ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی قدیم تورکلرده تربیه
قدیم تورکلرده تربیه
پیرالی علی‌یئف
تورکلر میلادان اؤنجه 2. مین‌ایل‌لیگین اولّ‌لرینده قافقازدا، اورتا آسیادا، آلتای-سایان داغلاری‌نین شیمالی‌غرب بولگه‌سینده، یئنی‌سئی چایی بویلاریندا یاشاییردیلار. تاریخ بویونجا بیر چوخ تورک دؤولتی قورولموشدور.
ایلک تورک دؤولت‌لریندن بیری هون ایمپراتورلوغو اولموشدور. اونون ان قودرتلی دؤورو مته خاقانین حاکیمیت ایللرینه تصادوف ائدیر.
تورکلرده ائله، اوبایا، خالقا باغلی‌لیق یوکسک اولموشدور. عالیم‌لرین دئدیگینه گؤره قدیم تورکلر – هونلار اؤزلرینی " قون " ، گون " آدلاندیرمیشلار کی، بو دا " ائل-گون " ، " گون " ، " خالق " معنالاریندا ایشلنمیشدیر.
میلادان اؤنجه 2.عصرده مئیدانا گلن هونلار اؤز قونشولاری چین سلطنتینی و خوصوصیله توُنقهو طایفالارینی قورخویا سالمیشدیر. هون دؤولتی‌نین ایلک باشچیسی تومن خان اولموشدور کی، اوغلو مته خان 209-جو ایلده اونون یئرینه کئچه‌رک اؤزونو ایمپراتور آدلاندیرمیش و تورک (" تورک" سؤزونون معناسی "گوجلو" ، "مؤحکم " دئمکدیر) آدینی بوتون دونیایا یایماق، تورک گوجونو بوتون عالمه تانیتماق ایسته‌میشدیر.
قدیم تورکلر اوشاق‌لارینی 3 اینام اوزرینده تربیه ائدیردیلر: طبیعت قووّه‌لرینه اینام؛ آت کولتو؛ گؤی تانری‌یا اینام (گؤی آللاهی). دئمه‌لی تورکلرده تک‌آللاهلی‌لیق ایسلامدان چوخ اول مؤوجود اولموشدور.
قدیم تورکلرین اوریژینال، زنگین، بیتگین تربیه سیستمی اولموشدور. گؤرکملی تورکولوق عالیم ضیا گؤکالپ یازیردی:
"یونان‌لار استتیکده، روملولار حوقوقدا، ایسرائیللی‌لر و عرب‌لر دینده، فرانسه‌لی‌لار ادبیاتدا، ...تورکلر ایسه اخلاقدا بیرینجی‌لیک قازانمیشلار " . تورکلرده وطن اخلاقی، مسلک اخلاقی، عاییله اخلاقی جوخ گوجلو اولموشدور. "
هونلار یوز ایللرجه آتلی، کؤچری حیات سوردوگوندن دایم ساواش‌لار کئچیردیگیندن، اونلارین ایلک تعلیمی و تربیه‌سی حربی تعلیم، فیزیکی تربیه اولموشدور. ساغلام‌لیق، مؤحکم ایراده، دؤزوم‌لولوک، جسارت، شوجاعت تربیه ایشی‌نین اؤنونده اولموشدور. هون- تورک اوشاق‌لاری کیچیک یاشلاریندان آت خیالی ایله قویون مینر، اوخ آتار، حددی بولوغا چاتارکن آت چاپماقدا، اوخ آتماقدا، جنگاورلیکده ماهیر اولاردیلار.
قدیم تورک میثالیندا دئییلیر: "تورک چادیردا دوغولار، آت اوستونده اؤلر".
هونلارین دؤورونده آتلی قوشون‌لاری‌نین تئز بیر زاماندا حاضیرلانماسی لازیم ایدی. الی سیلاح توتان و دوشمنه قارشی موباریزه آپارا بیلن آدام‌لار، هارادا و نئجه هانسی ایش آپاراجاقلارینی اؤنجه‌دن بیلمه‌لی ایدیلر. قادین‌لارین و اوشاقلارین هارادا قورونمالاری دقیق قایدالارا اویغون اولمالی ایدی. بونلاری ایسه توپلوما یالنیز عصرلردن بری نسیلدن-نسیله داوام ائدن، توپلومون کؤکلو عنعنه‌سی اولان دؤیوشچولوک، عسگرلیک حاضیرلیغینی تؤره، توپلوم اؤزو وئریردی.
دوغوم و آد گونلری خالق مراسیم‌لری ایله کئچیریلردی. اوشاقلار کؤرپه‌لیکدن آت مینمک خیالی ایله یاشار، قوشلارا اوخ آتاردیلار. بیر آز بؤیودوکدن سونرا اونلارین آت مینمه‌لری بؤیوک سئوینج و مراسیمله قئید ائدیلر و همین گون اونا آت باغیشلانار، آت یاریش‌لاری کئچیرردیلر. اوغلان اوشاغی‌نین یئتیشمه‌سینده و دؤیوش صنعتی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده آتانین چوخ بؤیوک اؤیره‌دیجی و تعلیم‌ائدیجی بیر وظیفه‌سی وار ایدی. بئله بیر تعلیمده قیزلار دا اوغلان‌لاردان گئری قالمیردیلار. اونلار دا حربی تعلیمه یییه‌له‌نیردیلر.
اوشاق یئتیشدیرمه- اوشاق صاحیبی اولماق قدیم توکلرده چوخ آرزوولونان اولموشدور. اوغلان و قیز اوشاق‌لاری آراسیندا فرق قویولمامیشدیر. حتّی، قیزلارین تربیه و تعلیمینه داها بؤیوک دیقت گؤستریلیردی. اوشاق‌سیز عاییله‌لرین حؤرمتی آز اولموشدور. ایناما گؤره اوغول آتاسینا، قیز آناسینا چکمه‌لی ایدی. یاخشی اوغولا "آتاج" ، یاخشی قیزا "آناج" دئمیشلر. اوغلانی یئتیشدیرمکده آتانین، قیزی یئتیشدیرمکده ایسه آنانین عؤهدهسینه داها بؤیوک وظیفه‌لر دوشوردو.
تربیه سیستمی ائله قورولمالی ایدی کی، اوغول بؤیودوکجه داها عاغیللی، داها قووّتلی، داها موباریز اولاراق آتادان ایره‌لی گئتسین. نئجه‌کی، قدیم تورک میثالیندا دئییلدیگی کیمی "آتادان ایره‌لی، اوغولدان گئری" – فیکری اؤولادین داها یوکسکده اولماسینی ایفاده ائدیر.
"تورک" سؤزونو ایلک دفعه رسمی دؤولت آدی اولاراق قبول ائتمیش تورک دؤولتی گؤگ‌تورک ایمپراتورلوغودور. گؤکتورکلرده تربیه و تحصیل سیستمی هون تربیه و تحصیلی‌نین داوامی، داها تکمیل فورماسی اولموشدور. تحصیل تؤره (طایفا) ایچری‌سینده و تؤره واسیطه‌سیله وئریلمیشدیر. گؤکتورکلرده یازی و اوخو مدنیتی‌نین اولماسی بو جمعیتده تربیه و تحصیلین داها سیستملی کاراکتر داشیدیغینی گؤستریر.
اورخون آبیده‌لری گؤک‌تورک ایمپرتورلوغونون مشهور حؤکمداری بیلگه خاقان دؤوروندن قالما آبیده‌لردیر. بو آبیده‌لر تورک میلّتی‌نین کاراکترینی، حربی دوهاسینی، نسلینی، یوکسک مدنیتینی، میلّت‌سئورلیگینی، تربیه و تحصیل عنعنه‌لرینی یاشادیر. گؤک‌تورک قبیر داشلاری 13-دور. بونلاردان ان مشهورلاری "تونیوکوک" ، "کولتکین" ، "بیلگه خاقان" مزار داشلاری‌دیر. بو کیتابه‌لر تورک پداقوژی فیکری‌نین ان قیمتلی منبع‌لری‌دیر.
تورک دیللی خالق‌لارین ایسلامیتدن اؤنجه اورخون الیفباسی و یا گؤک‌تورک الیفبا و یازیسی دا اولموشدور. اورخون – یئنی‌سئی چایلاری اطرافیندا تاپیلمیش بو داش کیتابه‌لری ایلک دفعه اوخویان 1893-جو ایلده دانمارک عالیمی و.تومسن اولموشدور. او بو یازی‌لارین تورک خالق‌لارینا منسوب اولدوغونو ثوبوت ائتمیشدیر.
آذربایجانین شیمال ایالت‌لرینده رونی الیفباسی، قدیم تورک الیفباسی، گؤک‌تورک الیفباسی‌نین دا تطبیق ائدیلمه‌سی احتیمالی واردیر. گؤرکملی عالیم، پروفسور بکیر چوبان‌زاده قدیم تورک یازی‌لاریندان بحث ائدرکن یازیر: "بو گون بوتون شرق‌شوناس‌لارین تورک ادبیاتی‌نین ان بیرینجی آبیده‌سی اورخون کیتابه‌لری‌دیر آدلاندیریلسا دا، میلادان اؤنجه تورکلرین یازی‌لاری، اثرلری اولدوغونا شوبهه یوخدور. چونکی اورخون کیتابه‌لرینده تصادوف ائتدیگیمیز لیسان و اوسلوب آرتیق ایشلنمیش بیر لیساندیر. بئله بیر ایشلنمه 1. عصر ایچری‌سینده آنجاق مئیدانا گله بیلردی".
قدیم تورک الیفباسی تورک خالق‌لاری‌نین، طبیعی کی، هم ده آذربایجان – تورک خالقی‌نین اجدادلاری‌نین یاراتدیغی ایلک اصل سیستملی میلّی الیفباسی‌دیر. تورک خالق‌لاری‌نین سومرلردن باشلانان ادبیاتی، دیلی، دینی گؤروش‌لری، اینجه صنعتی، مادّی مدنیتی، عاییله-معیشت طرزی، عادت و عنعنه‌لری و عوموماً معنوی عالمی، اتیک پداقوژی فیکیرلری ایله یاناشی یازی-الیفبا مدنیتی ده بیر-بیرینی قارشی‌لیقلی شکیلده تامام‌لامیش، اینکیشاف یولو کئچمیش و بونا گؤره ده تاریخدن سیلینمه‌میشدیر.
اورخون الیفباسینا "هون" الیفباسی دا دئییلمیشدیر.گؤک‌تورک الیفباسی اورخون–یئنی‌سئی، کولتکین، تونیوکوک آبیده‌لری اوزرینده یازیلدیغیندان، بونا اورخون–یئنی‌سئی، کولتکین، تونیوکوک الیفباسی دا دئییلمیشدیر.و.و.بارتولد یازمیشدیر کی، اورخون–یئنی‌سئی آبیده‌لری چیندن بیزانسا قدر بؤیوک اراضینی احاطه ائتمیش و تورک ایمپراتورلوغونون یارادیجی‌لارینا عاییددیر. چیندن بیزانسا دئدیکلده آذربایجان دا اونون ایچینده گئدیر. دئمک گؤک‌تورک الیفباسیندان آذربایجان اراضی‌سینده ده ایستیفاده اولونماسی احتیمالی بؤیوکدور. اورخون آبیده‌لری‌نین ان مشهورو تونیوکوک-کولتکین آبیده‌لری‌دیر کی، اونلاری ایستانبول بیلیم‌یوردونون اوستادی، آذربایجان اصیللی محرم ارکین اوخوموش، موعاصیر تورکجه‌یه چئویرمیش و چاپ ائتدیرمیشدیر. محرم ارکنین الیمیزده اولان "اورخون آبیده‌لری" کیتابیندا آبیده‌لر اوزرینده ایشلنن سؤزلرین، کلمه‌لرین بیر چوخونون بو گون موعاصیر آذربایجان دیلینده ایشلندیگینی گؤروروک. مثلا: "آجلیق" ، "آچماق" ، "آغری" ، "آلتی" ، "آش" ، "آد" ، "آی" ، "آزجا" ، "باش" ، "بیل" ، "قان" ، "اوغول" ، "یاز" ، "سکیز" و س.. بو الیفبا تورک‌دیللی خالق‌لارین داشلار اوزرینده یازیلمیش ایلک تاریخی سندی‌دیر. بو الیفبا تورک‌دیللی ادبیاتیمیزین، پداقوژی فیکریمیزین، اینسان‌لارا اؤیود و نصیحت‌لریمیزین زمانه‌میزه گلیب چاتمیش اولدوغو ایلک پوئتیک اثری، قدیم تورک قبیله‌لری‌نین داشلاشمیش تاریخی‌دیر، مدنیتی‌دیر، خاقان‌لارین، سرکرده‌لرین گله‌جک نسیل‌لره تؤوصیه‌لری، اؤیودلری، اونلارین قازاندیغی بیلیک و تجروبه‌نین گلن نسیل‌لره اؤتورولمه‌سی‌دیر. بو تورک اخلاق و معنویاتی، تورک تؤره‌سی‌نین قانون‌لاری عادت و عنعنه‌لری‌دیر، یوسک کامیل‌لیک زیروه‌سینه یئتیشمیش تورک تفکّورونون موقدس صحیفه‌لری‌دیر.
گؤک‌تورک الیفباسی 38 حرفلی‌دیر. بونون دؤردو سسلی، 34-او ایسه سس‌سیز حرف‌لردیر. گؤک‌تورک یازیسیندا ساغدان سولا و ایسته‌نیلنده یوخاریدان آشاغی‌یا دا یازیلیر و حرف‌لر بیر-بیرینه بیرلشدیریلمیر. سایلار ایسه عئینی ایله بو گون دیلیمیزده ایشلنن سایلاردیر. اورخون- یئنی‌سئی، کولتکین آبیده‌لری اوزرینده یازیلار گنج نسله، گله‌جک نسیل‌لره اؤیود نصیحت‌لردیر، اونلاری داها عاغیللی، بیلیکلی، فراستلی، اولماغا چاغیریش‌لاردیر. مثلا، کولتکین آبیده‌لری اوزرینده تورک میلّتینه خیطاباً یازیلیر کی، قونشولارین دادلی، شیرین سؤزلرینه کور-کورانه اینانیب اؤزلرینی بلایا سالماسینلار. کولتکین آبیده‌سی اوزرینده یازی‌لاردان آنلاماق اولور کی، تورک خالقی‌نین چوخ سایدا آتلاری، ایلخی‌لاری، دوه کاروان‌لاری اولموش، قودرتلی، جسور قوشون‌لاری اولموشدور. اینسان‌لار موعین ائدیلمیش اخلاق نورمالارینا عمل ائتمیشلر، جمعیتین عوضولری تؤره‌نین عادت و عنعنه‌لرینه، قایدا-قانون‌لارینی پوزمامیشلار. بو آبیده‌لر اوزرینده یازیلیر: "بؤیوگون سؤزونه، خاقانین سؤزونه قولاق آس، اونون مصلحتینی دینله…"! کولتکین آبیده‌سی اوزرینده تورک خالقی‌نین بؤیوکلوگو، قهرمان‌لیغی بئله آنلادیلیر: بیلگه خان میلّتینه بئله موراجیعت ائتمیشدیر:
"ائی تورک بیگلری! تورک میلّتی، ائشیدین! اوستدن گؤی باسماسا، آلتدان یئر دلینمه‌سه ، تورک میلّتی محو اولماز، سنین ائلینی، عادتینی هئچ کس پوزا بیلمز". بوراداکی، مزار داشلارینداکی وصیت‌لر داها دا عیبرت‌آمیزدیر: "من میلّتین یاخشی واختیندا اونا خاقان اولمادیم، تورک میلّتی‌نین، تورک دؤولتی‌نین آد-سانی یوخ اولماسین دئیه گئجه‌لر اویومادیم، گوندوزلر اوتورمادیم، اؤلونجه‌یه قدر چالیشدیم. آز میلّتی چوخ، آج میلّتی توخ ائتدیم... یوخسول میلّتی زنگین، دوستاق میلّتی بیگ ائتدیم".
بو وصیت‌لرده چوخ چالیشماق، اینتیظاملی اولماق، صولح شرایطینده یاشاماق، ساده‌لؤوح‌لوک ائدیب دوشمن حیله‌سینه دوشمه‌مک، نفسینی، دیلینی، عادت-عنعنه‌نی قوروماق کیمی دَیرلی تؤوصیه‌لر واردیر. خاقان‌لارین وصیتینده باشچی‌لارین علملی، ایگید، دوغروچول، تدبیرلی اولماسی طلب اولونور. "بیلگه خاقان" آبیده‌سینده دئییلیر:
"خاقان آتالاریمیز عالیم ایمیش، ایگید ایمیش. بویروقچولاری دا (وزیرلری ده) عالیم ایمیش، ایگید ایمیش. بیگلر ده، میلّتی ده دوغرو ایمیش. اونون اوچون ائلی قوروموشلار. ائلی قورویوب نسیل یئتیشدیرمیشلر. گونو گلینجه اجل‌لری ایله اؤلموشلر".
آبیده اوستو یازی‌لاردان معلوم اولور کی، هله او دؤورده هله 6-7. عصرلرده تورکلرده رسّام‌لار، بنّالار، معمارلار وارمیش: "من ابدی داش یوندورتدوم… رسّام گتیرتدیم، رسم ائتدیم. اونا باشقا رسم ووردوردوم". کیتابه‌لرده تورک قهرمان‌لیغیندان بحث ائدیلیر، گله‌جک نسیل‌لره سانکی اؤرنک گؤستریلیر: "…بابام کاغان قیرخ یئددی دفعه اوردو سؤوق ائتمیش، یگیرمی ساواش یاپمیش. تانری لوطف ائتدیگی اوچون ائلی ائلسیزلشدیرمیش، کاغان‌لیغی کاغان‌سیزلاتمیش، دوشمنی تابع قیلمیش، دیزلیگه دیز چؤکدورموش، باشلی‌یا باش اَیدیرمیش. بابام کاغان ائله‌جه ائلی، تؤره‌نی قازانیب اوچوب گئتمیشدیر"
اورخون یئنی‌سئی آبیده‌لری ایچری‌سینده تونیوکوک آبیده‌لری‌نین ده تربیه‌وی باخیمدان اهمیتی بؤیوکدور. تونیوکوک تورک خالقی‌نین وارلیغینی ساخلادیغینا، اؤلکه‌نین اراضی‌سینی گئنیشلندیردیگینه گؤره اونون شرفینه آبیده اوجالدیلمیشدیر. بو آبیده اوزرینده علمه، بیلیگه یوکسک قیمت وئریلمیشدیر. اورادا تونیوکوکون وزیری ایلتریس خاقان دئییردی: "آللاه منه علم وئردیگی اوچون خاقان اولدوم و دوشمن‌لری قوواراق قارا قوما قدر گئدیب چیخدیم" . آبیده اوزرینده گؤستریلیر کی، غلبه قازانماق اوچون علملی، بیلیکلی، ایراده‌لی، یوکسک اخلاق و منوییاتا صاحیب اولماق لازیمدیر. بو باخیمدان آبیده اوزرینده گرکلی بیر یازی واردیر: "تورک اوردوسونو نیظام‌لاماق اوچون بوتون محرومیّت‌لره دؤزدوم، چؤل حئیوان‌لاری یییه‌رک آجلیغا، سوسوزلوغا غالیب گلدیم. علمیم سایه‌سینده اوزاق‌گؤرن پلان جیزا بیلدیم...". آبیده اوزرینده خیانتکار، ساختا، دوست جیلدینه گیرمیش دوشمن‌لردن احتیاطلی اولماق مصلحت گؤرولور. آبیده‌ده گؤستریلیر کی، اگر بیز ایچریمیزی و خاریجی سیاستیمیزی مؤحکم‌لتمه‌سک تک قالاریق.تاریخی فاکت‌لاردان دا معلومدور کی، تونیوکوک چوخ عاغیللی و مودریک بیر سرکرده اولموش و تورک ائلینی دوشمن‌لردن قهرمانجاسینا قورویوب ساخلامیشدیر. اورخون-یئنی‌سئی، کولتکین آبیده‌لری اوزرینده کی یازیلار چوخ زنگین، علملی، سیستملی، موعین قرامر قایدا و پرینسیپ‌لره اویغون یازیلمیشدیر. بئله بیر سیستملی، قرامر یازی‌یا، منطیقلی فیکیرلره منسوب اولان خالقین یقین کی، بیر تعلیمی، مکتبی، موعلّیمی ده اولموشدور.
قدیم تورکلرین بؤیوین نسلین تربیه‌سی ایله باغلی ایستک و آرزولارینی، پراکتیک فعالیت‌لرینی اؤیرنمک باخیمیندان داش کیتابه‌لر کیمی "آلپ ار تونقا" ، "شو" (ساکا)، "اوغوز خاقان" ، "بوزقورد" ، "ارکنه‌قون" داستان‌لاری دا موهوم رول اویناییر. قدیم تورکلرین اینانج یئری گؤی و یئر اولموش، اونلار نه جانلی، نه ده جانسیز بوت‌لره سیتاییش ائتمه‌میشلر. اونلارین آتا، قوردا، قارتالا محبت‌لری عیبادت دئییل، موقدس‌لیک، تمیزلیک، پاک‌لیق (آتا اینام)، گوج، قووّت (قوردا، قارتالا اینام) رمزی کیمی دَیرلندیریلمه‌لی‌دیر. همیشه آت بئلینده یوروش‌لرده اولان، وطنینی یادائللی‌لردن قورویان تورکلرین اوشاق‌لاری دا قورد کیمی قورخماز، آت کیمی دؤزوملو و قارتال کیمی چئویک اولمالی ایدی. اونا گؤره ده اوشاقلارین فیزیکی تربیه‌سینه خوصوصی فیکیر وئریلیر، اونلارا آت چاپماق، قیلینج اویناتماق، اوخ آتماق، ووروشماق اؤیره‌دیلیر، دؤیوشده غالیب گلمک اوچون ضروری اولان کئیفیت‌لر، جلدلیک، چئویک‌لیک، گوج و باجاریق طلب ائدن تمرین‌لر آشیلانیردی. حیاتدا، معیشتده، دؤیوشده، امکده قازاندیقلاری تجروبه‌نی گنج نسله آشیلاماغی واجیب بیلیردیلر.
حربی تعلیم، ووروشماق، جنگاورلیک تربیه‌ده موهوم یئر توتوردو. الی سیلاح توتان و دوشمنه قارشی موباریزه آپاران‌لار اؤنجه‌دن حاضیرلانیردی. قادین‌لاری و اوشاق‌لاری هارادا قویماق، موحافیظه ائتمک دؤیوش زامانی دقیق پلان‌لاشدیریلیردی. بونلاری ایسه گنج نسله اؤیره‌دن طایفا آغساققال‌لاری و اوشاقلارین والیدئین‌لری (خوصوصیله آتالاری) ایدی. طایفا بؤیوین نسلین فیزیکی جهتدن ساغلام، تورک عادت-عنعنه‌لری روحوندا یئتیشمه‌سینه، یاخشی بیر عسگر اولماسینا جیدی اؤنم وئریردی. اونلاری حیاتی سئون، گؤزل‌لیکدن حظّ آلماغی باجاران، استتیک ذؤوقه و وطن اخلاقینا مالیک اینسان‌لار کیمی تربیه ائتمک مقصدی ایله فردی، دینی و میلّی بایرام‌لاردان، موختلیف اویون و خالق ماهنی‌لاریندان تاثیرلی تربیه واسیطه‌سی کیمی ایستیفاده ائدیلیردی. حربی تعلیم زامانی اوغلان‌لارلا قیزلارا فرق قویولموردو. حتّی قیزلارا داها بؤیوک دیقت و قایغی گؤستریلیردی. قادین‌لار دا کیشی‌لر کیمی آت مینر، توپ اوینایار، گولَشر و ساواش‌لاردا ایشتیراک ائدردیلر. عئینی زاماندا اولدوقجا حیالی و عیصمتلی ایدیلر. اگر ساواش‌لاردا قادین دوشمنه اسیر دوشسه ایدی، بو، چوخ بؤیوک حقارت ساییلیردی. اؤولادی اولان عاییله‌لره بؤیوک حؤرمت واردی. "دده قورقود" داستانیندا دا بو مسله‌لر اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر.
قدیم تورکلرین بنزرسیز حیات طرزی اونلارین فیزیکی ساغلام‌لیغینا، بؤیوین نسلین فیزیکی تربیه‌سینه بؤیوک اؤنم وئریردی. تورکلرین قورخمازلیغی، دؤزوم‌لوگو، غئیری-عادی قهرمان‌لیغی دوشمن‌لری حئیرته سالیردی. بو کئیفیت‌لر اوشاق واختیندان اونلارا آشیلانیردی. قدیم تورکلر هر طرفدن دوشمنله احاطه اولوندوغوندان اوشاقلار ان سرت قانون‌لارلا تربیه اولونوردولار. اوغول اؤولادلارینی ایگید کیمی بؤیوتمک تورکون ایدئالی ایدی. بئلی اوزوکدن کئچن، ائنلی‌کورک، آسلان دوروشلو، شیر بیلکلی ایگید اؤولاد آرزوسو تورک اخلاقی‌نین ترکیب حیصه‌سی‌دیر.
قدیم تورکلر ساواشدا اؤلمگی، شهید اولماغی شرف بیلر، خسته‌لنه‌رک اؤلمکدن اوتانارمیشلار. گؤروندوگو کیمی، گؤک‌تورکلرین تربیه سیستمی، اخلاقی ایدئال‌لاری هونلارینکیندان او قدر ده فرق‌لنمیر، عکسینه اونو تامام‌لاییر، داها دا زنگینلشدیریر. بو دا سبب‌سیز دئییل. گؤک‌تورکلر اؤز کؤکلری اعتیباری ایله بیرباشا هونلارلا باغلی ایدیلر.
اوشاقلار کیچیک یاشلاریندان عاییله‌ده امگه آلیشدیریلیردی. اوشاقلارین تعلیم-تربیه آلماسی اوچون خوصوصی تشکیل اولونموش موسیسه‌لر یوخ ایدی. هر کس اؤز پئشه‌سینی اؤولادینا اؤیره‌دیردی. میلّی پئشه‌لره خوصوصی دیقت یئتیریلیردی. حتّی بونون اوچون خوصوصی تعلیمات دا حاضیرلانمیشدی. بو تعلیماتا گؤره پئشه اؤیرتمکده ویجدان‌سیزلیغا، الی‌أ‌یری‌لیگه، یالانچی‌لیغا یول وئرن‌لره خبردارلیق، تؤهمت، مووقّتی و یاخود عؤمورلوک اؤز صنعتی ایله مشغول اولماغی قاداغان ائتمک کیمی جزالار وئریلیردی.
قدیم تورک آتالار سؤزلرینده دئییلیر: "سیزه آنجاق آتانیزین مالی دئییل، هم ده اونون شرف و لیاقتی قالیر" . تورک خالق‌لاریندا اوشاقلار همیشه آتالارینا حؤرمتله یاناشمیش، اونلارین قوللوغوندا دورموش، احتیرام گؤسترمیش، ادب‌سیز دانیشیق‌لارا یول وئرمه‌میش، آتادان قاباق سوفره‌یه اوتورمامیش، اونلارین پئشه‌سینی اؤیرنمیش، اؤزلرینه حیات ایدئالی حساب ائتمیشلر. آتانین یوخلوغوندان سونرا اونون اوجاغی اؤولادلار اوچون موقدس حساب اولونموشدور. بو گون اولدوغو کیمی قدیم زامان‌لاردا دا آتا ائوی هئچ زامان بوش قالمامالی، اورادان توستو چیخمالی ایدی. اوغول اؤولادلاریندان بیری آتا ائوی‌نین چیراغینی یاندیرمالی، کئشیگینی چکمه‌لی ایدی. عاییله اوجاغی‌نین موقدس‌لیگینی قبول ائدن تورکلر بیر آداما قارغیش ائتدیکده "گؤروم ائوی‌نین چیراغی سؤنسون" – دئیرلرمیش.
قدیم تورکلر اوشاق‌لارینا کیچیک یاشلاریندان سما جیسیم‌لرینی ده اؤیرتمگه چالیشمیشلار. اوشاق‌لاری بوت‌لره دئییل، گؤی تانری‌یا سجده ائتمگه آلیشدیرمیشلار. تورکلرده گؤی تانری‌یا اینام یالانین، اوغورلوغون، معنوی پوزغون‌لوغون قارشی‌سینی آلماق اوچون ان کسرلی منبع اولموشدور. تورکلر گؤی تانرینی بوتون گؤی اوزو حساب ائدیر و اوشاق‌لارینی ایناندیریردیلار کی، بوتون حیاتا جان وئرن، اونو گئری آلان، اینسان‌لاری جزالاندیران و باغیشلایان دا گؤی تانری‌دیر.
تورکلر اؤز اوشاق‌لارینا تربیه وئررکن دئیرمیشلر: "وطن آتالاردان قالان موقدس بیر وارلیقدیر" . اونا گؤره ده وطن تورپاغینی قویوب گئتمک غئیرت‌سیزلیک، ناموس‌سوزلوق حساب اولونوب. تورک اؤولادلاری وطنه، دوغما ائل-اوبایا درین کؤکلرله باغلی اولدوغوندان ان آغیر دقیقه‌لرده بئله اؤز تورپاق‌لاریندان هئچ یئره ترپنمه‌میشلر. گؤکتورکلرده موقدس تورپاق‌لارینا عیبادت ائتمک، آتا روح‌لارینا قوربان کسمک کیمی گنجلری وطنه باغلایان ریتوال‌لار دا اولموشدور. وطن تورپاغی موقدس ساییلدیغیندان قدیم تورکلرده قیزلار اره گئدرکن، قایناتا و قاینانانین ایچدیگی بولاغی زیارت ائدر و اورا گوموش پول آتارمیشلار.
ایتیریلمیش وطن تورپاغی‌نین هر قاریشی اوچون گؤز یاشی آخیدار، آغی دئیر، اونون قایتاریلماسینی موقدس وظیفه حساب ائدرلرمیش. "دده قورقود" داستانیندا بونون باریز نومونه‌لرینی گؤروروک.
وطن اخلاقی بو گون تورک خالق‌لاری‌نین، خوصوصیله آذربایجانلی‌لارین ان بؤیوک ایستینادگاه نؤقطه‌سی‌دیر. ضیا گؤکالپ حاقلی اولاراق یازیردی:
"وطن اخلاقیمیز قووّتلی اولماسا، نه موستقیل‌لیگیمیزی، نه آزادلیغیمیزی، نه ده وطنیمیزین بوتؤولوگونو قورویا بیلریک ".
قدیم تورکلرده مسلک اخلاقی، مؤحکم اساس‌لارا سؤیکنن عاییله اخلاقی، شخصی و بین‌المیلل اخلاق دا گوجلو اولموشدور. تورکلرده عاییله قان قوهوم‌لوغو اساسیندا قورولوردو. عادتاً بیر قادینلا ائولنیردیلر. اوغلان ائولندیکدن سونرا اؤز پایینی آلیب، آتا ائویندن چیخار و یئنی ائو قوراردی.
قدیم تورکلرده قانونا حؤرمت گوجلو اولوب. تابقاج‌لار زامانی نینکی اهالی‌نین، هم ده خاقانین قانونا رعایت ائتمه‌سی طلب اولونوردو.
یوکسک مدنیتی اولان تورک دؤولت‌لریندن بیری ده اویغور خاقان‌لیغی‌دیر. اویغورلارین خاقانی کول بیلگه خاقان 745-جی ایلده سونونجو گؤک‌تورک خاقانی کولون بیگی اؤلدورموش، اویغور خاقان‌لیغی‌نین اساسینی قویموشدور. اویغور تورکلری علم، صنعت، ایداره ائتمک باخیمیندان بوتون آسیایا تاثیر ائتمیش، عرب‌لره و غربلی‌لره بیر چوخ ساحه‌ده اؤرنک اولموشلار. بو دا سبب‌سیز دئییل. اویغور تورکلری بوتون دونیایا علم و مدنیت نومونه‌لری وئرمیش قدیم چین‌ین اراضی‌سینده یاشامیش، اؤز مدنیت نومونه‌لرینی چین مدنیت نومونه‌لری ایله بیرلشدیره رک یئنی و هم ده اوریژینال بیر مدنیت یاراتمیشلار. اویغورلار کاغیذی و اونون اعمالینی و ایشله‌دیلمه سینی بیلمیش، کیتاب چاپینی اوروپالی‌لاردان اوّل اؤیرنمیشلر. حتّی، عرب‌لر ده کاغیذی و چاپ ایشینی اویغورلاردان اؤیرنمیشلر. اونلار آلتای دیل قروپونون "خاقانیه" لهجه‌سینده دانیشیرمیشلار. قدیم تورک ادبیاتی‌نین ان دَیرلی اثرلری – محمود کاشغارلی‌نین " دیوان لغات التورک" ، یوسف خاص حاجب‌بین " قوتادغو-بیلیک " ، ادیب احمد یوکنکی نین " عتبة الحقایق" کیتاب‌لاری تورکجه‌نین بو لهجه‌سی ایله یازیلمیشدیر. اویغورلار بیر مودت تورکلرین میلّی یازیسی اولان اورخون الیفباسینی ایشلتدیکدن سونرا مانی دینی‌نین تاثیری ایله سوغد الیفباسینا کئچمیشلر. ایسلام دینی‌نین قبولوندان سونرا عرب الیفباسینی منیمسه‌میشلر. اونلار معمارلیق، موسیقی، رقص، هئیک‌لتراش‌لیق صنعتی ساحه‌سینده اوغورلار قازانمیشدیلار. شهرسالما ایشینده زنگین تجروبه‌یه و گئنیش بیلیگه مالیک اولموشلار. ایقتیصادیات و مدنیت ساحه‌سینده قازانیلمیش نایلیت‌لر اونلارین یوکسک علمی بیلیگه، باجاریغا و تجروبه‌یه مالیک اولدوقلارینا دلالت ائدیر. اویغور تورکلری اکینچی‌لیک، تیجارت و توخوجولوق کیمی چوخ واجیب اولان پئشه‌لری اوشاق‌لارینا اؤیرتمک اوچون اونلاری بو ساحه‌‌نین صنعتکارلاری‌نین یانینا گؤندریردیلر. اوشاقلار همین پئشه‌یه یییه‌لنه‌نه قدر اوستالارین یانیندا شأگیردلیک ائدیردیلر. اویغور تورکلری‌نین ان چوخ دَیر وئردیکلری وطن اخلاقی اولموشدور. بیزه قدر گلیب چاتان اویغور ادبی اثرلرینده وطن تورپاغی، اونون بیرلیگی و بو بیرلییگن قورونماسی، اونا اولان صداقت، وطنه وورغون‌لوق یوکسک صنعتکارلیقلا ترنّوم اولونموشدور. آنا تورپاغا، وطنه محبت، اونون یادائللی‌لردن قورونماسی، تورک اوردوسونون و ائله‌جه ده آیری-آیری دؤیوشچولرین شوجاعت‌لری‌نین ترنّومو بو ادبی نومونه‌لرین اساس مؤوضوسو، باش‌موتیوی اولموشدور. اویغورلارین تربیه سیستمی گؤک‌تورکلرینکیندن او قدر ده فرق‌لنمیر. اویغورلار دا نسلین داوامچی‌لاری‌نین – اوغول اؤولادلاری‌نین فیزیکی جهتدن ساغلام، معنوی جهتدن یئتکین، اخلاقلی، ادب-ارکانلی، جسارتلی، علملی و بیلیکلی اولماسینی آرزو ائدیردیلر. تحصیل آلماغا، علم و بیلیک قازانماغا اونلار بؤیوک دیقّت یئتیریردیلر.
کؤچورن: عباس ائلچین
