قوردلار و مانقوردلار

قوردلار و مانقوردلار

یازان: صمد آزاپ

دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.

چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:

ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.

تورک قبیله‌لرینه عومومی آد اولاراق کاوْ-چی آدینی وئرن چین‌لیلر. کاوْ-چی-لرین یعنی تورکلرین قورددان تؤردیکلریله ایلگیلی آنلاتدیقلاری بیر باشقا افسانه‌یه گؤره، کاوْ-چی خاقا‌نی‌نین ایکی قیزیندان کیچیگی قورد ایله ائولنر. بو سببدن کاوْ-چی خالقی بو قوردلا قیزین اوشاقلاریندان تؤرمیشدیر.

  گؤک‌تورکلرین اؤز سویلارینا عایید اینانیشلارییلا، دؤولت قورمادان اؤنجه‌کی تاریخلرینی ایشیقلاندیریجی خوصوصیتلر داشییان ایکی داستان واردیر. بیری "بوز  قورد"، دیگری "ارگنه‌قون" داستانی‌دیر. بوزقورد داستا‌نی‌نین اساسی، یوخ اولما فلاکتینه اوغرایان گؤک‌تورک سویونون یئنیدن دیریلیب چوخالماسیندا بیر بوز قوردون، آنا قورد اولاراق وظیفه گؤرمه‌سی‌دیر. تورکلر ارگنه‌قوندان چیخدیقلاری واخت گؤک‌تورکلرین پادشاهی، قاغان سویوندان بؤرته چنه ایدی. بؤرته چنه، موغولجادا "بوز قورد" دئمکدیر. بئله‌لیکله قورد سمبولو و آنا قورد آرادان کئچن زاما‌نین اوزونلوغونا باخمایاراق اونودولمامیشدیر.

گؤک‌تورک چاغیندا قورد بیر توتئمدن چوخ قوتسال بیر سمبول حالینی آلمیشدی. گؤک‌تورکلرین اؤز بایراقلاری‌نین باشینا بیر قورد هئیکلی قویمالاری‌نین سببی ده بو ایدی. قورد باشلی بایراقلار، گؤک‌تورک دؤولتی‌نین ییخیلیشیندان سونرا دا اونودولمامیش و چین ایمپراتورلوقلاری، مثلاً تورگئشلر کیمی تورک قؤوملرینه قاغانلیق عونوانلاری وئره‌جکلری زامان قورد باشلی بیر بایراقلا بیر بارابان وئرمگی ده اونوتمامیشلار ایدی. یاکوت ناغیللاریندا ایسه قوتسال روحلارین ۹ اوغوللاری‌نین هامیسی دا قوردا بنزه‌دیلیردی .

  گؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" بؤیوک حؤکمدارلارین قودرتینی گؤسترمک اوچون ایستیفاده ائدیلن بیر صیفت ایدی. مثلاً ماناس داستا‌نیندا قیرغیزلارین اورتا یوز رئیسی کؤکچؤنون اوغولو ایله ماناس-خا‌نین اوغوللارینا، دانیشما اثناسیندا همیشه "کؤک-بؤرو سلطانیم" دئییلردی. ماناسین آروادی کانیکئی خاتون دا بیر گئجه یاتارکن چوخ گؤزل بیر یوخو گؤرموشدو. یوخوسونون یوزومو اوچون بئله دئمیشلر ایدی: "کؤک یال تؤبؤت بؤرو" یعنی "بو اوشاق گؤی یئله‌لی قورخونج بیر قورد" کیمی اولاجاق. گؤی یئله‌لی قورد موتیوی اوغوز قاغان داستا‌نیندا اوغوز قاغانا یول گؤستر‌ن قوتسال بیر اؤندر اولاراق کئچمکده‌دیر: "

…گون دوغولارکن اوغوز قاغا‌نین چادیرینا گونش کیمی بیر ایشیق گیردی. او ایشیقدان گؤی توکلو، گؤی یئله‌لی بیر ائرکک قورد چیخدی. او قورد اوغوز قاغانا سؤز سؤیله‌یه‌رک: "ائی اوغوز! سن اوُروُم اوزرینه یوروش دیلگینده‌سن. من سنین خیدمتینده یورومک ایسته‌ییرم." دئدی. اوغوز قاغان و اوردوسو گؤی یئله‌لی قوردو ایزله‌دیلر". اوغوز قاغان داستا‌نینداکی بو ایفاده‌لردن ده آنلاشیلاجاغی اوزره قورد تورکلر طرفیندن بیر اؤندر، یول گؤستریجی اولاراق قبول ائدیلمیشدیر.

  قیرغیزلاردا جینس، گؤزل و جسور آتلارا دا کؤک-بؤرو، یعنی "گؤی-قورد" آدلاری وئریلیردی. یئنه قیرغیز ادبیاتیندا ماناس خان تصویر ائدیلرکن، "بؤرو کؤستو کوُ موُروُت" یعنی "قورد گؤزلو، قیر بیغلی" ماناسین اوخلاری اوچون ده، "بؤرو تیلدی چال ییبا"، یعنی "قورد دیللی قیر اوخ" دئییلیردی.  

بهاالدین اؤگله گؤره، آلتای داغلاریندا "قورد داغی" آدینی داشییان بیر چوخ زیروه واردیر. آتیلا‌نین اوزونو ده قوردا بنزه‌دنلر واردی. آلتایلارین دوغوسوندا یاشایان بئرسیت قبیله‌سی ده اؤزلری‌نین قورددان تؤردیکلرینه اینانارلار و بونون گئرچک اولدوغونو دا ایدیعا ائدردیلر .

چینگیزنامه داستا‌نیندا آلانقوْنون، دوُیین بایا‌ن-ین اؤلوموندن سونرا سماوی قوردلا جوتلشیب چینگیزی دوغورماسی، قورد موتیوی‌نین و قورددان تؤره‌مه آنلاییشی‌نین بیر تظاهرو اولاراق یوروملانمالی‌دیر. چینگیزنامه‌‌نین باشقیرد روایتی اولان نوسخه‌ده ده "باشقیرد قبیله‌لرینی تشکیل ائد‌ن یوُرماتی، قیپچاق، قانقلی، قیتای، تامغان کیمی موختلیف بویلارا تامغا، آغاج، قوش، اوُران (دؤیوش پاروْلوُ) وئرن بو گؤی بؤرو اوغولو چینگیز خان‌دیر." شکلینده بیر ایفاده کئچمکد‌ه‌دیر. آنادولوداکی خالق اینانجلاریندا دا اوُلو شخصلرین قورد دونونا گیره بیلدیگینی گؤستر‌ن اؤرنکلر واردیر. آیریجا داستانلارداکی "قورد آنا" و "قورد آتا" آنلاییشلارینی دون دَییشدیرمه ایله ایضاح ائد‌ن چالیشمالار دا واردیر.

داستانلار، افسانه‌لر و ناغیللاردان باشقا، تورک تاریخی و ادبیاتی اوچون واز کئچیلمز قایناقلار اولان اورخون آبیده‌لری، دده قورقود حکایه‌لری و قوتادغو بیلیگده ده قورد موتیوی‌نین کئچمه‌سی، قوردون تورک تاریخینه و ادبیاتینا نه درجه نفوذ ائتدیگینی گؤستریر. اورخون آبیده‌لرینده قاغا‌نین عسگرلری‌نین قورد کیمی، دوشمنلری‌نین قویون کیمی اولدوغو دئییلر. دده قورقود حکایه‌لرینده قورد، سالوُر قازا‌نین ائوی‌نین یاغمالاندیغی حکایه‌ده کئچیر. قازان حکایه‌ده قورد ایله دانیشار و قورد اوچون ایشلتدیگی "قورد اوزو موبارک‌دیر" جومله‌سی قوردون تورکلر آراسینداکی دَیرینی ایفاده ائدر. آیریجا دانیشما‌نین سونوندا ایشله‌دیلن "قاراباشیم قوربان اولسون، قوردوم سنه" جومله‌سی و قوتادغو بیلیگ ده یئر آلان "قوشلار بئله گؤک قوردو کئچه بیلمز! هاوادا اوچان قارتال سورولری، سنی سئچه بیلمزلر، ائی گؤک بؤری!" کیمی ایفاده‌لر توره‌ییش افسانه‌لریندن بری سورن، قوردو قوتسال‌لاشان بیر وارلیق اولاراق گؤر‌ن بیر حالقا‌نین داوامی‌دیر.

  آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق قورد موتیوی ایتمه‌میش، شکیل دَییشدیره‌رک داستانلاردان و افسانه‌لردن، رومانلارا، حکایه‌لره سیچرامیشدیر. بیلدیری‌ده اله آلیناجاق اساس مؤوضو قورددان "مانقوردلاشما"یا گئدن سورجده‌کی  سمبول‌لار و ایماژلاردیر. "مانقورد" و "مانقوردلاشما" آنلاییشلاری ندیر؟ ایلک نه شکیلده اورتایا آتیلمیشدیر؟ بو سورغولارا جاواب تاپماق لازیم‌دیر.

مانقوردلوق حاقیندا ایلک بیلگیلره ماناس داستا‌نیندا راست گلینیر. اورادا اوشاق ماناسین دجل‌لیگی و دؤزولمز گوجوندن قورخان قالماقلارین، اونو مانقورد ائدک دئییب سؤز باغلادیقلاری بئله داستانلاشمیشدی:  

بالانی توتوب آلاق

باشینا شیره تاخاق

ائوه آپاریب عذاب وئرک

آلتی بوی قالماغین

آیاق باشینی ییغاق

 چینگیز آیتماتوو اثرلرینی بیر زرگر، بیر هئیکل‌تراش کیمی دزگاهیندا فؤوق‌العاده وسواس‌لیقلا ایشله‌میشدیر. بو دزگاه‌دان چیخان ان نادیر لعل-جواهیرات بلکه ده "گون اولار عصره برابر" یا دا دیگر آدییلا "گون اوزانار عصر اولار" رومانی‌دیر. سؤز مؤوضوسو روماندا آیتماتوو بیر حکایه سؤیله‌ییر:

ساری اؤزَکی ایشغال ائد‌ن دوشمنلر توتساقلارا قورخونج ایشگنجه‌لر ائدرلرمیش. اینسا‌نین یادداشینی ایتیرمه‌سینه، دلی اولماسینا گتیریب چیخاران بیر ایشگنجه اوصوللاری وارمیش. اؤنجه اسیرین باشینی قازار، ساچلاری تک-تک کؤکوندن چیخارارلارمیش. بونو ائدرکن اوستا بیر قصاب اوراجیقدا بیر دوه‌نی یاتیردیب کسر، دریسینی اوزرمیش. سونرا بو درینی پارچالارا آییرار، تزه- تزه اسیرین قان ایچینده اولان قازینتینمیش باشینا سیخ سارارلارمیش. بئله بیر ایشگنجه‌یه معروض قالان توتساق یا آغریلار ایچینده قیوریلاراق اؤلر، یا دا یادداشینی تامامیله ایتیرر، اؤله‌نه قدر کئچمیشینی خاطیرلامایان بیر "مانقورد"، یعنی کئچمیشینی بیلمه‌ین بیر کؤله اولارمیش. بوندان سونرا دری کئچیریلن توتساغین بویونا باشینی یئره سورتمه‌سین دئیه بیر کؤتوک یا دا تاختا باغلار، اورک پارچالایان قیشقیریقلاری ائشیدیلمه‌سین دئیه اوزاق، اوجقار بیر یئره آپارارلار، اللری آیاقلاری باغلی، آچ -سوسوز گونشین آلتیندا ائله‌جه بیر نئچه گون بوراخارلارمیش. ساری اؤزَکین قیزغین گونشینه "مانقورد" اولمالاری اوچون بوراخیلان توتساقلارین چوخو اؤلر، بئش-آلتی آدامدان آنجاق بیر یا دا ایکیسی ساغ قالارمیش. اونلاری اؤلدور‌ن آجلیق یا دا سوسوزلوق دئییل، باشلارینا کئچیریلن سویومامیش دوه دریسی‌نین گونش‌ده قورویوب بوزولمه‌سی، باشلارینی منگه‌نه کیمی سیخیب دؤزولمز آغریلار وئرمه‌سی‌ ایمیش. بو دؤزولمز آغریلار سونوندا توتساق یا اؤلر، یا دا عاغلینی یادداشینی ایتیررمیش. بیر "مانقورد" کیم اولدوغونو، هانسی سوبویدان، هانسی قبیله‌دن گلدیگینی، آناسینی آتاسینی بیلمزمیش. اینسان اولدوغونون بئله فرقینده دئییلمیش .

  روماندا آناسی نایمان آنانی تانیماییب، اونو اؤلدور‌ن "مانقورد" اوغول جوْلامان ایشده بو ایتن دَیرلرین ان اؤنملی تمثیلچیسی‌دیر. 

روما‌نین بیر بؤلومونده آنلادیلان بو حکایه عادیجه آنلادیلمیش بیر حکایه دئییل. آیتماتوو آنلادیلاری‌نین کیلید نؤقطه‌سینی تشکیل ائد‌ن "مانقورد" تیپی بو حکایه ایله دویولموش، سونرا بیر سمبول اولاراق بیر چوخ اثرده اؤزونه کیملیک‌سیز تمثیلچیلر تاپمیشدیر. "مانقورد" اولماق اوچون دوه دریسی شرط دئییل. کئچمیشینه، مدنیتینه، اؤز کؤکلرینه یابانجی‌لاشان دیگر بیر دئییشله اؤزگه‌لشن فردلر آیتماتوو و دیگر تورک یازیچیلاری‌نین ایضاحلاریندا بیرجه "مانقورد" اولوب چیخمیشلار.

کوز باشینداکی اووچونون قیشقیریغی کیتابی‌نین "عصرلرین کؤلگه‌سینده‌کی سوچ" آدلی بؤلومونده، موختار شاهانووون سورغوسونا آیتماتووون وئردیگی جاواب "مانقوردلاشدیرما"‌نین بیلینجلی ایجرا ائدیلن ایدئولوژیک بیر کؤله‌لشدیرمه پروژه‌سی  اولدوغونو گؤستریر. "توتالیتر سیستم زاما‌نیندا بوتون توپلوما، اونون ایچینده سنین ده منیم ده، هامیمیزین عاغلینا، فیکیرینه، آنلاییشینا ایدئولوژیک شیره قویولدو. بو، بیر رژیمه کورو-کورونا باغلاییب، قانداللاماق آماجییلا ائدیلمیشدی." زاما‌نی‌نین تراژئ‌دیلرینه شاهید اولان آیتماتوو بو ایدئولوژیک یابانجی‌لاشدیرما، یوخ ائتمه سیاستینه آتاسی تؤرؤقول آیتماتووو قوربان وئرمیش. بو دورومون روحی دونیاسیندا آچدیغی درین یارانی یونگول‌لشدیرمک و "مانقوردلاشدیرما"‌نین قاباغینا کئچمک اوچون اثرلری آراجیلیغییلا اینسانلاری درین یوخولاریندان اویاندیرماغا چالیشمیشدیر. تسلیمیت‌چیلیگیه، کیملیک ایتکیسینه، شوعورسوزجا کئچمیشه،  عادت- عنعنه‌لره اؤزگه‌لشمه‌یه، قارشی چیخان آیتماتوو، بوندا موفقیت‌لی اولماقلا قالمامیش ائورنسل‌لیگی دا توتموشدور. بوریس شوستِفین ۱۹۹۹-جو ایلده قلمه آلدیغی "یهودی مانقوردلار" آدلی مقاله‌سی بونون ان یاخشی گؤستریجیسی‌دیر. رمضان قورخمازین بو تثبیتی ده "مانقوردلاشما" مسئله‌سینی ان یاخشی آچیقلایان گؤروشلردن بیری‌دیر: 

دئنه‌ییمسل یادداشین کورلاندیغی ایجتیماعی اورتاملاردا فرد اونتولوژیک تهلوکه‌سیزلیک رفرانسلارینی  ایتیردیگیندن اؤزونو ایزوله، ناراحات بیر شکیلده دویومسار و ایدئولوژی‌لر اوچون ایستیثمارا آچیق بیر ساحه مئیدانا گتیرر. دایم توتالیتر و شیدّت المنتلری احتیوا ائد‌ن ایدئولوژی‌لر بو یالیتیک و اعتبارسیز فردلره اؤز دوغولمالارینی قیسا بیر زاماندا انژکته ائد‌رک، اؤزونه قطعی اینانجلی "مانقورد" حواری‌لر قازانمیش اولار. آندره کریلتسوو، تانسیک‌بایئو، ثابت‌جان، بازاربئی، آباکیر، اوروزکول، اوردوک وس. کسلر بو طرزده اؤزونو کورلایان گوجون کیملیگینه چئوریلمیش تیپلردیر .

آیتماتوو، اؤزو ایله آپاریلان بیر رئپورتاژدا، "مانقورد" تیپی‌نین سووئتلر بیرلیگی و قیرغیز مدنیتی ایچینده‌کی کئچمیش‌ده‌کی و بو گونکی دورومونا توخونور:

  بیلدیگینیز کیمی بو "مانقورد" افسانه‌سینی بیر رومانیمدا آنلاتدیم؛ آما بیر لاف اولسون دئیه دئییل، بو گونکی سیاسی حیاتلا اویغونلاشدیراراق…

 اسکیدن اصلینی اونوتموش، روبوتلاشدیریلمیش اینسانلارا "مانقورد" دئییلردی. بو گون ده عینی شکیلده دویغوسوزلاشدیریلمیش کؤکوندن قوپاریلمیش، نه‌یی نه اوچون ائتدیگینی بیلمه‌ین و اؤزونه وئریلن امرلری هئچ دوشونمه‌دن تطبیق ائد‌ن اینسانلار دا بیر چئشید "مانقورد"دور. تورک جومهوریتلرینده هله "مانقوردلارین" اولوب اولمادیغینا گلینجه: واردیر شوبهه‌سیز. اما نه قدر اولدوقلارینی کسدیرمک چوخ آسان دئییل .

یازیچی‌نین سؤیلدیگی کیمی "مانقورد" افسانه‌سی لاف اولسون دئیه سؤیلنمه‌میشدیر. "مانقوردلاشما"، سیستمین روبوت فردلر یئتیشدیرمه پروژه‌سی‌نین اثری‌دیر. بو فردلر کئچمیشینه، مد‌نی دَیرلرینه اؤزگه، آزادلیقلاری اللریندن آلینمیش، دوشونمه باجاریقلاریندان محروم بوراخیلمیش یازیقلاردیر. آیتماتوو "دیشی قوردون یوخولاری" آدلی اثرینده، بو ایدئولوژیک کؤله‌لشدیرمه فاکتینا تنقید اوخلارینی یؤنلدیر. روما‌نین قهرمانی آبدیاس کیلسه‌‌نین "مانقورد" فردلر یئتیشدیر‌ن دوقماتیکچی آنلاییشینا قارشی چیخمیش، بونون اوزرینه کیلسه‌دن قووولموشدور. آبدیاس موباریزه‌سینی بو کز ده گنجلری زهرله‌ین خاشخاش قاچاقچیلاری اوچون سوردورور. آنجاق یادداشی کؤکوندن قازماغی آماجلایان  سیستم بو کز ده بو گنجلری هدف آلمیش بیر  "مانقورد" اولما یولوندا اونلاری میغناطیس کیمی اؤزونه چکمیشدیر. آبدیاس کورلانان سیستمه تک باشینا اعتراض ائتمگه چالیشسا دا، گریشان لیدرلیگینده "مانقوردلاشان" گنجلرین اؤزونو قاطاردان آتماسینا انگل اولا بیلمه‌میشدیر. بو کز ده اؤزونو بوسس و قروپونون ایچینده بولان آبدیاس، سایقا سورولرینی موژونقوم چؤلونده قتل ائد‌ن "مانقوردلاشان" ایدئولوژی‌یه قارشی دؤیوش آچسا دا کوتله‌لر حالیندا "مانقوردلاشان" اینسانلارا دوغرونو آشیلامایا چالیشان عیسی کیمی چارمیخا گریلمکدن قورتولا بیلمز.

آیتماتووون اؤز اوتوبیوگرافی‌سینی یازدیغی "حاقیمدا نوتلار" کیتابیندان، اؤزگه‌لشمه، دَیرلره یابانجی‌لاشما و مانقوردلاشمایا سدد چکمک اوچون اثرلرینی یازدیغی بو جومله‌لردن آیدین اولور:

یئددی گؤبکدن گلمه‌سینی بیلمک بیزیم کندده هر کسین وظیفه‌سی‌دیر. یاشلیلار کیچیک اوشاقلارا جیدی-جیدی سوروشاردیلار. بورا گل باخاق ایگید، هانسی سوبویدانسان آتا‌نین آتاسی کیمدیر؟ و اونون آتاسی نئجه بیر آدام ایدی؟ و اگر اوشاق اؤز کئچمیشینی بیلمیرسه، او اوشاغین آناسی آتاسی دانلانیردی. نه بیچیم آتا بو، تایسیز دوستسوز، قوهومسوز دئیردیلر. نه اوچون بو قدر قئیدسیز؟ اینسان کئچمیشینی بیلمه‌دن نئجه بؤیویه بیلر؟ بورادا اؤنملی اولان نسیللرین و جمعیت ایچینده اورتاق اخلاقی سوروملولوقلارین داوامینی تأمین ائتمک ایدی .

 "مانقوردلاشما"یا گئدن یوخ‌ اولوش سورجینی ایضاح ائتمه‌ده اؤندر آیتماتوودور؛ آنجاق دیگر تورک جومهوریتلری یازیچیلاری‌نین بیر چوخو دا بو ایدئولوژیک یادداش سیلمه، یئنی ایدئولوژی‌لری دیکته ائتمه سورجینه، دؤورون شرطلری اوزوندن آنجاق دولایلی یوللاردان اثرلرینده جاواب وئرمیشلر. بو یازی‌چیلاردان بیری ده قازاق چؤلونون بیلگه یازیچیسی مختار عوضوودور. عوضوو "کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده "مانقوردلاشما"یا گئدن یولدا، قورد ایله ایت آراسینداکی اینجه کؤرپو، "مانقورد" تیپی‌نین و ایدئولوژیک کیملیک سیلمه سورجی‌نین نئجه ایشلدیلدیگی‌نین ان آچیق گؤستریجیسی اولسا لازیم‌دیر. قورد موتیوی آرادان کئچن عصرلره باخمایاراق هله دیری بیر شکیلده اثرلرده یاشادیلماقدادیر. قوردون کئچمیشده یوکلندیگی ویزیون زامانلا دَییشمیش قوتسال‌لیق یئرینی، سایغی‌یا بوراخمیشدیر.

"کؤک‌سئرئک" حکایه‌سینده اینسانلارلا قوردلارین اؤزل‌لیکله ده کؤک‌سئرئک‌ین موباریزه‌سی قونو ائدیلیر: "اینسانلار بیر قورد اینینی باساراق یئددی بالا‌نین آلتیسینی اؤلدورر و بالا بیر قوردو یانلارینا آلاراق کندلرینه دؤنرلر. قورماش آدلی اوشاق بالایا کؤک‌سئرئک آدینی وئره‌رک اونو یییه‌لنر. بالا قوردو اهلی‌لشدیرمگه چالیشارلار. کؤک‌سئرئک بؤیویر و یئله‌لی ائرکک بیر قورد اولار. بیر ایت کیمی یاشادیلماغا چالیشیلان کؤک‌سئرئک، آرادان کئچن او قدر ایله باخمایاراق اصلینی اونوتمامیش و بیر گون غفلتاً اورتادان ایته‌رک آزادلیغینا قوووشموشدور. قورخوسوز و عاغیلی بیر حیوان اولان کؤک‌سئرئک زامانلا افسانه‌لشمیش قویون، دوه، آت باشدا اولماق اوزره اینسانلارا آغیر ایتکیلر وئرمیشدیر. حتی بیر گون چوبان بیر اوشاغا هوجوم ائتمیش اونو پارچالایاراق اؤلدورموشدور. بو اوشاق، اؤزونو بالا بیر قورد ایکن آلیب بؤیودن قورماشدان باشقاسی دئییل. بیر ایت کیمی بؤیودولمگه چالیشیلان دیگر بیر دئییشله، قورد اولدوغو، اصلی اونوتدورولماغا چالیشیلان، عینی مضموندا دوشونولسه تورک خالقلاری کیمی "مانقوردلاشدیریلما"یا چالیشیلان کؤک‌سئرئک اؤزونه دؤنموش، بویونا کئچیریلن اسارت ایپینی پارچالایاراق سانکی قوردون اهلی‌لشدیره بیلمه‌یه‌جگی مئساژینی وئرمیشدیر.

  عینی پارالئل‌لیکده دَیرلندیریله بیله‌جک بیر باشقا حکایه ده قیرغیز یازیچی تؤلؤگؤن قاسیم‌بکووون "بوزقورد" حکایه‌سی‌دیر. حکایه‌ده، قورد اینیندن بوزقوردون دؤرد کیچیک بالاسینی قاچیران آداملا، بالالارینی قورتارماغا چالیشان بوزقورد آراسینداکی موباریزه قونو ائدیلر. چووالا قویدوغو بالالاری ائوینه آپاران آدام اونلاری بیر ایت کیمی یئتیشیرمک ایستر. حکایه‌ده کئچن آدامین اؤز داخیلی دونیاسییلا دانیشماسی چوخ معنالی‌دیر:

-نه ائد‌جک‌سه‌ن بونلاری؟ دئیه سوروشدو بالالارا آغرییان کؤنولوندن گلن بیر سس.

-‘اونلاری ایته چئویره‌جگم' دئیه جاواب وئردی باشقا، سویوق بیر سس.

-‘قورد هئچ بیر زامان ایت اولا بیلمز اما' دئیه جاواب وئردی کؤنول سسی.

سویوق سس بیر قهقهه پارتلادیب ‘بورادا یاشایاجاقلار، ماسامین آرتیقلارییلا بسلنه‌جکلر؛ آنالاری‌نین، سودویله وئردیگی قوردلوق دویغوسونو ایتیره‌جکلر. بئله‌جه ایته چئوریله‌جکلر' .

اوچ بالاسی اؤلدورولن تک بالاسینی قورتارماق اوچون کنده گیرن بوزقورد تله‌یه دوشوب توتولار. جانلی -جانلی دریسی اوزولن بوزقورد ائدیلن بو ایشگنجه‌یه گؤزونو بئله قیرپماز. اصالت سیمگه‌سی قوردون بو دوروشو قارشیسیندا آدامین آغیزیندان بو جومله‌لر تؤکولر: "بونا باخ! سسینی بئله چیخارتمیر نیه گؤره‌سن؟ بو آغرییا نئجه دؤزور. ایندی بونون یئرینده بیر ایت اولسایدی فریادی چوخدان باسمیشدی." آدام بوزقوردون گؤزلرینده بیر یاش داملاسی گؤره بیلمک اومیدیله وار گوجویله سویار درینی. بوزقورد ایسه، مغرورلوغوندان اؤدون وئرمز، هر زامانکی غورورلو گؤرونوشونو دَییشدیرمز. آرتیق یاخشیجا اورتایا چیخان ایچ اورقانلاری چالیشار، سانکی اونون هله جانلی اولدوغونو سیمگه‌لر.

"مانقوردلاشما" سورجینده قوردون ایتلشدیریلمک ایستنمه‌سیله آیتماتوو ایضاحلاریندا راست گلینن یادداشین سیلینمک ایسته‌نمه‌سی عینی سیستمین اورونودور. ایت اسارتین، قورد ایسه آزادلیغین سمبولودور. ایتین اؤنونه نه وئرسه‌نیز یئیر، صاحبی‌نین سؤزوندن چیخماز. اویسا قورد ائله‌دیرمی؟ اؤز یئمگینی اؤزو تاپار، طبیعتین-دوغا‌نین سوندوقلارییلا کیفایت‌لنمز. یوخاربدا بحث ائدیلن حکایه‌لرده ده اولدوغو کیمی تاریخین هر دؤنمینده تورک اولوسلارینی  بویوندوروق آلتینا آلماغا چالیشان، تورکلرین بویونلارینا اسارت ایپینی کئچیرمگه چالیشان ایدئولوژیک بیر سیرا دؤولتلر اولموشدور. آنجاق اصلینه، کئچمیشینه، عنعنه و عادتلرینه سیخی سیخی‌یا باغلی تورک اولوسلاری بو مانقوردلاشدیرما سورجینه قارشی "بوزقورد" کیمی "کؤک‌سئرئک" کیمی دیمدیک آیاقدا دایانمیشدیر.

کاشغارلی محمود، دیوان لغات التورک آدلی اثری‌نین گیریشینده دئیر کی: "تانری دؤولت گونشینی تورکلرین بورجونده یاراتدی. فلگی اونلارین مولکونه اویغونلاشدیریب چئویرر. اونلاری تورک دئیه آدلاندیردی، دونیا مولکونون صاحیبی ائتدی".

کؤچورن: عباس ائلچین

KAYNAKLAR

1. AVEZOV, M. (1997). Hikâyeler. (çev. Zeyneş İsmail-Ahmet Güngör). Ankara: Bilig Yayınları
2. AYTMATOV, C. (1990). Dişi Kurdun Rüyaları. (Tercüme Refik Özdek). Ankara: Ötüken Neşriyat.
3. AYTMATOV, C. (1991). Gün Olur Asra Bedel. (çev. Refik Özdek). İstanbul: Ötüken Yayınevi
4. AYTMATOV, C. ve MUHTAR, Ş. (2000). Kuz Başındaki Avcının Çığlığı. Ankara: Kitap Yurdu.
5. BANARLI, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
6. ERGİN, M. (2004). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
7. ERGİN, M. (2005). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
8. İNAN, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler I. cilt Ankara: TTK Yayınları.
9. KALAFAT, Y. (2009) Türk Halk Tefekküründe Kurt II. Ankara: Berikan Elektronik Basım Yayım.
10. KOLCU, A. İ. (2008). Cengiz Aytmatov Üzerine Yazılar. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınları.
11.  KORKMAZ, R. (2008). Ötekileşme Sorunu ve Eve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
12. ÖGEL, B. (2003). Türk Mitolojisi I. Ankara: TTK yayınları.
13. ÖGEL, B. (2006). Türk Mitolojisi II. Ankara: TTK yayınları.
14. SÖYLEMEZ, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
15.  SÖYLEMEZ, O. ve AŞLAR, H. (2009). Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
16.  ŞİŞMAN, B. (2009). Cengiznâme Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân. Samsun: Etüt Yayınları.

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگان فارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .  

  ف.بایاتا گؤره،  "‌اوغوزنامه‌لرین تاریخی کرونیکالاردا گئنیش یئر آلماسی، داها دوغروسو سالنامه‌لرین اؤزونده میفیک سجیه‌لی اوغوز شجره‌سینی اریتمه‌سی، اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک مدنیتینده ائنینه و درینینه یاییلماسینی گؤستریر. تورک داستان عنعنه‌سی‌نین تاریخی کرونیکالارا کئچمه‌سی، اِپیک یارادیجی‌لیغین  "‌تاریخ‌لشمه‌سی‌"  اتنوکولتورولوژی باخیمدان عئینی اینفورماسیانین موختلیف یؤنلردن تقدیمی ایدی. بو اینفورماسیانین اؤزگینده فوتوحات‌چیلیق ایدئیاسی دوروردو. اوغوزنامه موتیولری‌نین تورک اِپیک عنعنه‌سینده گئنیش یاییلماسینا سبب ده بو ایدی‌"‌. ک.و.نریمان‌اوغلو و ف.اوغورلو  "اوغوزنامه‌"‌نی بؤیوک بیر مدنیت حادیثه‌سی کیمی سجیه‌لندیره‌رک بو شکیلده کاراکتریزه ائدیرلر:  "‌اوغوزنامه - تورک خالقی‌نین حیاتینی، موباریزه‌سینی، معنویاتینی عکس ائتدیرن ادبی-تاریخی قایناق‌دیر؛ اوغوزنامه - اوغوز اِپوسودور؛ اوغوزنامه - اوغوز تاریخی‌دیر. اوغوزنامه - اوغوز مدنیتی‌نین نسیلدن کئچه-کئچه یاشایان حیات کیتابی‌دیر". اوغوزنامه‌لرین ماتریالینی تشکیل ائدن آتالار سؤزلری، افسانه و روایت‌لر اؤزلرینده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینی داشییان زنگین معلوماتا مالیک‌دیر. بورادا میف و تاریخ بیر-بیرینه قوووشوب، گئرچک‌لیک افسانه‌لشیب. آنجاق بو افسانوی تاریخ اوغوزلار طرفیندن یاشادیلیب و اورتا عصرلرین سونلاریندا دا گئرچک بیر تاریخ کیمی قبول اولونوب. بونا ابولغازی خان خیوه‌لی‌نین  "شجره تراکمه"‌سینده ده راست گلیریک. اوغوز دؤولت باشچی‌لاری اؤز نسیل شجره‌لرینی نوح پئیغمبردن، افسانوی اوغوز خاندان و اونون بؤیوک اوغلو گون خاندان باشلاییرلار. معلوم‌دور کی، 11. عصر اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لرینده موهوم بیر دؤوردور.  "11. عصرده آذربایجانا گلمیش اوغوزلار بورادا کیفایت قدر کومپاکت یاشایان تورک‌دیللی یئرلی اهالی ایله قارشیلاشدیلار. گلمه اوغوز-قیپچاق‌لارین آرتیق آذربایجانین اصل اهالیسینه چئوریلمیش هون منشألی تورک‌لرله اِتنیک یاخینلیغی چوخ‌سایلی فاکت‌لارلا تصدیق‌له‌نیر. مثلا، تاریخی اثرلرده و اِپوسدا اوغوز خانین هون حؤکمداری مئتئ ایله عئینی‌لیگی حاقیندا چوخ دئییلیب. اوغوزلارین 12 ساغ، 12 سول ( یاخود ایچ و داش اوغوزلار) قانادا بؤلونموش 24 اوغوز طایفاسی هونلارین بؤلگوسونه (تومن‌باشی عومومی آدینی داشییان 24 هون آغ‌ساققالی) تام اویغون گلیر. شرق طرفین کنیاز و باشچی‌لاری شرقده، غرب طرفین کنیاز و باشچی‌لاری غربده یئرلشمیشدیلر. س.پ.تولستوو بئله حساب ائدیر کی، هون تاریخی عنعنه‌سی 10-11. عصرلرده اونلارین خلف‌لری اولان اوغوز طایفالاری طرفیندن قبول ائدیلمیشدی " .  

  بو عنعنه‌نین داوام ائتدیریلمه‌سی  "‌اوغوزنامه‌"‌لرده تام آیدین‌لیغی ایله گؤرونمکده دیر. تدقیقات‌لاردا اوغوزلارین میفولوژی اجدادی اوغوز خان حاقیندا موختلیف فیکیر و مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بو تیپلی آراشدیرمالار اساساً تاریخ و فولکلور موناسیبت‌لری چرچیوه‌سینده آپاریلیر. فولکلورشوناس عالیم ب. عبدالله اوغوز خانلا باغلی فیکیرلری بئله عومومی‌لشدیریر:  " ن.ی.بیچورین خئیلی آراشدیرما آپارماقلا حؤکم وئریب کی، مئتئ ایله اوغوز خان ائله بیر آدام‌دیر. ضیا گؤگ آلپ اوغوز خانی گاه مئتئ، گاه دا  "‌کیتاب" این ( کیتابی دده قورقود نظرده توتولور) بیرینجی بویونداکی دیرسه خانین اوغلو بوغاج بیلیب. ح.ب. ارجیلاسون دا بو فیکره طرفدار دوروب. بؤیوک تورکولوق و.و.رودلووون فیکرینه گؤره، مانی‌لیگی اؤز دؤولتی‌نین رسمی دینی سوییه‌سینه اوجالدان بئگو تئگین، یاخود بئگو خاقان گئرچک اولاراق ائله اوغوز خان‌دیر، ر.نورا گؤره، اوغوزون معناسی  "‌اؤکوز‌" دور، یونان حؤکمداری ایسگندر ذوالقرنین (قوشابوینوزلو) ده بوینوزلودور. دئمه‌لی، اوغوز خان مقدونیه‌لی فیلیپ‌ین اوغلو ایسگندردیر کی، وار. ق.ن.پوتا نین اوغوز خانلا موغول افسانه‌لرینده آدی کئچن کیرئی خانلا، اوخور-باما خان آراسیندا اوخشارلیق، اویغون‌لوق آراییب. آلمان شرقشوناسی ای.مورکوارت اوغوز خانی چینگیز خانلا بیر بیلیب‌" . ف.بایاتا گؤره،  "‌جاهان دؤولتی قورماق ایدئیاسی اوغوز آدی ایله باغلی اولوب تورک مدنیتینده بیر نئچه دفعه  موختلیف تاریخی و میفولوژی اوبرازلارا ترانسفورماسیا اولونوب. بو باخیمدان چین منبع‌لری‌نین تقدیم ائتدیگی مئتئ کومپلکسی تورک-ایسلام سالنامه‌چی‌لری‌نین اوغوزنامه‌لرینه تام آدِکوات‌دیر. اوغوز-مئتئ پارالل‌لیگی هر شئیدن اول مئتئ‌نین ده جاهان دؤولتی قورماسی، هونلارین خیلاصکاری اولماسی، هون اوردو، اینضیباطی، ایداره اینستیتوت‌لاری‌نین یارادیجیسی کیمی وئریلمه‌سی ایله ایلیشگی‌لیدیر. بئله بیر یاخین‌لیق ن.بیچورینه مئتئ ایله اوغوزو عئینی‌لشدیرمگه ایمکان وئریب، چونکی تورک‌لرین خیلاصکاری و ائل قوران حؤکمدارلاری بو و یا دیگر درجه ده اوغوزا بنزه‌ییردی و یا بنزه‌دیلیردی‌"‌.  معلوم‌دور کی، اوغوز خان اوغوز تورک‌لری‌نین میفولوژی اجدادی، سوی‌باشچیسی‌دیر. اوغوز دؤولت‌چیلیگی ده اوغوز خاندان باشلانیر. بو اؤزونو حؤکمدار نسلی‌نین شجره‌لرینده ده گؤستریر. اوغوزلارین تاریخ صحنه‌سینه چیخدیقلاری زاماندان اوغوز حاقیندا افسانه و روایت‌لر ده یارانیب. یازی مدنیتی دؤورونده ایسه اوغوز تاریخی فولکلور یادداشیندان یازییا آلینیب. بو سببدن ده بو افسانوی بیر تاریخی خاطیرلادیر‌"‌. مؤوجود علمی فیکره گؤره اسکی چاغلاردان اوغوز داستان‌لاری شرق (تورکیستان، اوزاق شرق) و غرب (آذربایجان و اؤن آسیا) واریانت‌لاریندا مؤوجود اولوب. بو واریانت‌لاردان بیری بیزه قدر ن.بیچوری‌نین ترجومه‌سینده گلیب چاتان چین قایناق‌لاری‌نین مئتئ حاقیندا وئردیکلری یاری ‌تاریخی افسانه‌دیر. غرب واریانتینا  " اوغوز کاغان "  داستانی، رشیدالدین‌ین (14. عصر)، یازیچی‌اوغلو علی‌نین (15. عصر)، حافظ آبرونون (15. عصر)، محمود اوغلو حسن بایاتلی‌نین (15. عصر)، خان‌دمیرین (16. عصر)، سالیر بابا قولالی اوغلونون (16. عصر)، ابولغازی‌نین (17. عصر) و ب. تاریخچی‌لرین اثرلری داخیلدیر " . فضل الله رشیدالدین‌ین  " اوغوزنامه " سی یازیلی منبع‌لردن گؤتورولوب.  فضل الله رشیدالدین همدانی قازان خانین (حاکیمیت ایللری:  1295-1304) امری ایله 1300جی ایلده یازماغا باشلادیغی  " جامع التواریخ "  (تاریخ‌لر توپلوسو) آدلی مشهور اثرینی اولجایتو خان (حاکیمیت ایللری: 1304-1316) دؤورونده - 1310-جو ایلده تاماملادی " . رشیدالدین‌ین  " جامع‌التواریخ "  اثری ایکی حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه  موغول‌لارین، ایکینجی حیصه  ایسه تورک‌لرین تاریخینه حصر اولونوب. اثر هولاکی‌لرین زامانیندا و اونلارین سیفاریشی ایله حاضیرلاندیغیندان موغول تاریخی اوّلده وئریلیب.  " اوغوزلارین و تورک‌لرین تاریخی "‌آدلی حیصه ده اوغوزون دوغولماسی، اوشاقلیغی، تانرییا ایمان ائتمه‌سی، ائولنمه‌سی و ظفر یوروش‌لری نقل اولونور. عئینی زاماندا اوغوز جمعیتی‌نین سوسیال استروکتورو، مرکزی حاکیمیت و اونون قوللاری، تامقا و اونقون‌لاری، یعنی اسکی دؤولت رمزلری حاقیندا موفصل معلومات‌لار وئریلیر.  " جامع التواریخ " ده اوغوزلارین منشایی فصلینده یازیلیر کی، 24 بویو برابر سایدا اولماق اوزره اوغوز خانین آلتی اوغلوندان تؤره‌ییب. آنجاق داها دیقته لاییق جهت بودور کی، دامغالاری آیری-آیری اولدوغو حالدا هر دؤرد بوی بیر موشترک اونقونا مالیک‌دیر. بو فاکت 24 اوغوز بویونون دا قدیم زامان‌لاردا آلتی بوی حالیندا یاشادیغینی گؤستریر. بو آلتی اونقونون هامیسی مئشه زونالاریندا یاشایان ییرتیجی قوشلاردیر".  حاکیمیتین موتناسیب شکیلده بؤلگوسونو هومانیست دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیرن ت.حاجی‌یئو بو دَیرلره یوکسک قیمت وئره‌رک یازیر:  "‌قدیم تورک جمعیتینده کامیل هومانیزم تصادوفی دئییل. بو، موکمل دؤولت‌چیلیکله باغلی‌دیر. تصوّر ائدک کی، کاپیتالیزمین یارانماسی زامانی پارلامنت ایداره اوصولونو یوکسک دموکراسی فاکتی کیمی قیمت‌لندیریرلر. بو پارلامنتده ساغلار و سوللار اولور کی، دموکراسینی شرطلندیرن ده بو پالاتالار آراسینداکی ایجتیماعی-سوسیال  "‌دوئت‌لردیر‌"‌. بویورون قدیم اوغوزدا همین ایکی پالاتالی سیستم - دیبده - اورتادا سئچمه (خاص) بیگلر، ساغ طرفده ساغلار، سول طرفده سوللار، ائشیکده ده قایدایا-اینتیظاما نظارت ائدن یاخین‌لار: 

  ساغدا اوتوران ساغ بیگلر، 

  سولدا اوتوران سول بیگلر، 

  ائشیکده‌کی ایناقلار، 

  دوپده اوتوران خاص بیگلر " . 

  اوغوزلارین  "‌جامع التواریخ‌"  ده وئریلمیش افسانوی تاریخ‌لریندن دؤولته باشچی‌لیق ائدن یابقولار حاقیندا معلومات وار. بورادا یابقولاردان بیر چوخونون آدی چکیلیب. یابقولار قیشدا سیر-دریانین منبعیی یاخین‌لیغیندا یئرلشن یئنی-کندده یاشاییردیلار. یابقولارین بیزه معلوم اولان آشاغیداکی مأمورلاری واردی: سوباشی، یعنی اوردو کوماندانی. سلجوق دؤورونده سوباشی عونوانی بؤلگه‌لرین حربی والی‌لرینه وئریلیردی. یابقولارین یوکسک مأمورو کول-ارکین ایدی. کول-ارکین یابقونون نایبی و یا وکیلی دئمک‌دیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا بیر سلطنت نایب‌لیگی وظیفه‌سی مؤوجود اولموشدور. بوندان علاوه ، تورکمن حؤکمدارلاری‌نین، بیگلری‌نین ده نایب‌لری اولدوغو معلوم‌دور. اوغوز یابقو دؤولتینده تارخان و یینال عونوان‌لارینی داشییان شخص‌لر ده اولوب. آنجاق بونلارین ساده‌جه اولاراق اصیل‌زاده تیتول‌لاری، یوخسا مأمور عونوان‌لاری کیمی ایشلندیگی بیلینمیر. تورکیه سلجوق‌لاریندا مؤوجود اولان بیگلربیگی وظیفه‌سی‌نین یابقولار دؤولتینده اولوب-اولمادیغی معلوم دئییل. 

  یابقولارین مؤهور و فرمان‌لارینا توغراق (توغرا) دئییلمه‌سی حاقیندا معلومات وار. سونرالار سلجوق دؤولتینده توغرالیق (نیشانچی‌لیق) آدلی بیر مأمور وظیفه‌سی ده اولوب. اوغوزلارین دیوانی، وئرگی ییغان مأمورلاری، اوردودا اووچوباشی، امیر-آخور کیمی مأمورلاری، چاووش‌لاری (تشریفات مأمورلاری)، بکچی‌لری (موحافیظه‌چی‌لر) اولماسی حاقیندا دا بیلگی‌لر وئریلیر. او دا معلوم اولور کی،  " اوغوزلار ایشلرینی مجلیس‌لر قوراراق مصلحت (گنگشمه) یولو ایله حل ائدردیلر. اوغوز سوباشیسی اترک تارخان، یینال کیمی اوغوز باشچی‌لارینی چاغیراراق خلیفه‌نین نوماینده هئیتینه قارشی نئجه داورانماق باره ده اونلارلا مصلحت‌لشمیشدی. اوغوز یابقو دؤولتی 10. عصرین بیرینجی یاریسیندا موستقیل و قودرتلی بیر دؤولت ایدی. او هئچ بیر زامان بو و یا دیگر دؤولته، قؤومه تابع اولماییب‌" . تورک دؤولت‌چیلیگی ایسلام دؤنمینده یئنی کئیفیت‌لر قازانیر. بورادا بیگ، خاقان، یابقو، خان دئییل، سولطان و امیرلر دؤولتی ایداره ائدیرلر. پادشاه، وزیر، وکیل ایداره‌چی‌لیگی ایسه بوندان سونراکی دؤورلره عاییددیر. تورکیه ده سولطان‌لیق، آذربایجاندا ایسه شاهلیق ایداره سیستم‌لری اوزون مودت ساخلانیب. آغ‌قویونلولار دؤنمینده دؤولت باشچیسی بیگ و یا پادشاه، صفوی‌لر دؤورونده ایسه شاه آدلانیردی.

کؤچورن: عباس ائلچین   

تورکلرده جومهوریت فیکری

تورکلرده جومهوریت فیکری

 پروفسور دوکتور ایلهامی دورموش

تورکلر تاریخلری بویونجا چوخ گئنیش جوغرافیالارا داغیلمیشلار، اورالاردا دؤولتلر قورموشلار و وارلیقلارینی تاریخین درینلیکلریندن بو یانا کسینتی‌سیز سوردورموشلر. اونلار، میلّت اولاراق بیر یئرده چئشیدلی سببلرله یاشاما ایمکا‌نینی ایتیردیکلرینده، باشقا بیر یئرده اسکیسینه گؤره داها گوجلو دؤولتلر قوراراق، دونیا تاریخینده‌کی یئرلرینی آلمیشدیلار. ایشده تورکلرین بیر-بیری آرخاسی سیرا، بعضاً بیر اؤنجه‌کیندن داها بؤیوک و داها گلیشمیش دؤولت قورمالاری‌نین سونسوز و بؤیوک بیر یاشاما پوتانسیلینه دایاندیغی بیلیم چئوره‌لرینجه  قبول ائدیلمکده‌دیر. حتی اونلار دؤولتلری‌نین یوخ اولما تهلوکه‌سیله قارشی-قارشی‌یا گلدیکلری زامانلاردا، یئنیدن ییغیشاراق، بوتون چتینلیکلردن قورتولماغی باجارا بیلمیشلر و وارلیقلارینی داوام ائتدیره بیلمیشلر.

  تورک میلّتی بئله بیر سعی‌ین سون اؤرنگینی میلّی موباریزه ایللرینده، گؤسترمیش، بوتون منفی شرطلره باخمایاراق، ایستیقلال حربی سونوجوندا آنادولونو دوشمنلرین ایشغالیندان قورتارماغا مووفق اولموشدور. بونون سونوجوندا آتاتورکون اؤندرلیگینده یؤنتیم شکلی جومهوریت اولان تورک دؤولتی قورولموشدور. تورک دؤولتینده یؤنتیم (ایداره) شکلی اولاراق تعیین اولونان جومهوریتی، "حاکیمیت قئیدسیز شرط‌سیز میلّتین‌دیر. خالق اؤز یؤنتیجیلرینی (ایداره‌چیلرینی) اؤز ایچیندن سئچر" جومله‌لریله ایفاده ائتمک مومکوندور.  یوخاریداکی جومله‌لری بیر آز داها آچدیغیمیزدا بیر یؤنتیم شکلی اولاراق جومهوریت رژیمینده میلّتین حاکیمیتی سؤز قونوسودور. میلّت اؤز یؤنتیجیلرینی ایچریسیندن تعیین ائتمک و سئچمک صلاحیتینه مالیک‌دیر. یؤنَتن و یؤنتیلنلر باخیمیندان توپلومدا بیر صینیف فرقی یوخدور. قیساجاسی، جومهوریت دؤولت یؤنتیم شکلی اولاراق خالقین یؤنتیجیلرینی اؤز ایچیندن سئچدیگی، قانونلار قارشیسیندا بوتون وطنداشلارین ائشید اولدوغو بیر ایداره شکلی‌دیر.

  شوبهه‌سیز اسکی  تورک دؤولتلرینده بو شکیلده بیر جومهوریتدن سؤز ائدیله‌ بیلمز. لاکین جومهوریت ایداره شکیل‌لریله تورک دؤولت ایداره شکیل‌لری آراسیندا بعضی باخیملاردان چاشدیریجی بنزه‌رلیکلر گؤرونمکده‌دیر. بونلارا میثال اولاراق قووّتلر بیرلیگی و مجلیسلر گؤستریله بیلر.

تورکیه جومهوریتی دؤولتینده، جومهوریتین بیر ایداره شکلی اولاراق منیمسنمه‌سینده، اسکی تورک دؤولت یؤنتیم شکیل‌لری‌نین نه درجه ائتکیلی اولدوغونو تعیین ائده بیلمک اوچون او دؤولتلرین نئجه یؤنتیلدیکلرینی  بیلمک گرکمکده‌دیر. بو دوشونجه‌دن حرکتله بیر-بیریندن فرقلی جوغرافیالاردا چئشیدلی دؤولتلر قورماغا مووفق اولان تورکلرین دؤولت ایداره‌لرینی ان اسکیدن یئنی‌یه دوغرو کرونولوژی اولاراق اله آلدیغیمیزدا، آسیا هونلاریندان باشلامامیز گرک‌دیر. هونلاردا موْ-توُن (م. اؤ. ۲۰۹- ۱۷۴) دؤنمیندن بری دؤولت ایشلری و دینی تؤره‌نلرله ایلگیلی اولاراق اوچ آیری ییغینجاقدان بحث ائدیلمکده‌دیر. بو ییغینجاقلاردان داها چوخ دینی ماهیتده اولانی ایلین ایلک آییندا، ایکینجیسی یازدا اوچونجوسو ایسه پاییزدا کئچیریلمه‌ده ایدی.

بو ییغینجاقلار آراسیندا یازدا کئچیریله‌نی دیگر ییغینجاقلاردان داها اؤنملی ایدی. بو ییغینجاقدا گؤی، یئر، آتالار و دیگر طبیعت گوجلرینه قوربانلار سونولماقدایدی. آدی چکیلن ییغینجاقدا بوتون مسئله‌لر گؤروشوله‌رک، قرارا باغلاناردی. بو بؤیوک ییغینجاغا حؤکومت عوضولری، عسگری و وطنداش بوتون وظیفه‌لی باش‌بوغلار، اؤزلرینه باغلی دیگر هون بویلاری‌نین تمثیلچیلری قاتیلماق مجبوریتینده ایدی.  دؤولت یؤنتیمینده مؤقعلر، سمبول‌لار و عونوانلار بو مجلیسده وئریلمکده ایدی. حؤکمدار سئچکیلری ده بورادا کئچیریلمکده ایدی.  ایش باشینا گتیریلن خاقان میلّتی تمثیل ائتمکده ایدی. او، اؤز میلّتلرینی یئییب تالایان حؤکمدارلارین عکسینه، ایداره ائتدیگی اینسانلارین یئمگینی تأمین ائتمکده ایدی. خاقان باشقا میلّتلردن فرقلی اولاراق اؤز اینسا‌نینی بسله‌مکده، گئیدیرمکده و خرجلیگینی وئرمکده ایدی.  اونون بوتون خیدمتلری اؤز اینسانی اوچون ایدی. او توپلوم اوچون وظیفه یئرینه یئتیرمکده ایدی.

  هون دؤولتینده‌کی مجلیس داشیدیغی بؤیوک اهمیت، قورولوش طرزی و ایداری فونکسیونوندان اؤتری بیر چوخ آراشدیریجی طرفیندن "دؤولت مجلیسی" و یا "میلّت مجلیسی" اولاراق ایفاده ائدیلمیشدیر.  توپلومون  بوتون  کسیملریندن تمثیلچیلرین ییغینجاغا قاتیلمالاری، دؤولت مجلیسلری و سئچکیده سؤز صاحیبی اولمالاری آراشدیریجیلاری بو دوشونجه‌یه سؤوق ائتمیشدیر.

 هون دؤولتی‌نین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلار مجلیسده آلینمیشدیر. مثلاً، م. اؤ. ۵۵ ایلینده هون مجلیسینده اولانلارین جسارته حئیرانلیق دویدوقلاری، اسارتی اوز قیزاردان بیلدیکلری ایفاده ائدیلدیکدن سونرا، آت اوزه‌رینده دؤیوش و موباریزیله قورولموش اولان دؤولتین وارلیغینی داوام ائتدیرمک اوچون اؤله‌نه قدر ایگیدجه دؤیوشه‌جک عسگرلری‌نین اولدوغو ایره‌‌لی سورولمکده‌دیر.  بو قرار مجلیسده آلینمیشدیر. آیریجا تورکلرده ایستیقلال فیکیری‌نین نه قدر اسکی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنم داشیماقدادیر. شوبهه‌سیز، تورکلرده چوخ اسکی زامانلاردان بو یانا مؤوجود اولان ایستیقلال آنلاییشی‌نین دا اونلاردا جومهوریت فیکیری‌نین گلیشمه‌سینده ائتکیسی چوخ اولموشدور.

هونلار اؤنجه ده ایفاده ائتدیگیمیز اوزره دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران بوتون اؤنملی قرارلاری مجلیسده آلمیشلار. دؤولتی و توپلومو  دوغرودان ایلگیلندیر‌ن  بوتون مسئله‌لر قورولتایلاردا گؤروشولموشدور. قورولتایلاردا توپلانیش مقصدلری اساس آلیندیغیندا چئشیدلی‌لیک گؤسترمکده‌دیر. بونلاری دؤیوش، باریش، کؤچ، عوصیان، ائلچیلر و یارغی ایله (موحاکیمه‌ ایله) علاقه‌دار قورولتایلار اولاراق تعیین ائده بیلریک.  

گؤک ‌تورکلرده ده هونلارداکی کیمی ییغینجاقلار کئچیریلمکده ایدی. گؤک‌ تورکلرین کئچیرمیش اولدوغو بؤیوک ییغینجاق دا، هونلارداکی کیمی ۵. آیدا، یعنی مای آییندا بیر باهار بایرامی شکلینده کئچیریلیردی. گؤک تورک قاغانی و دؤولتین دیگر ایره‌لی گلنلری هر ایلین ۵. آییندا، یعنی مای آییندا توپلانیردیلار و بو مراسیمه خالق دا قاتیلیردی.

او بیری تورک دؤولتلرینده ده بنزه‌ر مجلیسلر واردی. آتیلا زاما‌نیندا ۴۴۸ ایلینده بیزانس ائلچی هیئتینه داخیل اولاراق هون پایتاختینا گئدن تاریخچی پریسکوس، بیزانس تکلیفلرینی موذاکیره ائد‌ن بیر هون "سئچکینلر مجلیسی"ند‌ن بحث ائتمکده‌دیر. آیریجا، تابغاچ دؤولتینده بئله بیر مجلیس، (دؤولت و ناظیرلر مجلیسی)، خزر خاقانلیغیندا بیر "قوجالار مجلیسی" مؤوجود ایدی. پئچئنکلرده موهوم قرارلار مجلیسده آلینماقدا ایدی. 

اویغورلاردا دا قورولتایلار توپلانماقدا ایدی. مثلاً، ۹۸۳-۹۸۵ ایللرینده تورفانا گلمیش اولان مشهور چین‌لی ائلچی و سیّاح  وانگ یئن-تئ‌نین گزینتی راپوروندا اویغور دؤولت-خالق ییغینجاغی چئشیدلی یؤنلری ایله آنلادیلمیشدیر. بورادان اویغورلاردا تام بیر دموکراتیک ایداره‌‌نین اولدوغو و اجتماعی عدالتین تام اولاراق قورولدوغو آنلاشیلماقدادیر. حتی اویغور توپلوموندا هر کسین چالیشدیغی و چالیشمایانلارا دا دؤولتین کؤمک ائتدیگی سیّاح طرفیندن ایفاده ائدیلمکده‌دیر.

اوغوزلاردا دا اورتاق سوروملولوق آنلاییشی‌نین حاکیم اولدوغو بیر چئشید دموکراتیک اؤزل‌لیکلری داشییان آنلاییش واردی. اوغوزلار دؤولت مسئله‌لرینی "کئنگش" آدینی وئردیکلری بیر چئشید قورولتایدا گؤروشه‌رک، قرارا باغلاماقدا ایدیلر.  مثلاً اوغوزلار، بولقار تورک دؤولتینه گئتمک اوچون یولا چیخان خلیفه‌‌نین ائلچی‌لیک هئیتینه اؤلکه‌لریندن کئچیش ایجازه‌سینی وئریب وئرمه‌مه قونوسوندا توپلانمیشلار. بو قونودا موذاکیره‌لر بیر هفته سورموش و نتیجه‌ده هئیتین یولونا داوام ائتمه‌سینه قرار وئرمیشلر.

بو حادیثه دؤولت ایداره یئتکیسی‌نین حؤکمدار داخیل، هئچ کیمین تک باشینا الینده توپلانمامیش اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. "اورتاق سوروملولوق سیستمی" بوتون دؤولت قورولوشونا حاکیم‌دیر. اوغوزلارین دموکراتیک اساسلارا گؤره ایداره ائدیلدیگینی گؤستر‌ن بو آنلاییشین، سیاسی حیات ساحه‌سی ایچینده قالمادیغی، توپلوم حیاتینی دا ایچینه آلدیغی، قورولتایدا اوْی‌بیرلیگی ایله آلینان قرارلارین بعضاً ان ‘ساده' بیر اوغوز وطنداشی طرفیندن بئله پوزولا بیلمه‌سی‌نین مومکون اولماسیندان آنلاشیلماقدادیر.

اوغوزلار عئینی زاماندا، عادتاً صینیفسیز بیر توپلوم قورولوشونا صاحب ایدی. ثروت و مؤقع توپلومدا صینیف فرقی یاراتمیردی. آیریجا، سویدان گلن اصیل‌لیکدن ده هئچ سؤز ائدیلمه‌مکده‌دیر.  داها اسکی تاریخلرده ده تورک توپلولوقلاری آراسیندا صینیف آیریلیغی و صینیف موباریزه‌سی اولماماقدا ایدی. اونلاردان صینیف فرقی‌نین اولماماسی حیات طرزلریله یاخیندان علاقه‌لی ایدی. هر هانسی بیر توپلولوقدا یوکسک طبقه‌لرین مئیدانا گلمه‌سینده اؤنملی رول اوینایان، گئنیش اراضی‌یه صاحب اولماق، عسگرلیگی پئشه  ائتمک و روحانی زومره‌یه منسوب اولونماق کیمی ایقتیصادی، سیاسی و دینی یؤندن مؤقع صاحیبی ائده‌‌جک اؤزل‌لیکلر تورک توپلوموندا یئر آلماماقدا ایدی. بونلارین اوچو ده اسکی تورک توپلوموندا گلیشمه شانسی تاپا بیلمه‌میشدیر. باشلانغیجدا اکینچی‌لیگین عومومی ایقتیصادی فعالیتده آنجاق چوخ آز بیر یئر توتدوغو اسکی تورک توپلوموندا تورپاق کؤله‌لیگی یوخ ایدی. عسگرلیگین اسکی تورکلر آراسیندا اؤنملی بیر یئری واردی. تورک توپلومونون اجتماعی کاراکتری ضرورتی هر تورک عینی زاماندا یاخشی دؤیوش تربیه‌سی آلمیش و دؤیوشه هر آن حاضر دورومدا ایدی. عسگرلیک توپلومدا آیری بیر پئشه اولاراق گؤرولمه‌مکده ایدی. اسکی تورک توپلوموندا دین آداملاری دا ایمتیازلی بیر صینیف میدانا گتیرمه‌مکده ایدی.  تورک توپلوم قورولوشونا گؤره، قابیلیت، ذکا، ایراده، جسارت کیمی خوصوصیتلره صاحب اولان بیر کیمسه ان یوکسک مؤقعلره چیخا بیلمکده ایدی. بونون اوچون هئچ بیر انگل اولماماقدا ایدی. دینامیزم و حرکتلی‌لیک تورک توپلوم آنلاییشی‌نین اؤزونو تشکیل ائتمکده ایدی.

دموکراسی‌نین تملینی تشکیل ائد‌ن سئچکی سلجوقلولاردا واردی. بونا میثال اولاراق غزنه‌لیلر دؤولتینه قارشی ۱۰۴۰-جی ایلده قازانیلان دانداناکان مئیدان ساواشیندن سونرا توپلانان قورولتایدا، توغرول بیگین یئنی قورولان سلجوقلو دؤولتی‌نین حؤکمدارلیغینا سئچیلمه‌سی گؤستریله بیلر.  سلجوقلولار، تورک دؤولت آنلاییشی‌نین نعمتلریندن حاکیمیتلری آلتینداکی بوتون خالقی فایدالاندیردیقلاری کیمی، کسکین  صینیفلر  سیستمینه گؤره ایشله‌نن توپلومو دا بو گونکی دئییمی ایله دموکراتلاشدیرماغا چالیشمیشلار. بو دؤولتین قورولوشو سیراسیندا مأمورلوقلارا توپلومون ان آلت طبقه‌لریندن ایشچیلر آلماق  صورتیله گؤسترمکله قالمامیشلار، خوصوصیله ایزله‌دیکلری کولتور سیاستی ایله توپلومداکی کؤکلو دَییشیکلیکلر ائتمیشلر.

آنادولو سلجوقلولاریندا دا چوخ واخت مجلیسلر توپلاناراق، دؤولتین گله‌جگینی ماراقلاندیران اؤنملی قرارلار بو مجلیسلرده آلینمیشدیر. بیر میثال وئره‌جک اولساق، عزت‌الدین کیکاوس دؤولت مسئله‌لرینی و حتی اؤزل مسئله‌لرینی دایم ییغدیغی دانیشما  مجلیسینده حلّ ائتمگه چالیشمیشدیر. بو مجلیسده مسئله‌لر هرطرفلی موذاکیره ائدیلدیکدن سونرا، حلّه قاووشدورولماغا چالیشیلمیشدیر.

اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین ایزلری عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو اثناسیندا دا گؤرولمکده‌دیر. قایی بویوندان ارتوغرول اوغولو عثمان غازینی اوچ بیگلری‌نین بیر آرایا گله‌رک، قورولتایدا اوغوز تؤره‌‌سی گره‌گینجه دؤولتین باشینا کئچیردیکلری ایفاده ائدیلمکده‌دیر. بورادان عثمانلی دؤولتی‌نین قورولوشو سیراسیندا تورک بیلری‌نین ایشتیراکییلا توپ‌لانان مجلیسده، وضعیت موشاویره ائدیلدیکدن سونرا عثمان بیگین دؤولتین باشینا گتیریلمه‌سینه قرار وئریلدیگی و بیر جور دموکراتیک اوصوللارلا، یعنی سئچکی یولویلا دؤولتین باشینا گتیریلدیگی آنلاشیلماقدادیر. بو شکیلده بیگلرین قورولتایدا قرار آلاراق عثمان بیگی دؤولتین باشینا کئچیرمه‌لری اسکی تورک دؤولت آنلاییشی‌نین بیر داوامی اولاراق قبول ائدیلمه‌لی‌دیر. عثمانلی توپلومونون ده صینیفسیز توپلوم اساسینا دایانان جومهوریت آنلاییشی‌نین یئرلشمه‌سینه حاضر اولدوغو آنلاشیلماقدادیر.  

اسکی تورک توپلوم قورولوشونا باخیلدیغیندا دؤولت مسئله‌لری‌نین گؤروشولدوغو بیر مجلیس وار. مجلیسلرده حؤکمدار داخیل اولماق اوزره، دؤولت ایره‌لی گلنلری سئچیله بیلمکده‌دیر. تورک توپلومونون صینیفسیز بیر توپلوم  اولدوغو و توپلوم دا صینیف موباریزه‌سی‌نین اولمادیغی آنلاشیلماقدادیر. اسکی تورک دؤولت آنلاییشینا گؤره دؤولت میلّت اوچون واردیر. دؤولتی ایداره ائد‌ن حؤکمدار دا اؤزونو خالقا قارشی سوروملو حیسّ ائتمکده‌دیر. جومهوریت رژیمینده ده مجلیس اولماقدا و ایداره‌چیلر سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمکده‌دیر. یئنه بو رژیمده ده توپلومدا صینیف فرقی یوخدور. آتاتورک، "بیزیم خالقیمیز منفعتلری یکدیگرلریندن آیری صینیف حالیندا دئییل؛ عکسینه مؤوجودیتلری مُحاصله‌یی مساعی یکدیگرینه لازیم اولان صینیفلردن عبارت‌دیر" دئیه‌رک، تورکیه جومهوریتی دؤولتینده صینیف فرقی‌نین اولمادیغینی آشکار بیر شکیلده ایفاده ائتمیشدیر. ذاتاً اسکی تورکلرده تؤره‌‌نین دَییشمز حؤکملری اولان کؤنی‌لیک (عدالت)، اوُزلوق (فایدالی‌لیق)، توزلوک (ائشیدلیک) و کیشی‌لیک (ائورنسل‌لیک) توپلومدا صینیف فرقی‌نین اولوشمادیغینی گؤسترمک باخیمیندان اؤنم داشیماقدادیر. آیریجا، تورکلرین ان اسکی تاریخلریندن اعتباراً اونلاردا چوخ گؤزه چارپان بیر شکیلده وار اولان ایستیقلال آنلاییشی دا حاق و آزادلیقلار رژیمی اولان جومهوریت آنلاییشی‌نین اینکیشافیندا اؤنملی بیر رول اوینامیشدیر.

تورک میلّتی‌نین اؤزل‌لیگینی و تورک تاریخینی چوخ یاخشی بیلن آتاتورک، "تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون ایداره جومهوریت‌دیر" دئمیشدیر. بو فیکیرین اورتایا آتیلماسی‌نین تاریخی تمل‌لری واردیر. یوخاریدا میثاللارلا گؤستردیگیمیز اوزره، ان اسکی تورک دؤولتلریندن باشلایاراق، داها سونرا فرقلی جوغرافیالاردا قورولان تورک دؤولتلرینده‌کی یؤنتیم آنلاییشی زامانلا تکامول ائد‌رک، جومهوریت رژیمی‌نین منیمسنمه‌سینده ائتکی‌لیگی اولموشدور.

تورکلرده عدالت، فایدالی‌لیق، ائشیدلیک و ائورنسل‌لیک تملینه سؤیکه‌نن آنلاییشلار چوخ ائرکن دؤنملرده مئیدانا گلدیگیندن تورک میلّتی‌نین کاراکترینه ان اویغون ایداره شکلی اولاراق جومهوریت رژیمی منیمسنمیش و قبول ائدیلمیشدیر. صینیفسیز توپلوم  قورولوشو، مجلیسلر، ایداره‌چیلرین سئچکی ایله ایش باشینا گتیریلمه‌لری، عاغلا و بیلیمین اؤندرلیگینه اؤنم وئرمه کیمی بیر سیرا اؤزل‌لیکلرین تورکلرده وارلیغی جومهوریت آنلاییشینا تورک توپلومونون یاتغین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو آنلاییشلار جومهوریتین قبولونا یانسیمیش گؤرولمکده و بعضی پارالل‌لیکلر قورماغی دا مومکون ائتمکده‌دیر. تورک میلّتی‌نین طبیعت و کاراکترینه ان اویغون رژیم اولان جومهوریت دونن و بو گون اولدوغو کیمی، گله‌جک‌ده ده بو اؤزل‌لیگینی قورویاجاق.  

  کؤچورن: عباس ائلچین

تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو

 تورک میلّى کیملیگینده دؤولت‌چیلیک کولتو

 تورال اسماعیل‌اوف 

  دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اتنیک و میلّى کیملیکلرین واحید ایدئولوژی اساسلارلا بیرلیگینه سبب اولدو. دونیانین بیر یانلی ایضاح معیارلاری‌نین اورتادان قالخماغی ایله آیدین منظره‌لر اورتایا چیخدی. عومومیتله، تاریخچی فیلوسوف هانتینقتونون یازدیغی بیر نوانسی همیشه خاطیرلاماق لابوددور. تاریخین اینکیشافی بیر خطلی و آخساق فورمادا باش وئریرسه، اینسا‌ن‌لیق داها جیدی تشکیلات‌لانمالی و اؤز میلّى دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لرینه صاحیب چیخمالی‌دیر. توپلومون ایجتیماعی شوعوروندا دؤولتین اؤنمی ایله باغلی ایسته‌نیلن شوعوری لاخلاما، و یا وئجسیزلیک سونوندا تلاطوملره سبب اولور. مسئله‌نی کونکرت‌لشدیرسم، اوچ عومومی‌لشدیرمه‌نی بورادا آییرد ائده بیلریک: 

      1) یاخین شرقده باش وئرن بوتون دِفورماتیو دَییشیکلیکلر و قان چاناغینا چئوریلن جوغرافی آرئال‌لارداکی دارتیشمالار بیرباشا ضعیف دؤولت عنعنه‌لری ایله علاقه‌لی‌دیر. ماکیاولیست سیاسی خادیم‌لرین کاسادلیغی، خاریجی آژنتورانین سیوری ذکاسی نتیجه‌سینده یاخین شرق دؤولت‌لرینده وطنداش اولماق آغریلی بیر آنلاییشا چئوریلیب.    

  2) خیردا دؤولتلرین ایستیثمارینی اؤزونه هدف سئچن قلوبال ایمپریالیزم عومومی تلاطوملره سبب اولدوغونون فرقینده بئله دئییل. ارسطونون دئدیگی بیر شئیی درک ائتمیرلر کی، کاینات هامی‌نین و بوتون جانلیلاریندیر. بوتون بشری سیستملر بیر-بیری ایله سیستماتیک فونکسیالی‌دیر.    

  3) طبیعت‌شوناسلیغین علمی اینکیشافی ایله اینسانا باخیش کؤکوندن دَییشیر. اؤزونو عومومی ناتوردونیانین بیر پارچاسی حیس ائدن اینسانلار اونلارین باشلارینا گلن فلاکت‌لرین ده لوکال سجیّه ده قالمایاجاغینی آنلامالی‌دیر. ایقتیصادی بؤحران بیر یئرده باش وئرنده بو هر یانا سیچراییر. دئمه‌لی، باشقا اؤلکه‌لرده کی  قتل‌عام‌لارا گؤز یومانلار بیر گون اؤزلری بلانین آستاناسیندا اولاجاقلارینی بیله‌رکدن نظردن قاچیریر.      

  عومومیتله، کؤورک دؤولت‌چیلیک حیسّلری سونوندا باشقا میلّت‌لرین ایخراج ائتدیگی یاد فیکیرلرین جایناغینا کئچیر. میلّى حساسیت‌ین پوچلوغو آیدینلانمانی سونلاندیردیغی کیمی، خالقلارین ایشیقلارینی دا بیردفعه‌لیک سؤندورمگه قادیر اولور. ایستر فارس، ایسترسه ده عرب تاریخینه نظر یئتیرنده تورکون دؤولت‌چیلیک آنلاییشی‌نین فورمالاشدیغی دؤورلرین داها قدیم و اسکی اولدوغونو گؤره بیلریک. 7-جی عصره قدر داغینیق وضعیتده اولان عرب قؤومونون توپلانیب واحید ایداره ائتمه مودِلی یاراتماسیندان عصرلر اؤنجه تورکلرده دؤولت‌چیلیک عنعنه‌سی وار ایدی. ساسانی حؤکمران‌لیغی‌نین واحید اولمایان، یاریمچیق مؤوجودیتی ایللرینی ایسه قطعیاً نه آغ هونلارین افتال دؤولتی ایله، نه ده خزر خاقانلیغی ایله موقاییسه ائتمک اولماز. دؤولتین کلاسیک تعریفی بو گون افلاطوندان بو یانا قبول اولونموش عومومی پرینسیپ‌لری احتیوا ائتسه ده، بیر شئیی ده نظردن قاچیرماق اولماز کی، بوتون فلسفی-پولیتولوژی آنلاییش معیارلاری دَییشسه ده، دؤولته یاناشما اؤز ایلکین‌لیگینی قوروماغا نایل اولدو. دؤولت بیر اؤلکه اوزرینده جمع‌لشن خالقلارین حوقوقی ایداره ائتمه سیستمی‌نین لاکونیک ایضاحینا چئوریلدی. دؤولت‌چیلیک ایسه دؤولتین اهمیتینی درک ائدن وطنداشلارین و خادیملرین نظری مودِل‌لری‌نین جمع‌لشدیگی کوره اولماغی باجاردی. دؤولت‌چیلیک آنتیک یونان-روما کولتورونده تزیس‌لر شکلینده مؤوجود اولسا دا، اورتا عصرلرده غرب بو آنلاییشی کائوتیک(قارماقاریشق) حالا سالدی، شرقین دیدیشمه‌لری و فارس-عرب ذهینی‌نین اورتاق بنزرلیکلرینده دوشونجه اؤزونو سیستم‌لشمیش حالا گتیره بیلمه‌دی. اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لری، موسی کالانکاتلی‌نین آلبان تاریخینه دایر اثرلری، آرخولوژی کشفلر بیر شئیی اورتایا چیخاردی کی، تورکلر هله اوغوز خاقان دؤنمیندن، آلتایلاردان دونیایا سپله‌نه‌رک ائرکن بشر تاریخینده بو دوشونجه‌نین اؤنمینه یییه‌لنمگه نایل اولوبلار. بیر دؤولت دوشونجه‌سینی منیمسمه‌نین ان بیلینن اؤزللیکلری میلّت، بایراق، ایدئیا، روح تاندِمی‌نین اولماسی ایدی و سلجوقلار تیمثالیندا اؤز یوکسک‌لیگینه قالخان آنلاییش اورتاق تورک دوشونجه سیستم‌لری‌نین یاخینلاشماغیندا دا کؤرپو رولونو اویناماغا نایل اولدو. اورال، آلتای و ایسسک کؤل تدقیقات‌چیلاری تورکلرین ایلک دؤولت معنالاندیرمالارینی ایکی ساحه ده موشاهیده ائدیرلر:

1) ایقیتیصادی سیستم‌ین دایانیقلیغی. ائرکن تورک دؤولتلری‌نین بوتون یورویوشلرینده واحید قنیمت بؤلگوسونون آپاریلماسی ایدئیاسی بونون باشیندا دایانیر.

 2) ایجتیماعی درک. کوُتی، سوُ، توروککی ائرکن دؤولت قوروملاریندا فردلرین ایداره ائتمگه اولان آرزولاری قاباریق فورمادا اولور، سونراکی دؤورده بو سیررلی تاریخی آراشدیران غرب تدقیقات‌چیلاری بئله بو فیکیرلرله هم‌رأی اولورلار. 

    تاریخچی اِبِرهارد شرق خالقلاری‌نین اؤزللیکلریندن بحث ائدن چوخ ساییلی علمی یازیلارین و آراشدیرمالارین مؤلیفی‌دیر. او، تورک سویلو توپلولوقلاردا ایجتیماعی ترقّی‌نین بوتون لایلاریندا دؤولت قورما مئییلی‌نین اولماغینی خوصوصی قئید ائدیر. تورکلرین جسور، باجاریقلی و ایداره ائتمگه مئییل‌لی اولدوغونو یازان تدقیقاتچی، بو اؤزللیکلره گؤره بیر-بیرینی عوض‌له‌ین ایجتیماعی فورماسیالارا رغماً تورکلرده دؤولت‌چیلیگین فیکیر و ایدئیا حادیثه‌سینه چئوریلمه‌سینی یازیر. اونلو تورکچو عالیم ضیا گؤگ‌آلپ تورکلرین شرقده‌کی  حرب تاریخینی ده کؤکوندن دَییشدیردیگینه اینانیردی.  "تورک حربی آنجاق باریش و عدالت اوچون ایدی‌"  فیکیرلری بیر چوخ ایدئیا اینسانلاری طرفیندن سونرالار گئنیش یاییلماغا باشلادی. حقیقتین ده فرقلری اورتایا قویماق اوچون بیر نئچه مقامی آیریجا قئید ائدیم:

1) عربلرین تکجه آذربایجانا هوجوملاری فونوندا باش وئرن دهشتلی مادّی-معنوی داغینتیلار فونوندا غربی هون حؤکمدارلاری، تئیموری‌لر و دیگر تورک سرکرده‌لری‌نین اوردولاری بیر دنه ده اینجه صنعت اؤرنگینی محو ائتمه‌دی و دایم کولتورون کئشیگینده دایاندی.

2) غربین حیاتا کئچیردیگی صلیب یوروشلری بوتون کولتورلری محو ائتمگه یؤنه‌لیک ایکن، تورک خاقانلاری‌نین فتحی بیر چوخ جوغرافیالاردا یئرلی خالقلارین ریفاهینا و عدالتلی ایداره ائدیلمه‌سینه سبب اولدو.

3) شرقده کی  ایدئالیست فلسفی تفکّور تورک دوشونجه صاحیب‌لری‌نین امگی نتیجه سینده زنگینلشه‌رک بوتؤو فلسفی-سیاسی مکتبلره تکان وئردی.

4) مدنیت و اینجه صنعت هئچ گؤرونمه‌دیگی فورمادا تکامولو تورکلر سایه‌سینده تانیدی و سمرقند اینتیباهی بونلاردان ساده‌جه بیری‌دیر.    

  تاریخین موختلیف دؤورلرینده تورکلر چین، هیندیستان، مرکزی آسیا، خوراسان، روم ائلی، قافقازلاردا دایانمادان دؤولت بیرلیکلری یاراداراق دونیا دؤولت‌چیلیک تاریخینه عوض‌سیز تؤهفه‌لر بخش ائتدیلر. محمت آلتای قئید ائدیردی کی، دونیا تاریخینده هئچ بیر قؤوم تورکلر قدر گئنیش جوغرافیالارا یاییلاراق موختلیف دؤولت‌لر قورماغا مووفّق اولا بیلمه‌ییب. بوتون بونلارین اوستونه بعضی غرب دایره‌لری و آنتی-تورک شرق مرکزلری قصداً تورکلری  " باربار "  اعلان ائده‌رک اونلارین آنجاق ساواش اوچون وار اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. حالبوکی، اِرامیزدان اؤنجه‌لردن ان یئنی دونیا تاریخینه قدر بیلینن تورک دؤولتلری ایله یاناشی اؤز تورکلوکلری‌نین فرقینده اولمایان و اوزاقلاشان دؤولتلر و ایداره ائتمه مودل‌لری مؤوجود ایدی. مثلا، چینده مؤوجود اولان تابقاچ دؤولتی بئشینجی عصره قدر تورکلوکدن اوزاقلاشماسا دا، بودیزمین تاثیرلری نتیجه‌سینده چینلی‌لشدی. بولقار تورک دؤولتی بونلاردان ان تأسوف دوغوروجو اولانیدیر. 864-جو ایلده دین دَییشدیرمکلری ایله خریستیان، بیزانس کولتورو ایچریسینده اؤز میلّى کیملیکلرینی آسسیمیلیاسیایا معروض قویدولار. یاخود آوروپانین کؤکلو ماجار دؤولتی‌نین روما کولتورونو منیمسمه‌سی ایله تورکلوکدن چیخماغی نومونه‌سینی ده میثال چکمک اولار. بونا رغماً، بو گون ماجاریستاندا تورکلوگه و هون کؤکلو اولماقلارینا باغلی اولدوقلارینی اساس ایدئیا خطینه چئویرن ژوببیک پارتیاسی پارلامنتده اساس سیرالاردا یئر آلیر. تورکلرین داها بیر فرقی اوندان عیبارت ایدی کی، هئچ واخت ثابیت بیر یئرده قالمایاراق دایم یئنی دؤولتلر قورور و فرقلی اراضی‌لره یاییلماغی باجاریردیلار. تورکلرین تاریخده نئچه دؤولت قوردوغو دقیق بیلینمیر. لاکین بوتون ائرکن دؤولت بیرلیکلرینی و ایسکیت-ساک وحدتینی ده علاوه  ائتسک، سایی‌نین یوزو کئچدیگینی دقیق دئمک اولار. تورک دونیاسی ان گئنیش جوغرافی تشکیلات‌لانماغا 15-16-جی عصرلرده نایل اولدو. همین دؤورده آتلانتیک اوقیانوسوندان باشلایاراق دونیانین موختلیف بؤلگه‌لرینده ساییسیز تورک ایمپراتورلوقلاری عرصه‌یه گلدی. مغریب آدالارینا قدر حاکیم اولان بیر تورکجه دانیشیق دیلی اولدوغو بوتون یازیلی قایناقلاردا مؤوجوددور. بومین خاقان، سلجوق سولطانلاری، آتیلا، امیر تئیمور، چینگیز خان، شاه ایسماییل ختایی، نادیر شاه و نئچه تورک سرکرده‌لری دؤولت‌چیلیک تاریخی‌نین آوانقاردلاری اولاراق آدلارینی تاریخه حک ائتدیردیلر. اورتا آسیاداکی قاراخانلی، غزنوی دؤولت‌لری، آذربایجان تاریخی‌نین آغ‌قویونلو و قاراقویونلولاری، بیر آز کنار اراضی‌لرده اویغور خاقانلیغی و گؤی‌تورکلرین تیمثالیندا سرحدلری آشان دؤولت فورمالاری یارادان اولوسوموز اؤز فرقینی اورتایا قویماغی باجاردی. خارزمشاهلار و عوثمانلی ایله ایسه اؤزونون ان یوکسک زیروه‌سینی فتح ائتمگه نایل اولدو. 

  مصطفی کمال آتاتورک 1 مارس 1922-جی ایل چیخیشیندا تورکون دؤولت یاناشماسینی بیر-بیر ایضاح ائدیر:  "‌سیاسی و ایقتیصادی نایلیت‌لریمیزین کؤکونده دؤولت‌لشمک غایه‌سی دایانیر. بیزیم ایزله دیگیمیز دؤولت‌چیلیک آنلاییشی فردی و میلّتی بیر بوتؤو اولاراق ریفاه حالینا چاتدیرماغی اساس مقصد کیمی قبول‌لانیب. دؤولت‌چیلیگین اساس تعریفی سوسیال، ایقتیصادی و اخلاقی دایاقلارین مؤحکم اولماغی ایله باغلیدیر.‌"  آتاتورک میلّى بیرلیگین قازانیلماسیندا دؤولتین اساس گوج اولدوغونو عؤمور بویو مودافیعه  ائتدی. بئله‌لیکله، تورک دؤولت‌چیلیگی اؤزونده اؤلکه‌لر ایچینده تهلوکه‌سیزلیگی و عدالتی برقرار ائتمه‌نی میسسیا ائتدی، مودافیعه  اوچون هر واسیطه ایله حاضیر دورومدا اولمانین پسیکولوژی ضرورتینی کوتله‌لره یقین ائتدیردی. دؤولت دیش باسقیلارا قارشی دیگر اؤلکه‌لرین میلّت‌لری ایله ان یوکسک سوییه ده علاقه‌لرین واجیب‌لیگی‌نین قارانتی اولدو.      

  البته تورک دؤولت‌چیلیک فلسفه‌سی‌نین تاریخی ایشیقلاندیرماسی ایلک باشدا عربلرین خوشونا گلمه‌دی. 642-جی ایلده تورکلری سئومه‌ین ساسانی حؤکمدارلیغینی سونلاندیران عربلر تورکلرله اوز-اوزه گلدیلر. تورک سویلو خزرلرله عربلر تئز-تئز دؤیوشدولر. او زامانا قدر هئچ بیر فورمالاشمیش دؤولت عنعنه‌سی اولمایان عربلرین خزر خاقانلیغی ایله دؤیوشلرینده هر ایکی طرف موختلیف واختلاردا اوستونلوگه نایل اولوردو. 661-جی ایلده اموی‌لرین خلیفه‌لیگی اله آلماغی ایله عربلرین تورکلر اوزرینه نؤوبتی یوروشلرینه استارت وئریلدی. بوخارا، سمرقند، قاشغار، تورکوستان اراضی‌لرینده عربلر تورک اهالیسینه قارشی آمانسیز حمله‌لر ائتدیلر. عباسی‌لر دؤورونده ده تورکلره عربلرین موناسیبتی دییشمه‌سه  ده، تورکلر عربلرین تاثیری ایله ایسلامی قبول ائتمگه مجبور اولدو. عربلرین تورک دؤولت‌چیلیگی ایله باریشمازلیغی اؤزونو یگیرمینجی عصرده ده اورتایا قویدو و سعودیه عربلری عوثمانلی‌یا قارشی ساواشدی، اؤزو ده عوثمانلی‌نین آغیر واختلاریندا. خورمی‌لرین باشینا گتیریلن موصیبت‌لردن ایسه هئچ یازماق ایسته‌میرم. 

   دؤولت تورکلوگون اساس ثروت‌لریندندیر، بو ثروتی بوتون تاریخده و بو گون ده قیسقانجلیقلا قارشیلایان یادائللی ایستیثمارینا قارشی ان یاخشی جاواب حمله‌سی دؤولت‌چیلیک شوعورودور.      

کؤچورن:عباس ائلچین

هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری

هیندیستاندا تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری

ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.

دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.

تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.

تاریخاً تورکلرین بؤیوک حرکاتلار اثناسیندا چین، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار و یاخین شرقله یاناشی، هیندیستانا دا بؤیوک آخینلار حالیندا یئرلشدیکلرینی تاریخی قایناقلار دا تصدیق  ائتمکده‌دیر. (باخ: سلجوقلولار تاریخی، ص. ۷۱-۷۳). اورتا عصر تاریخچیسی میخایل سیریا‌نین‌ین ده یازدیغینا گؤره: "تورک قؤومو کؤچمگه و ایستیلایا باشلایینجا یئر اوزونو قاپسادی. زیرا، دونیا تورکلری داشیماغا کافی گلمیردی... اؤنلرینده کؤپگه بنزر بیر حئیوان یورویوردو، فقط اونا یئتیشه بیلمیردیلر. حرکت ائدینجه "کؤچ!" دئییر و تورکلر ده اونون دوردوغو یئرده چادیر قوروردولار. اوزون مودّت اونلارا یول گؤستردیکدن سونرا بو حئیوان بیر داها گؤرونمه‌میش و اوندان بحث ائدیلمه‌میشدیر. تورکلر بوندان سونرا اوچ قیسمه آیریلدیلار. هره‌سی بیر ایستیقامته گئتدیلر. شیمالا گئدنلر روملارین قونشولاری اولان کومانلار بورادا بولدوقلاری خریستیانلارلا بیرلشدیلر. غرب مملکتلرینه گئدنلر عربلره قاریشاراق اونلارین دینینی قبول  ائتدیلر. خلیفه عربلردن اولسا دا، (اثر عوثمانلی سولطانی، ایلک تورک خلیفه سولطان ۱-جی سلیمدن اؤنجه یازیلمیشدیر - آ.م.) موسلمانلارین حؤکمداری تورکلر اولدولار. بیر قیسمی ده یوخاری هیندیستانا گئدرک اورالاردا بوتپرست و خریستیان اولدولار". (گئنیش معلومات اوچون باخ: Michеl lе Syriеn Chroniquе.  فرانسیزجایا ترجومه ائدن Chabot. پاریس ۱۹۰۵، ۳-جو جیلد، ص. ۱۴۹-۱۵۸).

تورکلرین فتح ائتدیگی اؤلکه‌لردن بیری اولان هیندیستاندا قورولان تورک دؤولت و ایمپراتورلوقلاری‌نین تورک سیاسی و مدنی تاریخینده خوصوصی یئری واردیر. هیندیستانداکی تورک سیاسی و مدنی تاریخینی شرطی اولاراق اوچ دؤوره بؤلمک اولار:

بیرینجی دؤور میلاددان اوّل بیرینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو و اونون داوامی اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغو، ساکا و کوشان تورکلری‌نین آدی ایله باغلیدیر. توران تورکلری‌نین ایستر « توفان»دان اؤنجه، ایسترسه ده «توفان»دان سونرا یاراتدیغی زنگین مادی و معنوی مدنیتی یئر کوره‌سی‌نین بیر چوخ اراضیلرینه، او جمله‌دن ده هیندیستانا یاییلمیشدی. « آری»عیرقلرین تاریخینی توران تورکلرینه ( جئیمس چؤرجوورد «اویغور « تورکلرینه - آ. ق. ) باغلایان مشهور آمریکالی تدقیقاتچیسی جئیمس چؤرجوورد اویغورلارین ( اوخو : توران تورکلری‌نین- آ. ق. ) هیندیستانا گلیشینی میلادان اوّل ۱۵۰۰-جو ایللره عایید ائد‌رک گؤستریر کی، « اویغورلار هیندیستانا گیلدیکدن سونرا «آری عیرق» کیمی تا‌نیندیلار. هیندلی آریلری اویغورلارین بیر قولونون سویوندان گلنلردی. « آری» دئدیکده یالنیز اویغورلار نظرده توتولمالیدیر» ( باخ : جئیمس چؤرجوورد ، غاییپ قیطه موُ، اینسانلیغین آنا وطنی، اینگیلیسجه‌دن چئویرن پئلین تورنای، ۲. باسکی، اومِگا یایینلاری، ۲۰۱۲ ، ص. ۱۱۶ ).

تورکلرین مشهور "اوغوز خاقان" داستا‌نینا گؤره ده سماوی بیر منشأ‌دن گلن و خاریق‌العاده وصفلره صاحب اولان ایکینجی بؤیوک توران ایمپراتورلوغونون قوروجوسو اوغوز خاقان چین، پرسیا، آذربایجان، عراق، سوریه، مصر، آنادولو، روس، فرانک اؤلکه‌لری ایله یاناشی هیندیستانی دا فتح ائتمیشدیر. بو فاکتی "شاهنامه" مؤلفی فردوسی ده تصدیق ائدیر. فردوسی‌یه گؤره، تورکلرین ایلک فاتحی اولان افراسیاب (فارس منبعلرینده اوغوز خاقان و یا آلپ ار تونقا افراسیاب آدلاندیریلمیشدیر - آ.ق.) دا بیر چوخ اؤلکه‌لرله یاناشی، هیندیستانی دا فتح ائتمیش، بورادا بیر چوخ شهرلر سالمیش و اؤزو ایله باغلی بیر سیرا خاطیره‌لر بوراخمیشدیر.

تورک مادی و معنوی مدنیتینی آوراسیا‌نین گئنیش اراضیلرینه، او جومله‌دن ده هیندیستانا یایان، تورک دیلینی حاکم مؤقعیه یوکسلدن قدیم تورکلر دونیایا دؤولتچیلیک عنعنه‌لری و مادی مدنیت نومونه‌لری ایله یاناشی هم ده معنوی مدنیتین اساسینی تشکیل ائد‌ن دینی مدنیت ده بخش ائتمیشلر کی، بو دینلردن بیری ده بودیزمدیر. قدیم هیند منبعلری بودیزمین یارادیجیسی ساک موُ‌نی‌نین ( شاکیا موُنی ) میلاددان اول ۵۵۷- ۴۴۷- جی ایللرده یاشامیش بیر ساک اصیل‌لی هیندیستان (تورک) شاهزاده‌سی اولدوغونو قئید ائتمیشلر. قدیم اویغور تورکجه‌سینده‌کی بودا متینلرینده بودا « تانری» آنلامینا گلن « بورخان»، بودا تاپیناقلارینا دا « بورخان ائوی» دئییلمیشدی.

عؤمرونون ۴۰ ایلینی « دوغرو دانیشماق، دوغرو داورانماق، دوغرو یاشاماق، دوغرو موحاکیمه یوروتمک، دوغرو نظارت ائتمک، دوغرو آنلاماق، دوغرو سئزمک و دوغرو حرکت ائتمک» کیمی اؤز دینی تعلیمینی یایماغا صرف ائد‌ن بودا‌نین ( شاهزاده ساک موُ‌نی‌نین ) سون مقصدی اینسانلیغین بوتون احتیراص و ایضطیرابلارین قایناغی اولان حدسیز-حودودسوز آرزولاردان، کئچیجی و مووقّتی هوسلردن ایمتینا ائدیب روحون نجاتینا نایل اولماسی ایدی. ساکا تورکلری طرفیندن میلادان اول ۶-جی عصردن باشلایاراق بشریته بخش ائتدیگی بودیزم دینی سونرادان کوشان تورکلری، توپا ( تابقاچ ) تورکلری، آغ هون تورکلری و اویغور تورکلری طرفیندن ده میلادین ۱۰-جو عصرینه قدر داوام ائتدیریلمیش، بشر مدنیتینه « یوُنق-کانق» و « لوُنق-مِن»کیمی موعظّم بودا هئیکللری، یوزلرله بودا موناستر و تاپیناقلاری، رسم اثرلری، فلسکلری، بودا دینی ادبیاتی کیمی مادی و معنوی مدنیت نومونه‌لری بخش ائتمیشلر.

ایلک اؤنجه ساکلاری هیندیستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائد‌ن، سونرادان اؤزلری ده میلاددان اول ۲-جی عصرده هون تورکلری‌نین تضییقی ایله گونئیه حرکت ائتمگه مجبور اولان کوشان تورکلری ساکلاری هیندیستاندان دا سیخیشدیراراق شرقی تورکوستانا کؤچ ائتمگه مجبور ائتمیش، اؤزلری ایسه اونلارین هیندیستان تاخت-تاجینا و هیندیستاندا یاراتدیقلاری مادی و معنوی مدنیتلرینه صاحب چیخاراق هیندیستاندا بؤیوک بیر کوشان تورک مدنیتی یاراتمیشلار.

هیندیستانداکی تورک حاکیمیتی‌نین ایکینجی دؤورو آغ هون ( افتالیت ) تورکلری‌نین آدی ایله باغلیدیر.

بئله کی، آغ هونلار بلخ شهرینی اله کئچیردیکدن سونرا ساسانیلرله ساواشمیش، کوشان دؤولتی‌نین چؤکمه‌سیندن سونرا اورتایا چیخان بعضی خالقلاری آسانلیقلا اؤز حاکیمیتیلرینه تابع ائدرک هیندیستا‌نین ایشغالینا باشلامیش، ۴۸۰-جی ایلده هیندیستانا ایلک یوروشلرینی ائدرک بیر نئچه ایلد‌ن سونرا قوزئی هیندیستان بؤلگه‌سینی اؤز حاکیمیتلری آلتینا آلمیشدیلار. آغ هون حؤکمداری توْرامان (اؤلومو: ۵۱۵) مقدونیه‌لی اسکندر و کوشان حؤکمداری کانیشکادان سونرا هیندیستانی فتح ائدن اوچونجو فاتح‌دیر.

توْرامان قوُپتالارین داخیلی چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدرک قوزئی و باتی هیندیستا‌نین ایچ بؤلگه‌لرینه گیره‌رک پنجاب بؤلگه‌سینی تامامیله آغ هون ایمپراتورلوغونا تابع  ائتمیشدی. بوتون بونلاری نظره آلان ۱۲-جی عصر بؤیوک تورک میلّیتچیسی فخرالدین موبارک‌شاه دا هیندیستان دا داخیل اولماقلا چیندن روم اؤلکه‌لرینه، شیمال بوزلو اوقیانوس بؤلگه‌لرینه قدر بوتون مملکتلری "تورکوستان" آدلاندیرمیش و یئر اوزونده تورکوستان قدر بؤیوک بیر اؤلکه‌‌نین بولونمادیغینی اؤزونون مشهور "تاریخ" اثرینده گؤسترمیشدیر. (باخ: تاریخی-فخرالدین موبارک‌شاه. لوندون، ۱۹۲۷، ص. ۶۵). میهراکوُل بودیستلره قارشی کسکین موباریزه آپاراراق بودا معبدگاهلارینی یئرله-یئکسان ائتمیش، کشمیر بؤلگه‌سینده‌کی ساککا شهرینی پایتاخت ائله‌یرک ۵۳۰-جو ایله قدر بوتون هیندیستان بؤلگه‌سینه آخینلار یاپمیش، جیتراکیتا شهرینی ده اله کئچیرمیشدی. ۵۵۰-جی ایلده میهراکوُلون اؤلومو ایله ایمپراتورلوق ضعیفله‌میش، اوندان سونرا کیمین آغ هون حؤکمداری اولدوغو حاقیندا تاریخده دقیق بیلگی یوخدور. سونراکی منبعلر آغ هون ایمپراتورلوغوندان دئییل، یالنیز تابع اولان آغ هون بیگلیکلریندن بحث ائتمیشلر.

داها سونرا آغ هون ایمپراتورلوغونون اراضیلری گؤی تورکلر و ساسانیلر آراسیندا بؤلوشدورولموشدور کی، هیندیستان دا گؤی تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا قالمیشدیر. "هیندیستا‌نین آتیللاسی" آدلاندیریلان توْرامان اوغلو میهراکوُلدان سونرا هیندیستان گؤی تورکلرین ، داها سونرا ایسه غزنه‌لی تورکلری‌نین، دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین، سلجوق تورکلری‌نین، آیری-آیری تورک کوماندانلاری‌نین و خوصوصیله، تئیمور اوغوللاری‌نین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور.

سولطان محمود غزنلی‌نین هیندیستانی فتح ائتمه‌سی ایله هیندیستاندا یئنید‌ن تورک حاکیمیتی برپا اولونموش ، بو اؤلکه خالقی‌نین تورکلرله قایناییب-قاریشماسیندان یئنی گؤزل و یاراشیقلی بیر عیرق عمله گلمیشدی. بئله‌لیکله، هیندیستان و خوصوصیله بو بؤیوک اؤلکه‌‌نین قوزئیی بعضی استثنالارلا ۶-جی عصردن ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرینه قدر تقریباً ۱۳۰۰ ایل تورکلرین حاکیمیتی آلتیندا اولموشدور. عومومیتله، هیندیستاندا مؤوجود بیر چوخ بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری تورک اهتیشام، مفکوره و صنعت دویغولاری‌نین تملینی و گؤزل مادی نومونه‌لرینی تشکیل ائدیر.

هیندیستان تورک دؤولتلری ایچریسینده دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین خوصوصی یئری واردیر. قوزئی هیندیستاندا ۲۰۰ ایلدن آرتیق (۱۲۰۶-۱۴۱۳) حاکیمیتده اولان دِهلی تورک سولطانلیغی قوْرلوُ حؤکمداری مُعزالدین محمدین ۱۱۹۲-جی ایلده قوزئی هیندیستانا والی تعیین ائتدیگی تورک اوردو کوماندانی قطب‌الدین آیبک طرفیندن ۱۲۰۶-جی ایلده یارادیلمیشدیر. هله والی ایکن آلیقارخی، بِنارسی، مشهور بیهار قالاسینی، لاهور و پنجاب بؤلگه‌سینی اله کئچیر‌ن آیبک قوْرلوُلارین خارزم تورکلری طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلماسیندان ایستیفاده ائدرک آیری-آیری یئرلرده تورک حربی کوماندیرلری طرفیندن قورولان کیچیک خانلیقلاری اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک دِهلی تورک سولطانلیغی‌نین اساسینی قویموشدو. قطب‌الدین آیبکدن بحث ائدن تدقیقاتچیلار یازیرلار کی: "چاغی‌نین ان بؤیوک فاتحلریندن اولان آیبک ویندهیا داغلاری‌نین قوزئیینده یئرلشن بوتون هیندیستان اراضیلرینی ۱۱۹۲-۱۲۰۲-جی ایللرده ایشغال ائتمیش، ۱۲۰۶-جی ایلده موستقیل سولطان اولموشدو. جومرد، عادیل، حمایه‌چی و دیگر تورک سولطانلاری کیمی ایدمان سئور بیر حؤکمدار ایدی. بو ایدمان سئورلیگی سوندا اونون ۱۲۱۰-جو ایلده "چؤوقان" اویونو زامانی آتدان ییخیلاراق اؤلمه‌سی ایله نتیجه‌لنمیشدی. دِهلی‌ده‌کی خارابالاری گونوموزدک قالمیش گؤزل "قوّت الاسلام" مسجیدی و مؤهتشم "قطب-مینار" قالاسی‌نین اینشاسینی دا او باشلاتمیشدی". (باخ: پروف. دوکتور Laszlo Rasonyi. تاریخده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۶۸).

دِهلی تورک سولطانی آیبکین اوغلان اؤولادی اولمادیغیندان اونون اؤلوموندن سونرا کورکنی شمس‌الدین ایلتوُتموش (۱۲۱۰-۱۲۳۶) بوتون قوزئی هیندیستانی اؤز حاکیمیتی آلتیندا بیرلشدیره‌رک "شمسیّه خاندانی"‌نین (۱۲۱۱-۱۲۶۶) اساسینی قویموش، دِهلینی دؤولتین پایتاختی اعلان ائدرک پنجابین بؤیوک بیر حیصه‌سینی، مولتانی، لاهورو توتاراق اراضیلرینی قوزئیده غزنه‌یه قدر گئنیشلندیرمیش، موغوللاردان قاچان بؤیوک تورک کوتله‌سینی مملکتینه قبول ائدرک قوزئی هیندیستاندا تورک مدنی حیاتی‌نین داواملی‌لیغینی برپا ائتمیش، خارزمشاهلارا قارشی اؤلکه‌سینی قورویاراق ۱۲۳۵-جی ایله قدر بنگال، قوالیوْر و اوُججاینی دا حاکیمیتینه قاتاراق خلیفه طرفیندن "هیندیستان سولطانی" اولاراق تا‌نینمیشدی.

۱۲۳۶-جی ایلده اؤلن ایلتوُتموشون قابیلیتسیز اوغلونون یئرینه قیزی راضیه سولطان اولموش (۱۲۳۶-۱۲۳۹)، لاکین آتاسی‌نین یئتیشدیردیگی "چئییلقان" دئیه آنیلان ۴۰ کوماندان بونونلا راضیلاشمایاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یاراتمیش، نهایت، "شمسیّه" عایله‌سیندن اولان نصرالدین محمود (۱۲۳۹-۱۲۶۶) اؤلکه‌ده ثاببت‌لیگی ساخلاماق مقصدیله ۴۰-لاردان اولوغ خان کیمی تا‌نینان بالابانی "نایب" تعیین ائتمیش و دؤولتی ۱۲۶۶-جی ایله قدر ایداره ائتمیشدی.

محمودون اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن بالابان دِهلی سولطانی اولموش (۱۲۶۶--۱۲۸۷)، موغول هوجوملاری‌نین قارشیسینی آلمیش، موغوللاری لاهوردان اوزاقلاشدیراراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری باشلاتمیشدی. بالاباندان سونرا یئرینه کئچن نوه‌سی حاکیمیتی اوزون زامان الینده ساخلایا بیلمه‌میش و حاکیمیتی ۳ ایلد‌ن سونرا دؤولتین اساس حربی گوجونه صاحب اولان خالاچ (قالاچ) تورکلری‌نین باش‌بوغلاریندان جلال‌الدین فیروزون (۱۲۹۰-۱۲۹۶) الینه کئچمیشدی. جلال‌الدین فیروز موغول آخینلاری‌نین قارشیسینی آلمیش، قوهومو اولان اوردو باشچیسی علاالدین محمد خالاچی دوُککان اوزرینه گؤندره‌رک دئوْگیر دؤولتی‌نین مرکزینی (بوگونکو دؤولت‌آباد شهری - آ.م.) اؤز حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. . . فیروزدان سونرا حاکیمیتی باشینا کئچن علاالدین محمد خالاچ (۱۲۹۶-۱۳۱۶) بوتون مالوا بؤلگه‌سینی، گوجراتی، راجپوتانایی ضبط ائدرک "سولطان اعظم " دئیه آنیلمیش، مشهور "پامپان جامیسی"نی یاپدیرمیشدی. اؤلومو ایله علاقه‌دار اولاراق اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، بئش ایل سورن قاریشیقلیقدان سونرا باشقا بیر تورک عایله‌سیندن اولان قیاس‌الدین توُغلوُق (۱۳۲۰-۱۳۲۵) ایقتیدارا گله‌رک اؤلکه‌ده آساییشی برپا ائتمیش، نیظام-اینتظام یاراتمیش، بنگاالا دا حاکم اولاراق اؤلکه‌ده قوروجولوق ایشلری آپارمیش، سو کاناللاری چکدیرمیش، تِلینقانایی دِهلی‌یه باغلایاراق پایتاختین آدینی سولطانپورا چئویرمیشدی.

قیاس‌الدین توُغلوُقون اوغلو محمد توُغلوُق (۱۳۲۵-۱۳۵۱) بیر مدت دؤولتین مرکزینی گونئی‌ده‌کی دئوْگیره (دؤولت آبادا - آ.م.) کؤچورموش، چینی ضبط ائتمگه حاضیرلاشارکن اؤلکه‌ده قاریشیقلیق یارانمیش، نتیجه‌ده ۱۳۳۹-جو ایلده بنگال دؤولتدن آیریلمیشدی. محمد توُغلوُق دؤورونون علملرینه بلد اولان ریاضیاتچی، آسترونوم، ارسطو فلسفه‌سینه باغلی بیر موتفکّیر، گؤزل شاعر و ماهیر خطاط کیمی تا‌نینمیشدیر.

دؤولت فیروز توُغلوُق زاما‌نیندا (۱۳۵۱-۱۳۸۸) بیر نؤوع توپارلانماقلا کئچینمیش، قوزئیده تئیمورون حاکیمیتیه گلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولاراق هیندیستانا تورک آخینی کسیلمیش و بئله‌لیکله ده، فیروز توُغلوُق یئرلی خالقا آرخالانماقلا تولِرانت بیر دین سیاستی یوروتمگه مجبور اولموشدو.

فیروز توُغلوُقدان سونرا ۱۰ ایل مودتینده دِهلی تاختینا ۷ سولطان چیخمیش، مرکزی حاکیمیتی ضعیفله‌دیگیندن بیر چوخ ویلایتلر اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، نهایت، ۱۴۱۴-جو ایلده دِهلی تورک سولطانلیغی افغانیستانلی سئیید عایله‌سی‌نین الینه کئچمیش، دِهلی سولطانلیغی ظهیرالدین بابورون هیندیستانا گلیشینه قدر یوز ایل بویونجا بو سولاله طرفیندن ایداره اولونموشدو.

هیندیستاندا سون، اوچونجو دؤور تورک حاکیمیتی تئیموراوغوللاری‌نین آدی ایله باغلیدیر. آتا طرفدن امیر تئیمور نسلیندن، "بارلاس" تورک بویوندان، امیر تئیمورون اوغلو میرانشاهین نوه‌سی عمر شئیخین اوغلو، آناسی چینگیز خان نسلیندن چاغاتای خا‌نین نوه‌لریندن یونوس خا‌نین قیزی قوتلو نیگار خانیم اولان، اؤزونون و اوردوسونون تورک اولماسی ایله فخر  ائدن ظهیرالدین محمد بابور (۱۴۸۳-۱۵۳۰) ۱۵۱۹-جو ایلده هیندیستانا گلمیشدیر. او، افغانلی دِهلی سولطانی ایله یئددی ایللیک موجادیله‌دن سونرا پنجابین بؤیوک شهرلرینی، دِهلی، آقرا، لوکنوو، بنگال و بوتؤولوکده هیندیستانی ایچینه آلان تاریخده مشهور تورک-هیند ایمپراتورلوغونون (۱۵۲۶-۱۸۵۸) اساسینی قویموش، افغان امیرلرینی، هیند پرنسلرینی، راجپوت حؤکمدارینی مغلوب ائدرک امیر تئیمورون قانونی واریثی اولموش، بوتپرست‌لیگه قارشی باشاریلاریندان دولایی "غازی" دئیه آنیلمیشدی.

تورک ادبیاتینداکی یوکسک مؤوقعیی و شاعرلیگی ایله مشهور اولان، علمه، صنعته یوکسک قیمت وئرن بو داهینی، تورک حؤکمدارلاریندان بحث ائدن بوتون اورتا عصر مؤلیفلری و معاصر تدقیقاتچیلار بئله آنلادیرلار: "بابور بوتون سفرلرینده اؤز کیتابخاناسینی یا‌نیندا داشیتمیش، "بوتون ساواشلار و باشاریلار عرفه‌سینده ده اؤز بیوقرافیاسینی یازماغا واخت آییرمیشدی. اؤز حیاتینی تصویر ائدن تورکجه نثرله یازیلمیش "بابورنامه" آدلی بو بیوقرافیک شاه اثر دونیا ادبیاتی‌نین ان دیقته شایان اثرلریندن بیری‌دیر. بابور همچینین تورکجه "عروض ریساله‌سی"، حنفی فیقه‌ینه عایید "مُبین" آدلی بیر اثر، تصوّوفه عایید "رساله والدین" و "دیوان" کیمی اؤنملی اثرلر یاراتمیشدیر. بابور ان اینجه و ان نفیس احاطه‌لی بیر مدنیته صاحب ایدی. تورک دده‌لریندن گوجو و جسارتی میراث اولاراق آلمیش، ماهیر دؤیوشچو، قیلینج اوینادان و اوخچو ایدی. سوواری‌لیکده اینسانی حئیرتلندیر‌ن باشاریلاری واردی. نهنگ چایلاری اوزه‌‌رک کئچمیشدی. موسیقی آلتلرینی چالار و اؤزو ده موسیقی بسته‌لردی. خطاط، دین عالیمی و یازیچی ایدی. یازدیغی تورکجه و فارسجا شعیرلری اونون یوکسک سوییه‌لی بیر صنعتکار اولدوغونو ثبوت ائدیر. بابورون ۱۵-جی عصر شاعرلری‌نین هئچ بیریندن، حتی علیشیر نوایی‌دن گئری قالمایان تمیز، صاف بیر تورک دیلی، طبیعی ایلهامی واردیر. دویدوغو و دوشوندوکلرینی آچیق بیر شکیلده سؤیله‌میش، جورئتلی مجازلاری ایله صمیمی‌لیکدن و طبیعی‌لیکدن آیریلمامیشدیر... بابور یازمیشدیر: "اگر آتابابان یاخشی بیر قانون قویموشسا، اونو قورو و حیاتا کئچیر، پیس بیر قانون قویموشسا، اونو دَییشدیر، داها یاخشیسینی یاپ"... اونون "بابورنامه"سی یولی سِزارین "خاطیره‌لر"ایند‌ن داها جیدّی و داها صمیمی‌دیر. بئله کی، بابور دوشمنلری‌نین قوصورلارینی سایارکن اونلارین اوستون جهتلرینی ده قئید ائتمیش، مردانه‌لیک گؤسترمیشدیر. قوردوغو تمل اوزرینده خلفلری قودرتلرینی داها دا آرتیرماغا داوام ائتمیشلر. بابور شاهین قوردوغو بؤیوک تورک-هیند ایمپراتورلوغو داها اوزون و شانلی بیر تاریخه صاحب اولموشدور". (سئچمه‌لر بیزیملیر - آ.م. باخ: گرئنارد. بابور. پاریس، ۱۹۳۰؛ پروف. دوکتور لاسزلو راسونیی. تاریختده تورکلوک. آنکارا، ۱۹۷۱، ص. ۱۹۰؛ کؤپرولو محمت فؤاد. ایسلام آنسیکلوپدیسی. "بابور" مادّه‌سی. ۲-جی جیلد، ص. ۱۸۰-۱۸۷؛ عبدالقادر اینان. چاغاتای ادبیاتی، تورک دونیاسی. ۳-جو جیلد، آنکارا، ۱۹۹۲، ص. ۹۳، ۹۴؛ پروف. دوکتور آنیل چچن. تورک دولتلری. آنکارا، ۲۰۰۳، ص. ۳۰۱-۳۰۶).

اؤزو ایکی بؤیوک تورک جاهانگیری‌نین - چینگیز خان و امیر تئیمورون واریثی اولماسینا باخمایاراق اؤز شخصی ذکاسی و فعالیتی ایله هیندیستاندا ائله بیر سلطنت یاراتمیشدی کی، بو تورک سلطنتی سوندا هیندیستاندا موسلمان تورک و بودیست هیندلیلرین قاریشیغیندان یئنی بیر خالق - پاکیستان خالقی تاریخ صحنه‌سینه چیخمیشدی.

بونو نظره آلان ۱۵-جی عصر بنارسلی هیند دین فیلوسوفو کابیر یازمیشدی: "قلبین تمیزلیگی قانق چاییندا یویونماقدان داها اؤنملی‌دیر. هیندلیلر و تورکلرعینی گیلدن یاپیلمیش قابلاردیر. تانرینی سئون و یاخشی حرکت ائدن هر کس بیری دیگری‌نین قارداشی‌دیر". (ایقتیباس راسونیین‌ین گؤستریلن اثریندن گؤتورولموشدور. باخ: ص. ۱۶۹).

بابورون یاراتدیغی هیندیستانداکی بو تورک ایمپراتورلوغونو آوروپا تاریخچیلری هئچ بیر علمی اساسا دایانمایان "بؤیوک موغول ایمپراتورلوغو" آدلاندیرمیشلار. حالبوکی، بو آد بو دؤولته عایید هئچ بیر تاریخی منبعده و هئچ بیر ایسلام مؤلفی طرفیندن ایشلدیلمه‌میشدیر. آغ هونلاردان باشلایاراق ۱۰-جو-۱۲-جی عصرلرده غزنه‌لیلر، ۱۳-جو--۱۴-جو عصرلرده دِهلی تورک سولطانلیغی، ۱۶-جی-۱۹-جو عصرلرده تورک بابورلولار طرفیندن ایداره اولونان هیندیستاندا فاتح‌پور-سیکری، کلکته، مَدرَس و بمبی کیمی یئنی سالینان شهرلر، تیکیلن بؤیوک معمارلیق آبیده‌لری، جامیلر، توربه‌لر، بدیعی اثرلر موغوللارین دئییل، محض تورکلرین عظمت و دوهاسی‌نین محصولودور.

بابوردان سونرا یئرینه کئچن اوغلو همایون (۱۵۳۰-۱۵۵۶) و نوه‌سی جلال‌الدین اکبر شاه (۱۵۵۶-۱۶۰۵) تورک-هیند ایمپراتورلوغونو داها دا گئنیشلندیره‌رک ۷۵ ایل دؤولتی بؤیوک بیر باشاری ایله ایداره ائتمیش، "خالقین دؤولت اوچون دئییل، دؤولتین خالق اوچون" اولدوغونو بوتون هیندیستان خالقلارینا منیمستمیشلر. خوصوصیله، دؤولتین ان بؤیوک حؤکمدارلاریندان اولان جلال‌الدین اکبر موختلیف دیل و دینلرین قایناییب-قاریشدیغی بو اؤلکه‌ده بوتون دین و مذهب تمثیل‌چیلری ایله موباحیثه‌لر آپاراراق سوندا هیندیستاندا معنوی بیر بیرلیک یاراداراق ایسلام و هیندو دینلری‌نین اساسیندا "دینی-ایلاهی" آدلی یئنی بیر دین ووجودا گتیرمیش، عبادتلرینه ده "آیینی-اکبر" آدینی وئرمیش، دین آیریلیقلارینی آرادان قالدیرمیش، هیندلیلرله موسلمانلارین حقوق برابرلیگینی تأمین ائتمیش اؤنملی بیر خاریجی سیاست یوروده‌رک عوثمانلی، صفوی، اؤزبک و پورتغال دؤولتلری ایله علاقه‌لر یاراتمیش و بئله‌لیکله اؤزوندن سونرا ۳۰۰ ایل هیندیستانداکی تورک هِگمونلوغونو یاشاتماغا نایل اولموشدو.

مشهور عالیم گرِنارد گؤستریر کی: "هیندیستاندا کاستا سیستمی، خام صوفی‌لیک و دین آیریلیقلاری اوزرینده تورک فاتحلری‌نین داواملی تأثیری اکبر شاه زاما‌نیندا تامامیله ظفر قازانمیش اولسایدی هیندیستا‌نین طالعی ایندی بوسبوتون باشقا جور اینکیشاف ائدردی". (باخ: گرنارد فر.، گؤستریلن اثری، ص. ۱۲۰).

اکبر شاه‌دان سونرا اوغلو جاهانگیر (۱۶۰۵-۱۶۲۷) عدالتلی بیر شاه اولسا دا، ضعیف و زؤوقه دوشکون اولدوغوندان فورصتدن ایستیفاده ائدن اینگیلیسلر هیندیستان تیجارتینه ال اوزاتمیش، اینگیلیس تاجیرلری اوچون سورات لیما‌نیندا بیر بؤلمه آچمیشدیلار کی، بو دا غربین هیندیستانا موداخیله‌سی‌نین باشلانغیجی اولموشدو. جاهانگیر شاهین اؤلوموندن سونرا یئرینه کئچن خُرم (شاه جاهان) آدی ایله ایمپراتور اولموش (۱۶۲۸-۱۶۵۸)، دوُککانداکی نیظامشاهلار، بیجاپورداکی عادلشاهلار و قطبشاهیلر دؤولتلرینی اورتادان قالدیراراق ایمپراتورلوغا باغلامیش، تیبتلیلری مغلوب  ائتمیش، قوزئیده‌کی قوندوز و بدخشان بؤلگه‌لرینی ایشغال ائتمیش، قندهار اوغروندا صفویلرله موباریزه آپارماق مقصدیله عوثمانلیلاردان سیاسی دستک آلماق ایسته‌سه ده، بونا نایل اولا بیلمه‌میش، عوثمانلی سولطانی ۴-جو محمت اونون آرزوسونو یئرینه یئتیره‌رک دونیا‌نین ان گؤزل معمارلیق آبیده‌سی ساییلان آقراداکی مشهور "تاج-محل" توربه‌سی‌نین اینشاسی اوچون تورک معمارلار گؤندرمیشدی.

بو عوضسیز آبید‌ه‌نین قوببه‌سینی عوثمانلی معماری محمت عیسی افندی، خطاط‌لیغینی ستار خان، دیوارلارینی سمرقندلی اوستالار - محمد شریف و محمد هاتف، شاه توغراسینی ایسه شیرازلی امانت خان یاپمیشدی. ۲۰ ایله باشا گلن بو نادیر تورک صنعت اثرینی جاهانشاه دوغوم یاپارکن اؤلن حیات یولداشی ممتاز محلین خاطره‌سینه تیکدیرمیش و توربه‌یه ۳۰ میلیون روپیه پول خرجلنمیشدی. . . جاهانشاه‌دان سونرا یئرینه کئچن ۱-جی عالمگیر (۱۶۵۸-۱۷۰۷) ۵۰ ایللیک حاکیمیتی دؤورونده هیندیستان اوچون چوخ موهوم اولان دینی مسئله‌لرله یاخیندان ماراقلانمیش، مکه شریفینه، یمن ایمامینا، حبکیستان حؤکمدارینا قیزیل و گوموشله یاردیم ائتمیش، مروار بؤلگه‌سینی، بیجاپورو تامامیله ضبط ائتمیش، هیندیستانی بوتونلوکله تورک حاکیمیتی آلتینا آلمیشدی. او، موسلمان‌لیق باخیمیندان مکه، تورکلوک باخیمیندان دا تورکوستان تورکلری ایله یاخین ایلیشگیلر یاراتمیشدی. ۱-جی عالمگیرین اؤلوموندن سونرا ایمپراتورلوق ضعیفله‌مگه باشلامیش، قابیلیت‌سیز اوغوللاری و نوه‌لری‌نین بیر-بیرلری ایله تاخت-تاج اوغروندا چکیشمه‌لریندن ایستیفاده ائدن محلی خاندانلار عوصیانلار تؤرتمیش، افغانلار اؤز موستقیل‌لیکلرینی اعلان ائتمیش، بیر چوخ لیمانلاردا اینگیلیسلر پورتغال و هوللاندلاری دا سیخیشدیراراق تیجارتی اؤز اللرینه آلمیشدیلار.

نتیجه‌ده ایمپراتورلوق دِهلی و حیدرآباد مرکز اولماقلا ایکی‌یه پارچالانمیش، وضعیتدن ایستیفاده ائدن نادر شاه افشار ۱۷۳۹-جو ایلده قوزئی هیندیستانی و دِهلینی ضبط ائتمیشدی. داها سونرالار ۲-جی عالمگیرین اؤلدورولمه‌سی (۱۷۵۹)، عالمشاهین بنگلدا مغلوبیته اوغرایاراق اینگیلیس حمایه‌سینه گیرمه‌سی، اوغوللاری‌نین اینگیلیس مأمورو کیمی حرکت ائتمه‌لری و نهایت ۱۸۵۷-جی ایلده ۲-جی باهادیر شاه زاما‌نیندا پارتلاق وئرن بؤیوک "سیپاهی عصیانی"نی یاتیران اینگیلیسلر عصیاندا سون حؤکمدار باهادیر شاهین الی اولدوغونو بهانه ائده‌رک اونو سورگون ائتمیشلر.

باهادیر شاه ۱۸۶۲-جی ایلده رانقوُندا اؤلدوکدن سونرا دا هیندیستانی بوتونلوکله بؤیوک بریتانیا ایمپراتورلوغونا باغلامیش، ۱۸۷۷-جی ایلده کرالیچه ویکتوریا رسماً هیندیستان ایمپراتوریچه‌سی اعلان ائدیلمیشدیر. بئله‌لیکله، هیندیستانداکی ۲۸۰۰ ایللیک تورک حاکیمیتینه سون قویولموشدور.

هیندیستان تورکلریندن گلبدین علامی، دین احمد، جاهانگیر، هادی خان، غیرت خان، محمد کاظم و ب. کیمی مشهور تاریخچیلر هیندیستان تورک ایمپراتورلوغونون تاریخینی موفصّل قلمه آلمیشلار. چوخ تأسفلر اولسون کی، بابور شاه استثنا اولماقلا اوندان سونرا تورک دیلی ایمپراتورلوغون رسمی دؤولت دیلی اولوب خاندان، اوردو و دؤولت بوروکراتیاسیندا ایشلنسه ده، ادبی و تاریخی اثرلرین دیلی اؤنجه فارسجا، سونرا ایسه پوشتو دیلی اولموشدور. لاکین بوتون بو اثرلرده ده هیندیستان تورک حؤکمدارلاری‌نین شانلی تاریخیندن بحث ائدیلمیش، اونلارین هیندیستان اوچون بؤیوک ایشلر گؤردوکلری خوصوصی قئید اولونموشدور.

مشهور هیند تاریخچیسی ایشواری پراساد تورک حؤکمدارلاری‌نین هیندیستان خالقی‌نین ریفاهی اوچون غئیرت صرف ائتدیکلرینی، بؤیوک شهرلر، کؤرپولر سالدیقلارینی، اؤنملی تیجارت یوللاری بویونجا کاروانسارایلار تیکدیردیکلرینی، بؤیوک سو کاناللاری چکدیردیکلرینی خوصوصی قئید ائتمیشدیر. بو تورک حؤکمدارلاری تورکوستانداکی صنعت سئوگیسینی، طبیعت گؤزل‌لیکلری قارشیسیندا دویولان سئزیشی اؤزلری ایله بیرلیکده هیندیستانا گتیرمیش، جاهان شومول معمارلیق آبیده‌لری یاراتمیشلار.

تورکلرین هیندیستانداکی فضیلتلرینی یوکسک  دَیرلندیر‌ن موستقیل هیندیستا‌نین ایلک باش ناظیری جواهرلعل نهرو گؤسترمیشدیر کی: "هیندیستا‌نین قوزئی باتی‌سیندان گلن موجاهید تورکلرین و اونلارین هیندیستانا گتیردیکلری ایسلام دینی‌نین هیند تاریخینده‌کی اهمیتی بؤیوکدور. چونکی موسلمان تورکلر واسطه‌سیله گلن ایسلام دینی هیند جمعیتینده یاییلمیش اولان فسادی سؤندورموش، صینیف آیریلیغینی و "پارییا سیستمی"نی (اینسانلاری جمعیت‌دن تجرید ائتمه - آ.م.) آرادان قالدیرمیش، موسلمانلارین ایناندیقلاری و یاشادیقلاری ایسلام قارداشلیغی و برابرلیگی نظریه‌سی هیندلیلرین تفکّورونده درین تأثیر یاراتمیشدیر".

هیندیستانداکی تورکلر یئرلی خالقلا قایناییب-قاریشمیش و بؤلگه‌ده پاکیستان، بنگلادئش و کشمیر موسلمانلاری آدی آلاراق، تورکلوکلرینی بوتونلوکله ایتیرمیشلر.

سون اولاراق قئید ائدک کی، تئیموراوغوللاری دؤنمینده سمرقند، هرات، شیراز، بوخارا، آقرا، دِهلی و س. کیمی شهرلر تورک مدنیت مرکزینه چئوریلمیش، بؤیوک تورک موتصوویفی، تورکوستان پیری احمد یسوی‌نین قدیم اوغوز یوردونداکی یسه شهرینده‌کی (بوگونکو تورکوستان شهری – آ.م.) مزاری امیر تئیمورون سایه‌سینده موعظّم بیر توربه‌یه صاحب اولموش و مقدس بیر زیارتگاها چئوریلمیش، سمرقند کیمی شهر «تاج-محل» کیمی نادیر صنعت اینجیسی اونلاردان تاریخه یادیگار قالمیشدیر کی، بوتون بونلار امیر تئیمور و اوغوللاری‌نین تورک مدنیت تاریخینده‌کی بؤیوک خیدمتلری‌نین گؤستریجیلریندندیر. امیر تئیمور و اوغوللاری زاما‌نیندا تورک ادبیاتی، ریاضیات، آسترانومیا، معمارلیق و رسم صنعتی یوکسک اینکیشاف ائتمیش، یوللار سالینمیش، سووارما کاناللاری اینشا ائدیلمیشدی.

آیدین مدد اوغلو قاسملی  (فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت)

کؤچورن: عباس ائلچین