4)، "درس کیتاب‌لاریمیز" ("ملا نصرالدین" درگیسی، 1924، نؤمره.40) و س. گؤسترمک اولار.
آنا دیلینه خور باخان، اونو قییمت‌لندیرمه‌ین، آنا دیلینده دانیشماغی اؤزونه اکسیک‌لیک حساب ائدن، اوروپادا تحصیل آلمیش، ظاهیراً بیلیکلی، ضیالی گؤرونن، لاکین سون درجه مورتجع فیکیرلرله یاشایان، آنا دیلی‌نین تدریس ائدیلمه‌سینه اهمیت وئرمه‌ین و خالقین اؤز دیلینده، اؤز مکتبینده ساوادلاندیریلماسیندا موحافیظه‌کارلیغینی مودافیعه ائدن‌لری جلیل محمدقولوزاده فلیئتونوندا شیدّتلی تنقید آتشینه توتور، بئله آدام‌لارا آجی‌ییر، اونا گولوردو. "بیزیم اوْبرازوْواننی‌لار" فلیئتونوندا یازیر کی: "منیم بیر رفیقیم وار، اؤزو ده موسلمان‌دیر، آمما منی گؤرنده روس دیلیندن ساوایی اؤزگه دیلده دانیشماز. مثلاً، صؤحبتیمیز بو جور اولور: من اونو گؤرنده دئییرم:
- هاردان گلیرسن؟
منه بئله جاواب وئریر:
- یا خوْدیل نا پوْچتوُ...
- نه سببه سن منیم ایله هئچ موسلمانجا دانیشماق ایسته‌میرسن؟
یولداشیم منه روس دیلینده بئله جاواب وئردی:
- اسلوشای، کاک-توْ استیدنوْ، کوْقدا اوْبرازوْواننیی چِلوْوئک پوْ-تاتارسکی قوْووْ-ریت!.. (یعنی اوبرازوواننی‌نین موسلمانجا دانیشماغی عئییب‌دیر!).
- چوخ ساغ اول، رفیقیم، من بونو بیلمیردیم!..
دوغما آنا دیلی‌نین صاف‌لیغی و موحافیظه‌سی ج.محمدقولوزاده‌نین "آنامین کیتابی" اثرینده ایناندیریجی‌لیقلا اساس‌لاندیریلمیشدیر. "آنا ندیر؟ آنا یارادیجی‌دیر، آنا کؤکدور، اساس‌دیر، بونؤوره دیر". بو اثرده مقصد آنا دیلی‌نین بؤیوک رولونو گؤسترمک‌دیر. خاریجی دیل‌لرین تاثیری آلتیندا قالان آذربایجان ضیالی‌لاری‌نین آجیناجاقلی وضعیتی بورادا تصویر اولونور. آنانین موختلیف خاریجی دیل‌لرده تحصیل آلان 3 اوغلو بیر-بیرینی باشا دوشمه‌دیکلری کیمی خالق اونلاری باشا دوشمور. آما قیزی گولباهار دوغما آنا دیلینده تحصیل آلمیشدیر. او، قارداش‌لاری‌نین لوزوم‌سوز، خالقدان اوزاق کیتاب‌لارینی یاندیریب قارداش‌لارینی بیرلیگه چاغیریر. گولباهار بیرجه دوغما دیلده اولان آنانین کیتابینی ساخلایارکن او، کیتابدا آتالاری‌نین وصیتی یازیلمیشدیر. گولباهار کیتابین سونوندا یازیلان سؤزلردن بیر پارچا اوخویور: "من اعتیقاد ائدیرم کی، منیم ده بالالاریم دونیادا هر یانی گزیب دولانسالار، گئنه اوّل-آخیر آنالاری زهرانین (الینی آناسینا طرف توتور) اطرافیندا گرک دولانالار؛ چونکی آی و اولدوز شمسین پارچالاری اولان کیمی، بونلار دا آنالاری‌نین آیی و اولدوزلاری‌دیر. وای او کسین حالینا کی، طبیعتین همین قانونونو پوزماق ایسته‌یه!"
بوتون بونلار دا یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، تزاریزمین موستملکه سیاستی ایله علاقه‌دار ایدی، اوجقار خالق‌لارین دیلینه، مدنیتینه قیمت وئرمه‌مکدن ایره‌لی گلیردی.
درگیده چاپ اولونان کاریکاتورلاردان بیرینده گؤستریلیر کی، عرب، فارس، روس میلّتیندن اولان‌لار هره‌سی الینده بیر دیل کیشی‌نین آغزینا سوخورلار. آلت یازیدا ایسه اوخویوروق: "...آی قارداش‌لار من کی دیلسیز خلق اولونمامیشام، بو دیل‌لری آغزیما سوخورسونوز..." [باخ: "ملا نصرالدین " درگیسی، 1906، نؤمره.38]. درگی‌دا باشقا بیر شکیلده ایسه تصویر ائدیلیر کی، مکتب موعلّیمی الینده یئکه بیر دیل توتوب اوشاقلارین قارشیسیندا دایانمیشدیر. اوشاقلار دا اؤز دیل‌لرینی چیخاریب موعلیمه گؤستریرلر:
شاگیردلر: - " آی میرزه، باخ بیزیم ده دیلیمیز وار، سن آللاه، قوی اونو دا بیز اؤیرنک".
موعلّیم: - " یوخ، اولماز! تورک دیلی اولماز! گرک بونو سوخام بوغازینیزا " [باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1911، نؤمره.8].
دیلیمیزه اولان اؤگئی موناسیبت بیر پارا اؤزونو "ضیالی" سایان "موعلیم"لریمیزین اعتیناسیزلیغیندان ایره‌لی گلیر. "موسلمان موعلیم‌لری تعزیه‌سی"نده اوخویوروق: "باجیلار، وورون باشینیزا واللاه بئله گونلره تاب ائله‌مک اولماز، آللاها روادیر کی، بیزیم مکتبده روس دیلی اولماسین. آ باجیلار روس دیلینی بیلمه‌ین هئچ اینسان دئییل،بوْ-ژئ موْی (боже мой)، روس دیلینی بیزدن آتمِنیات ائدیرلر، وای، وای، واخسئی. آغلایین آغلاماق واختی گلدی:
عزیزیم یاریم آلما،
یئمگه یاریم آلما،
فلکه چوخ یالواردیم،
جانیم آل روس دیلین آلما.
درگی‌نین خالق پداقوژیسی روحوندا چیخیشینی خوصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. ساده ائل دیلینده اولان بایاتی‌لاردان تربیه‌وی تاثیر واسیطه‌سی کیمی ائتمک تقدیره لاییق‌دیر.
عزیزیم روس دیلی‌دیر،
جان درمانی روس دیلی‌دیر،
وطن الدن گئتسه ده،
منه قالان روس دیلی‌دیر.
خالق پئداقوژی نومونه‌لریندن ایستیفاده ائتمکله اؤز آنا دیلیندن ایمتیناع ائدن‌لره ریشخند ائله‌ین ملا نصرالدینچی‌لر روس دیلینی وطن‌لریندن اوستون توتان‌لارا "وطن الدن گئتسه ده، منه قالان روس دیلی‌دیر" دئمکله اونلارا اؤلومجول ضربه وورورلار.
عزیزیم زولفو قارا،
تؤکولوب اوزه زولف قارا،
الیمدن روس دیلین آلانی،
تاپشیردیم زولفوقارا...
[باخ: " ملا نصرالدین " درگیسی، 1911، نؤمره.21].
بو میصراع‌لاردا ایسه بایاتیداکی جیناس‌لاردان ایستیفاده ائتمکله داها جیدی یول سئچیلمیش و روس دیلی عاشیق‌لری تنقید هدفینه چئوریلمیشدیر.
"موعلیم‌لر و روس دیلی تعزیه‌سی" آدلی کاریکاتورون آلت یازیسیندا ایسه بئله یازیلمیشدیر: " باجیلار آغلامایین: روس دیلی مکتب‌لردن دخی گؤتورولمه‌یه‌جک. Трауръ по поводу национализации школъ . ملانصرالدینچی‌لرین آنا دیلی ساحه‌سینده توتدوغو مؤوقع چوخ موترقّی و دوزگون اولموشدور، اونا گؤره ده بؤیوک خالق کوتله‌سی اونو سئوه-سئوه اوخویوردو.
جلیل محمدقولوزاده‌نین بو فیکیرلریندن طبیعی کی، ائله نتیجه چیخاریلماسین کی، بؤیوک دموکرات اجنبی دیل‌لرین اؤیره‌نیلمه‌سینه قارشی چیخمیشدیر. البته، یوخ، جلیل محمدقولوزاده خالق‌سایاغی "اوّلجه ائوین ایچی، سونرا چؤلو" مثلینی اؤن پلاندا توتموشدور.
یئکوندا، جناب حیدر علی‌یئفین سؤزلری ایله دئسک "خالقیمیزین میلّی شوعورونون فورمالاشماسیندا محض "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین و جلیل محمدقولوزاده‌نین فعالیتی‌نین رولو عوض‌سیزدیر. یازیچی، شاعیر دؤورون نبضینی توتماغی باجارمالی، آکتوال مؤوضولاری گوندمه گتیرملی، ایدئیا و بدیعی جهتدن اونلاری یوکسک سویه‌ده حلّ ائتمگی باجارمالی‌دیر.". بو معنادا بؤیوک دموکرات جلیل محمدقولوزاده آنا دیلینده مکتب‌لرین آچیلماسی، اورادا موترقّی روحلو موعلیم‌لرین چالیشماسی، تدریس اولونان آنا دیلیمیزین اجنبی سؤزلردن، خوصوصیله عرب-فارس سؤزلریندن تمیزلنمه‌سی، خورافاتچی‌لیقداندان یاخا قورتارماق اوغروندا موتمادی اولاراق موباریزه آپارمیشدیر. جلیل محمدقولوزاده معاریفچی‌لر آذربایجان مکتب و پداقوژی فیکرین اینکیشافی تاریخینده موهوم یئر توتان، اونون اینکیشافی یولوندا سیلینمز ایز بوراخان، چوخ‌شاخلی تاریخی خیدمت‌لری ایله متودیک فیکری ایره‌لی آپاران شخصیت‌لردن اولموشدور. میرزه جلیلین موعلیم‌لیک فعالیتینده، فلیئتون‌لاریندا، مکتوب و پوبلیسیست یازی‌لاریندا آنا دیلی حاقّیندا فیکیرلری و س. کیمی عومومی پداقوژی ایستیقامت‌لر گله‌جکده ده گنج تدقیقاتچی‌لار طرفیندن اؤیره‌نیلمگه لاییق‌دیر.
یازان: کمال جمالوف
پداقوژی اوزره فلسفه دوکتورو،
کؤچورن: عباس ائلچین
