ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیآذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
آذربایجان تنقیدی رئالیزمینده آنادیلی میلّی وارلیغین تملی کیمی
میلّی اویانیش، ایجتیماعی ترقّی و معنوی اینکیشاف دؤورو کیمی کاراکتریزه اولونان 20. عصرین اوّل‌لرینده ان چوخ گوندمده اولان مسله‌لردن بیری محض آنادیلی مسله‌سی ایدی. خالقی اویانیشا دعوت ائتمک، گئنیش کوتله‌لری میلّی دَیرلر، ایستیقلال و اینکیشاف دوشونجه‌سیله معاریف‌لندیره‌رک یئنی ایجتیماعی-سیاسی دؤنمه داخیل ائتمک هم ده آنادیلینین رولونا و اونون فعالیت دایره‌سینه دیقتی آرتیریردی. بئله بیر زاماندا یئنی ایجتیماعی-سیاسی موحیطه هانسی دیلله داخیل اولماق و فعالیت گؤسترمک مسله‌سی اولدوقجا موهوم مسله کسب ائدیردی. چوخ‌سایلی ضیالی‌لارین ایشتیراک ائتدیگی بو زنگین سیاسی-معنوی موحیطده دیل مسله‌سی هئچ ده بیرمعنالی موذاکیره اولونموردو. آکادمیک ت.حاجی‌یئف‌دن دوغرو عومومی‌لشدیرمه‌دیرکی، " دؤورون ادبی-بدیعی دیل اطرافینداکی ایختیلاف‌لاری "ملا نصرالدین"له "فویوضات"ین پولمیکاسیندا داها آیدین گؤرونور".
جیدی ایجتیماعی، ایقتیصادی، سیاسی و معنوی تمرکوزلشمه دؤورو کیمی سجیه‌لنن 20. عصرین اوّل‌لرینده یارانان تنقیدی رئالیزم جریانی و اونون نوماینده‌لری - ج.محمدقولوزاده، ع.ف.نعمان‌زاده، او.حاجی‌بیگوف، ی.و.چمنزمینلی و باشقالاری بو موذاکیره‌نین مرکزینده دایانیردیلار. "فویوضات" درگیسی و ادبی جبهه‌سی‌نین "صورتی-ایملا، طرزی-بیان، اوسلوبی-ایفاده و سایره اوچون ایستانبول ادبیاتی تقلید اولونمالی" فیکیر و مقصدی‌نین تام عکسینه اولاراق "تورکون آچیق آنادیلینده دانیشماغا" جسارت ائدن آذربایجان تنقیدی رئالیست‌لری، "ملا نصرالدین" حرکاتی و مکتبی‌نین نوماینده‌لری منسوب اولدوقلاری خالقا ائنمکله میلّی ایدئالا اوجالماق و عوموم‌میلّی ماراق‌لارا خیدمت ائتمک، بئله‌لیکله ده، سیاسی-معنوی اولاراق منسوب اولدوقلاری آذربایجان خالقی و تورپاغینی تبلیغ و مودافیعه ائتمک میسیاسی حیاتا کئچیریردیلر. جلیل محمدقولوزاده‌نین آغ‌ساققال‌لیق و بایراقدارلیق ائتدیگی "ملا نصرالدین" درگیسی و ملا نصرالدینچی‌لیک حرکاتی، بونون نووه‌سینده دایانان تنقیدی رئالیست جریان خالق کوتله‌لرینه ائنمک و میلّی دَیرلرله ایجتیماعی اینکیشافا نایل اولماق مقصدینه اویغون اولاراق آنادیلینین رولونا دا گئنیش دیقت یئتیریر، محض ساده، آنلاشیقلی آنادیلینده یازیب-یاراتماق طلبی و پراکتیکی حیاتا کئچیریردیلر. ج.محمدقولوزاده‌نین "ملا نصرالدین" درگیسی‌نین باش مقاله‌سی اولان "سیزی دئییب گلمیشم" مقاله‌سیندن باشلامیش "لیسان بلاسی" ، "بیزیم اوبرازوواننی‌لار" ، "شیرین روسی دانیشان" ، "آنادیلی" ، "دیل" ، "بیسمیللا خیراگیما نیرراگیم" کیمی مقاله و فلیئتون‌لاریندا، ائلجه ده "داناباش کندی‌نین احوالات‌لاری" (خوصوصاً اثرین گیریشینده)، "داناباش کندی‌نین موعلیمی" ، "داناباش کندی‌نین مکتبی" ، "آنامین کیتابی" ، "ساققاللی اوشاق" ، "سیرکه" ، "دلی ییغینجاغی" کیمی بدیعی اثرلرینده آنادیلی مسله‌سینه عایید موختلیف پروبلم‌لر قالدیریلمیش، خالقین عوموم‌اونسیت واسیطه‌سی اولان خالق دانیشیق دیلی میلّی اینکیشاف و مؤوجودلوغون تملی کیمی قییمت‌لندیریلمیشدیر. "آخ اونودولموش وطن، آخ یازیق وطن!" نیداسی ایله چیخیش ائدن ج.محمدقولوزاده آذربایجانچی‌لیغین پروقرام-مانیفستی حساب ائدیله بیله‌جک "آذربایجان" مقاله‌سینده "دونیا تیتره‌دی، عالم‌لر مایاللاق آشدی، فلک‌لر بیر-بیرینه قاریشدی، میلّت‌لر یوخودان اویانیب گؤزلرینی آچدیلار و پراکنده دوشموش قارداش‌لارینی تاپیب داغیلمیش ائولرینی بینا ائتمگه اوز قویدولار. بس سن هارداسان، آی بیچاره وطن!" - دئیه هموطن‌لرینی اویاتماقلا "...وطن، وطن، وطن، دیل، دیل، دیل، میلّت، میلّت، میلّت. دخی بو دایره‌لردن کنار بنی-نوعی-بشر اوچون نیجات یولو یوخدور" ، - دئیه میلّی وارلیغی و بیرلیگی سیاسی-معنوی جهتدن تأمین ائتمگه چاغیریردی.
میرزه جلیلین بؤیوک دوستو و عقیده-مسلک یولداشی عمر فایق نعمان‌زاده ده دؤورون آنا پروبلمی اولان آنادیلی مسله‌سینه حساس وطنداش‌لیق و ضیالی‌لیق قایغیسی گؤستره‌رک یازیردی: "...بیزی میلّت محبتیندن گئری قویان سبب‌لرین بیری ده دیلیمیزدیر. داها دوغروسو، دیلسیزلیگیمیزدیر" . گؤرکملی ادیب آنادیلینین طالعیینه میلّتین طالعیی کیمی یاناشاراق بو ایکی مفهومو بیر-بیرینی وار ائدن تمل شرطلر کیمی قییمت‌لندیریردی: "بیر میلّتین یاشاماسی دیل ایله‌دیر. دیل یوخلوغو میلّت یوخلوغودور. ...دیل میلّتین تک نیشانی‌دیر". ع.ف.نعمان‌زاده بیر آز دا ایره‌لی گئده‌رک جسارت و میلّی محبتله آنادیلینه اولان فعال موناسیبتی، محبتی میلّتین تک یاشاما نیشانه‌سی، میلّی وارلیق، مؤوجودلوق نیشانه‌سی، تانینما و تبلیغ واسیطه‌سی حساب ائدیردی. بو موناسیبتله ع.ف.نعمان‌زاده اؤزونون "دردیمیز و درمانیمیز" ، "دیلیمیز و ایملامیز" ، "یازیمیز، دیلیمیز،" ایکینجی ایل" ایمیز" ، "عشق و محبت" کیمی مقاله‌لرینده محض آنادیلی میلّی دیل کیمی تدقیق و تحلیل ائدیلمیش، خوصوصیله "یازیمیز، دیلیمیز، ایکینجی ایلیمیز" مقاله‌سی میلّی دیل و الیفبا آنلاییشینی ایفاده باخیمدان اولدوقجا دیقته شایان‌دیر.
ملا نصرالدینچی ادیب‌لردن اولان اوزئییر حاجی‌بیگلی ده "دیل" ، "هانسی واسیطه‌لر ایله دیلیمیزی اؤیره‌نیب کسبی-معاریف ائتمه‌لی‌ییک" ، "مکتب مسله‌سی و ف.آ. جنابلاری" کیمی مقاله‌لرینده آنادیلیندن احاطه‌لی و علمی شکیلده بحث ائتمیشدیر. گؤرکملی ملا نصرالدینچی ادیب مشهور "دیل" مقاله‌سینده آنادیلی حاقینداکی گؤروش‌لرینی تقدیم ائده‌رک دیلین میلّی استروکتورداکی واجیب یئرینه نظر یئتیریر و اونون میلّی اینکیشافدا اوینادیغی رولا جیدی اهمیت وئریردی. ادیب میلّتین آدینی "موسلمان" – دئیه ایفاده ائدن‌لره قارشی کونکرت اولاراق گؤستریردی: "...موسلمان آدیندا میلّت یوخدور، موسلمان آدیندا دیل یوخدور... دین باشقا، دیل باشقا. دین باشقا، میلّیت باشقا. دینده دیل یوخدور، دینده میلّیت ده یوخدور". ادیب آنادیلینین یاشادیلماسی و قورونماسی وظیفه‌لریندن ده چیخیش ائده‌رک یازیردی: "...اگر بیز اؤز آنادیلیمیزه ...اهمیت وئرمه‌سک، ...اوندا او میلّت اؤزو ده ده باتار، چونکی بیر میلّتین وارلیغینا، ایثباتی ووجود ائتمه‌سینه سبب اونون دیلی‌دیر".
میلّی دیل مسله‌سینده ی.و.چمنزمینلی‌نین ده مؤوقعیی، طبیعی کی، منسوب اولدوغو "ملا نصرالدین" مکتبی و تنقیدی رئالیست‌لر جبهه‌سی‌نین مؤوقعیی‌نین جانی-دیلدن مودافیعه‌سی ایدی. بو، اصل و ان دوغرو میلّی وطنداش‌لیق یاناشماسی اولدوغو اوچون ی.و.چمنزمینلی تام قطعیتله آذربایجان دیلینی – آنادیلینی ادبی دیل اعلان ائده‌رک اونو سئومگین، اوجالتماغین قاتی طرفداری اولاراق چیخیش ائدیردی. چمنزمینلی "آذربایجان موختاریتی. آییلین، توپلاشین" ، "بیز کیمیک و ایسته‌دیگیمیز ندیر؟ " ، "میلّی و مدنی ایشلریمیز" و ب. یازی‌لاریندا آنادیلی و الیفبا مسله‌لرینی دیقتده ساخلایاراق میلّی موستقیل‌لیک و اینکیشاف اوچون دیل مؤوجودلوغو و موستقیل‌لیگینی ده واجیب ساییر، میلّی موستقیل‌لیگی میلّی دیلین، میلّی دیلی ایسه میلّی موستقیل اینکیشافین ان تمل پرینسیپی حساب ائدیردی. ادیب خوصوصیله "دیل مسله‌سی" آدلی مقاله‌سینده بو مسله‌نی قابارداراق آنادیلینه یاد عیباره و سؤزلر ایشلتمکله یارادیجی‌لیق فعالیتی گؤسترن‌لری قیناق یئرینه چئویریر، یازی دیلی مسله‌سینی قابارداراق فیکرینی بئله ایفاده ائدیردی: " گره‌ک اول جاماعاتین باشا دوشدوگو بیر دیلده یازیلسین". ادیب "بیز کیمیک و ایسته‌دیگیمیز ندیر؟" آدلی مقاله‌سینده میلّی وارلیغی اساس‌لاندیرماقلا برابر آنادیلینین اینکیشافینی دا میلّی اینکیشافین واجیب ترکیب حیصه‌سی اولاراق گؤرمکدن ایره‌لی گله‌رک یازیردی: " دیل مسله‌سینه گلدیکده، البته، آذربایجان مکتب‌لرینده ایشلنن تورک دیلی اولمالی‌دیر".
آذربایجان تنقیدی رئالیزمی‌نین قودرتلی نوماینده‌لریندن بیری اولان م.س.اوردوبادی ده اؤزونون "آنادیلینده مکتوب" ، "آنادیلی" فلیئتونلاری و "دیل بلاسی" کیمی مقاله‌لرینده، هابئله میلّی مؤوضودا یازیلمیش "دومانلی تبریز" ، "قیلینج و قلم" کیمی بدیعی اثرلرینده آنادیلی مسله‌سینه بؤیوک اهمیتله یاناشمیش، میلّی دیلی خالقین طالعیی و میلّی-تاریخی موقددراتی کیمی دَیرلندیرمیشدیر. م.س.اوردوبادی مسلک یولداش‌لاری‌نین آنادیلینین صاف‌لیغی‌نین پوزولماسی حالینا گؤستردیک‌لری تپکینی اؤزونون اثرلرینده داوام ائتدیرمکله "دیل بلاسی" مقاله‌سینده "دیلیمیزی ایصلاح ائتمک، اونو بیر آذری دیلی شکلینه سالماق اوچون، اجنبی کلمه‌لردن خیلاص ائتمک" وظیفه‌لریندن بحث ائتمیشدیر. مقاله و مؤلیف اوچون تامامیله اؤزونه‌مخصوص‌دور کی، بورادا هم ده آنادیلینین "تربیه‌وئریجی خاصیتی"-ندن ده بحث اولونور. "قزئته‌نی خالق دانیشان دیلدن ده خاریجه چیخارماق اونون تربیه‌وئریجی خاصیتینی ایتیرمک دئمک‌دیر"، – دئیه قزئت، مطبوعات دیلی‌نین حددیندن آرتیق ساده‌لشدیریلمه‌سینی بؤیوک ادیب هم دیلین تحریفی، هم ده آنادیلینین میلّی روحونون تربیه‌وئریجی خاصیتی‌نین ایتیریلمه‌سی کیمی قییمت‌لندیریردی.
آذربایجان تنقیدی رئالیزمی‌نین قوجامان نوماینده‌لریندن اولان عبدالرحیم بیگ حاقوئردی‌یئفین ده یارادیجی‌لیغیندا ادبی دیل مسله‌سی و آنادیلینین بو استاتوس اوچون یئگانه ایمکان اولماسی فیکری باشلیجا یئرده گلیر. قوجامان ملا نصرالدینچی ادیب ادبی دیل و آذربایجان ادبی دیلی آنلاییش‌لارینا نظر یئتیریر، ادبی دیلین پوزولماسی مسله‌سینده یاد دیل‌لرین تاثیری آلتیندا اوخویوب-یازان ضیالی‌لاری، مطبوعات عالمینی جیدی گوناه‌لاندیریر.
بئله‌لیکله، آکادمیک ت.حاجی‌یئف‌ین یازدیغی کیمی،" "ملا نصرالدین" خالق دیلی خزینه‌سی‌نین قاپی‌لارینی تای‌باتای ادبی دیلین اوزونه آچماقلا" ، "خالق دانیشیق دیلینه ماکسیموم یاخین‌لیغی" ایله آنادیلیمیزین هم قورونماسی، هم ده میلّی استاتوسونون حلّ ائدیلمه‌سی موقددراتینا میثیل‌سیز خیدمت‌لر گؤسترمیشدیر. ملا نصرالدینچی‌لرین دیلی و آنادیلینه اولان میلّی موناسیبتی آذربایجان دیلی‌نین آنادیلی – میلّی دیل اولاراق موعین‌لشمه‌سینه اساس عامیل‌لردن بیری اولدو. پروف. ن.خودی‌یئفین ده دئدیگی کیمی، "ساتیریک-رئالیست‌لر خالق دیلینه ائنمکله... آذربایجان تورک ادبی دیلی‌نین زنگینلشمه‌سی، اینکیشافی اوچون تصوور ائدیلمز درجه ده بؤیوک ایش گؤردولر".
رامیز قاسیموف
فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت
کؤچورن: عباس ائلچین
