ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتی
ائلچین کتاب
تورک دیلی و ادبیاتیمحمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی
20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر.
بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب.
بیلدیگیمیز کیمی، آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی ادبی-مدنی موحیطینده گؤرکملی رول اوینایان، اؤزونه‌مخصوص یارادیجیلیق ایرثی قویان م.ا.رسول‌زاده‌نین حیات و یارادیجیلیق یولونون اؤیره‌نیلمه‌سینه و تبلیغ ائدیلمه‌سینه اوزون ایل‌لر جیدی یاساق‌لار قویولموشدور. اونا گؤره بو قودرتلی فیکیر دوهاسی‌نین یارادیجیلیق دونیاسی آذربایجان ادبی ایجتیماعیتی اوچون قارانلیق قالمیشدیر. لاکین، 1990-جی ایل‌لرین اوّل‌لری یئنیدن خالقیمیز موستقیل‌لیگینی برپا ائتدیکدن سونرا بو ایرثه قاییدیش اؤزونو بوروزه وئردی. آذربایجان خالقی اونو یالنیز بیر سیاسی-ایجتیماعی خادیم کیمی دئییل، هم ده ایستعدادلی بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی تانیدی. ژانریندان آسیلی اولمایاراق قلمه آلدیغی هر بیر یازیسیندا مؤلیفین موکمّل بیلیگی، فیطری ایستعدادی، دونیاگؤروشو، حیاتا باخیش طرزی بیر قلم اهلی کیمی اونو اوخوجوسونا سئودیریب. بو ایدی اونون یارادیجیلیغینین اساس غایه‌سی. اونا گؤره ده بو ایرث اؤلمز و همیشه‌یاشاردیر.
ایلک قلم تجروبه‌سی ده گؤستریر کی، او بدیعی یارادیجی‌‌لیغا دا اؤز ایدئیا باخیش‌لارینی یایماق، تبلیغ ائتمک اوچون گلمیشدیر. " ادیبین بدیعی ایرثی ایله تانیش اولارکن بللی اولور کی، او، بدیعی یارادیجی‌‌لیقلا آردیجیل، سیستملی مشغول اولمامیشدیر. بونونلا بئله، ایجتیماعی روحونا و ثیقلتینه گؤره اونون بدیعی اثرلری زنگین و مورکّب یارادیجیلیغینین موهوم بیر قولونو تشکیل ائتمکده دیر " . سؤزسوز کی، سیاسی-پوبلیسیستیک و علمی-نظری فعالیتی ایله موقاییسه‌ده م.ا.رسول‌زاده‌نین بدیعی یارادیجیلیغی ادبیات تاریخینده داواملی مؤوقعیه و ادبی مکتب قویاجاق سویه‌یه مالیک دئییلدیر. لاکین او، 20. عصرین اوّل‌لرینده اؤزونون بدیعی یارادیجیلیغی ایله " آذربایجان ادبیاتیندا میلّی آزادلیق مؤوضوسونون اساسینی قویموش، قارشی طرفدن ایسه ادبیاتین بو اؤزول اوزرینده اوجالماسینا تاثیر گؤسترمیشدیر ".
دوغرودور رسول‌زاده‌شوناس‌لار م.ا.رسول‌زاده‌نی اساساً سیاسی خادیم کیمی تدقیق ائده‌رک تقدیم ائدیرلر. لاکین اونون ادبی-بدیعی یارادیجیلیغی دا یئترینجه ماراقلی و اوریژینال‌دیر. آز دا اولسا بعضی تدقیقاتچی‌لار اونون آذربایجان ادبیاتینداکی، یئری، رولو، مؤوقعیی حاقیندا دا بیر-بیریندن ماراقلی رأی‌لر، فیکیرلر سؤیله‌مکله یاناشی اونون یازیجی‌لیق، ادبی-تنقیدچی‌لیک فعالیتینی یوکسک قییمت‌لندیریرلر.
" ادبیاتی میلّتین روحونو عکس ائتدیرن گؤزل آینا " آدلاندیران م.ا.رسول‌زاده " ایقبال" قزئتی‌نین 10 اوکتوبر 1913-جو ایل تاریخلی ساییندا " تنقیده احتیاج وار " سرلؤوحه‌لی مقاله‌سینده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌یه تاثیری و نوفوذونو، دوغرو یول گؤستره‌نی اولدوغونو سؤیله‌ییردی:
" ادبیات بیر میلتین روشد (دوغرو یولا گئتمک) و بولوغونو (یئتکینلیک) گؤستریر و حیاتی-ایجتیماعیه سینی تصویر قیلار بیر آیینه اولدوغو کیمی، عئینی زاماندا او میلتین ترقّی‌سینه ده خیدمت ائله‌مکله مووظف‌دیر " .
" ادبیات رهبردیر " سؤیله‌ین م.ا.رسول‌زاده‌نین ادبی، علمی، سیاسی فعالیتی ایله تانیش اولارکن بللی اولدو کی، او ادبیاتلا موتمادی مشغول اولماسا دا بو ساحه‌یه ده مئیل ائده‌رک هر آن اونو دیقّت مرکزینده ساخلاییب. ادیب ادبیاتین اینکیشافی اوچون ساغلام تنقیده اوستونلوک وئره‌رک یازیردی:
" ادبیات رهبردیر. رهبرین نؤقصانی رهرو‌لرین (حقیقت یولونو توتان) خوسرانینه (نؤقصان، گوناه) مؤوجود اولور. بونا گؤره ده موتمادیناً میلت‌لرده ادبیات حیاتین بوتون وقعه لرینی تنقید ائتدیگی کیمی اؤزونو ده تنقید ائدر. چونکی اؤزو ده حیاتین بیر وقعه‌سی‌دیر. اینسان‌لارا تنقیدی-نفس اؤیره‌دن ادبیات اؤزونو تنقید ائتمه‌سه ایدی عالیمی-بی‌عمل مقامیندا قالار ایدی " .
چوخ‌شاخه‌لی و چوخ‌ساحه‌لی یارادیجی‌‌لیغا مالیک اولان م.ا.رسول‌زاده قلمینی ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیغین دا بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیشدیر. اونون قلمینده ادبی-تنقید و ادبیاتشوناس‌لیق بدیعی یارادیجیلیغیندا اولدوغو کیمی آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه یؤنلدیلمیشدیر. بوتون بونلارلا یاناشی ادیبین دیگر اثرلری ده وار کی، اونلار بو گونده ادبیاتشوناس‌لاریمیز طرفیندن یوکسک قییمت‌لندیریلیر. مثلا، " آذربایجان شاعیری نیظامی " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، "چاغداش آذربایجان تاریخی " و س. اثرلری آذربایجان ادبیاتی‌نین، ادبی موحیطی‌نین عومومی منظره‌سینی چوخ گؤزل، اوبیئکتیو و اطرافلی جانلاندیرماقلا یاناشی کلاسیک‌لرین ادبی مؤوقعیینی موعین‌لشدیریر. مؤلیف بو اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی‌نین کلاسیک‌لریندن اولان داهی ن.گنجوی، م.ف.آخوندزاده، م.جلیل، م.ع.صابر و باشقالاری‌نین یارادیجیلیغی، آذربایجان ادبیاتینداکی رولو حاقیندا گئنیش معلومات وئریب. ج.محمدقولوزاده یارادیجیلیغینا یوکسک قییمت وئرن ادیب اونون " اؤلولر " پیئسینی " آذربایجان ساتیریک ادبیاتی‌نین شاه اثری " آدلاندیریردی.
1903-جو ایلدن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین دئوریلمه‌سینه قدرکی دؤورده داها چوخ ادبی-تنقیدی، سیاسی-پوبلیسیستیک مضمونلو مقاله‌لره اوستونلوک وئرن ادیب خالقین مدنی اینکیشافیندا، میلّی ایستیقلالین تبلیغینده ادبیاتین میثیل‌سیز رول اوینادیغینی دؤنه-دؤنه بیلدیریردی. اونا گؤره ده پروف. ش.حسین‌اوف بو زنگین ایرث حاقیندا بئله دئییر:
" میلّی ایستیقلال حرکاتیمیزین لیدری، تورک و ایسلام دونیاسیندا ایلک حقیقی دموکراتیک جومهوریتین یارادیلماسی ایشینه و فعالیتینه باشچیلیق ائتمیش، گؤرکملی دؤولت و سیاست خادیمی، ایستعدادلی قلم اهلی اولان م.ا.رسول‌زاده‌نین هم سیاسی، هم ده بدیعی ایرثی بو گون موستقیل دؤولتیمیزی، گنج جومهوریتیمیزی قورویوب ساخلاماق اوچون چوخ آکتوال و اهمیتلی‌دیر. باخ ائله بونا گؤره ادیبین ایرثی بوتؤولوکله تدقیقاتا جلب ائدیله‌رک گنجلره تدقیق، تبلیغ ائدیلمه‌لی‌دیر " .
آذربایجان ایستیقلال تاریخینده موستثنا خیدمت‌لری اولان، خالقیمیزین بؤیوک اوغلو م.ا.رسول‌زاده ایرثی‌نین یئنی تفکّور ایشیغیندا، جیدی، اوبیئکتیو و سیستملی شکیلده آراشدیریلماسی بو گونون علمی-نظری فیکری قارشیسیندا دوران ان موهوم وظیفه‌لردن بیری‌دیر. موستقیل لیگیمیزین یئنیدن برپا ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده ادیبین هر طرفلی فعالیتی او جومله‌دن یارادیجیلیق فعالیتی ده اوبیئکتیو اولاراق تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. مؤلیفین بو مؤوضودا ترجومه ائتدیگی دیگر بیر سئویملی اثری ده فرانسه یازیچیسی آلفونس دوده‌‌نین "سونونجو درس" حکایه‌سی‌دیر. آلمان‌ین پاریسی ایستیلاسی علئیهینه یازیلمیش اولان حکایه‌ده فرانسه خالقی‌نین ایستیقلالیتی اوغروندا موباریزه‌سی، غلبه‌یه اینامی اؤز بدیعی عکسینی تاپمیشدیر. لرمونتوفون "اسماییل بیگ" پوئماسیندا اولدوغو کیمی بورادا آزادلیق روحونون گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری آنا دیلینده سسلندیرمگی مقصده اویغون حساب ائتمیشدیر.
مطبوعاتدان بیزه بللی‌دیر کی، م.ا.رسول‌زاده 20. عصرین اوّل‌لرینده بیر نئجه ایل ایران‌ین موختلیف شهرلرینده یاشامیش، اورانین سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لری، ادبی موحیطی ایله یاخیندان تانیش اولموشدور. هله 1909 –جو ایلده " ترقّی " قزئتی‌نین باکی موخبیری کیمی بیر مودت ایران‌ین اکثر شهرلرینده اولاراق اطرافدا باش وئرن حادیثه‌لره ژورنالیست، پوبلیسیست گؤزویله باخمیش، حادیثه‌لره بیر سیاستچی کیمی یاناشمیش و بیر-بیریندن ماراقلی مقاله‌لر یازاراق قزئته گؤندرمیشدیر. 1911-جی ایلده ایسه م.ا. رسول‌زاده ایراندا " ایران نو " قزئتی‌نین چاپینا نایل اولور. بو زامان ایراندا باش وئرن هر بیر حادیثه حاقیندا یئترینجه معلومات الده ائدن ادیب شاه دؤورونده خالقین، ساده، زحمتکش اینسان‌لارین نئجه آغیر شرایتده یاشاماسی‌نین شاهیدی اولوب.
عومومیتله، م.ا.رسول‌زاده یارادیجیلیغینا دیقت یئتیرنده شاهیدی اولوروق کی، اونون بیر چوخ پوبلیسیستیک یازی‌لاری دا کسکین سوژتینه، فورماسینا، یازی طرزینه گؤره بدیعی اثری خاطیرلادیر و بونلارین موعین قیسمی قئید-شرطسیز نثر نومونه‌سی کیمی قبول ائدیلیر. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو خوصوصیت‌لری اساس توتان بعضی تدقیقاتچی‌لارین یازی‌لاریندا " م.ا.رسول‌زاده آذربایجان موهاجیرت نثری‌نین آپاریجی شخصیتی کیمی تقدیم اولونور " . بو دا اوندان ایره‌لی گلیر کی، مؤلیف اثرلری‌نین ژانرلارینی موعین‌لشدیرمگه او قدر ده مئیل گؤسترمه‌میشدیر. اونا گؤره ده مؤلیفین بیر چوخ اثرلری یانلیش اولاراق پوبلیسیستیک اثر کیمی تقدیم ائدیلمگه باشلامیش و یاخود دا بو ایستیقامتده سیستملی قئیدلر آپارمیشدیر.
بیر فاکتی دا قئید ائدک کی، بیر نئجه اجنبی دیله موکمل صاحیب اولان م.ا. رسول‌زاده هم ده ترجومه یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموشدور. روس، لهستان، فرانسه، تورک، آلمان، فارس دیل‌لرینی بیلن ادیبین ترجومه یارادیجیلیغی دا گئنیش و رنگارنگ‌دیر. اوروپادا موهاجیرت دؤورونده مؤلیف بو دیل‌لرین کؤمگی ایله دؤورو مطبوعاتدا مونتظم چیخیش‌لار ائتمیش و کلاسیک‌لردن ترجومه‌لر ائده‌رک یارادیجی‌لیغینی داها دا زنگینلشدیرمیشدیر.
عومومیتله، م.ا.رسول‌زاده‌نین ترجومه یارادیجیلیغیندا بدیعی ادبیات اساس و آپاریجی رول اویناییر. بئله کی، بو ایستیقامتده کی فعالیتی ل.تولستوی، م.لرمونتوف، آ.کریلوف،م.ف.داستایئوسکی، آ.دوده، آ.بلوم، ج.افغانی کیمی ادیب‌لرین فعالیتی ایله باغلی‌دیر.
سجیه‌وی حال‌دیر کی، ادبی یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لرینده اولدوغو کیمی بورادا دا مقصده یؤنلو حرکت ائدن مؤلیف ترجومه‌یه ترجومه خاطیرینه یاناشمامیشدیر. او، هئچ ده تصادوفی اثرلری دیلیمیزه چئویرمه‌میشدیر. عکسینه ائله مؤلیف‌لرین یارادیجی‌لیق‌لارینا موراجیعت ائتمیشدیر کی، اونلارین اثرلری آزادلیق روحو، ایستیقلال مفکوره سی ایله زنگین‌دیر. بو آذربایجاندا و بوتون قافقازدا یوکسلن ایستیقلال حرکاتینا کؤمک و ایستیقلالچی‌لیق مفکوره‌سینی تبلیغ ائتمک مقصدی گودوردو. اثرده کی آزادلیق روحونون، ایستیقلال موباریزه سی‌نین گوجو بؤیوک موتفکّیرین دیقتینی اؤزونه چکدیگیندن او، اثری سئوه-سئوه ترجومه ائتمیش و اونون ایستیقلال موباریزه سینده بؤیوک رول اوینایاجاغینی قئید ائتمیشدیر.
ادیب " آذربایجان شاعیری نظامی" مونوقرافی‌سینی یازارکن ده اوّلجه اثره داخیل ائتدیگی فارسجا پوئتیک پارچالارین تورکجه سطری ترجومه‌سینی وئرمیش، لاکین تدقیقات اوزرینده ایشینی داوام ائتدیررکن سطری ترجومه‌لری پوئتیک ترجومه‌یه چئوره بیلمیشدیر. م.ا.رسول‌زاده‌نین بو دیقته‌لاییق ترجومه لری " آذربایجان شاعیری نظامی " مونوقرافی‌سی‌نین سونوندا " نظامی‌دن چئویرمه‌لر " بؤلمه‌سینده وئریلمیشدیر.
بیلدیگیمیز کیمی، م.ا.رسول‌زاده 20-جی یوزایل‌لیگین ایلک اون ایل‌‌لیگینده ادبی عالمه گلمیش و ایلک چیخیش‌لارینی دؤورو مطبوعاتدا ائتمیشدیر. داها چوخ " هومّت " ، " تکامول " ، " ترقی " ، " حقیقت " ، " یولداش " ، " ایرشاد " ، " ایقبال " ، " تزه حیات " ، " صدا " ، " میلّی بیرلیک " ، " دیریلیک " ، " آچیق سؤز " ، " ایستیقلال " ، " قورتولوش " ، " آذربایجان " و س. قزئت و درگی‌لرده موختلیف ژانردا یوزلرله یازی‌لاری چاپ اولونموشدور. لاکین بونونلا یاناشی ائله همین دؤورو مطبوعاتدا ادبی-بدیعی ژانردا یازدیغی یازی‌لارینی دا ایلک اولاراق بو مطبوعات اورقان لاریندا درج ائتدیره‌رک اوخوجولاری‌نین ایختیارینا وئرمیشدیر. دئمه‌لی دؤورو مطبوعات اونون یالنیز ژورنالیست، پوبلیسیست کیمی دئییل هم ده، بیر یازیچی، ادبیاتشوناس عالیم کیمی یئتیشمه‌سینده، تانینماسیندا چوخ موهوم رول اوینامیشدیر.
اونا گؤره ده تدقیقاتچی‌لار قئید ائدیرلر کی، " م.ا.رسول‌زاده‌نین یارادیجیلیغینین ان زنگین قولونو نظری-استتیک، ادبی-تنقیدی و ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلی اولان آراشدیرمالاری تشکیل ائدیر. بؤیوک موتفکیرین یارادیجیلیغینین دیگر ساحه‌لری کیمی بو قولو دا ایندی‌یه کیمی هر هانسی شکیلده تدقیقات اوبیئکتینه چئوریلمه‌دیگی اوچون اؤیره‌نیلمه میش قالمیشدیر. بو ایسه میلّی ادبی-استتیک فیکیرده موعین طبیعی بوشلوغون یارانماسینا، بو و یا دیگر مسله‌لرله باغلی بیرطرفلی حؤکم و قناعت‌لرین مئیدانا گلمه‌سینه ایمکان وئرمیشدیر " .
قلمینی ادبیاتشوناس‌لیغین بیر چوخ ژانرلاریندا سینامیش مؤلیف هر بیر ژانردا آذربایجان ایستیقلالیتی پروبلمینه توخونموشدور. ایستر دوغما وطنینده، ایسترسه ده موهاجیرتده آذربایجانی تانیتماق، تبلیغ ائتمک، اونون چوخ‌عصرلیک مدنیتینی اوزه چیخارماق، آراشدیرماق، بیر سؤزله منسوب اولدوغو مملکتین وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصدیق ائتمک فیکریله قلم چالمیشدیر. ائله بونا گؤره ده " م.ا. رسول‌زاده‌نین ایجتیماعی-سیاسی مؤوضولو ائله جیدی بیر اثری یوخدور کی، بو و یا دیگر درجه ده ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلانماسین، عئینی زاماندا، بونا قارشیلیق ائله بیر ادبیاتشوناس‌لیق اثری ده یوخدور کی، اورادا آذربایجان ایستیقلالی پروبلمی قویولماسین " .
ادبی عالمده ساغلام تنقیده هر آن یاخشی موناسیبتله یاناشان مؤلیف هله 1906-جی ایلده یازیردی کی:" تنقیدسیز هئچ بیر صنعت، هئچ بیر میلت ترقّی ائتمه‌میشدیر" دئیه‌رک ساغلام تنقیده اوستونلوک وئریردی. بو فیکیر مؤلیفین یارادیجیلیغیندا ساده‌جه تِز اولاراق قالمامیشدیر. او، ایستر بدیعی، ایسترسه ده سیاسی فعالیتینی بو زمینده کؤکله‌میش و سونا کیمی ده بونا صادیق قالمیشدیر.
م.ا.رسول‌زاده تدقیقات اثرلرینده آذربایجان ادبیاتی و مدنیتی‌نین تنقیدی و تبلیغی مسله‌سینه ایستیقلال اوغروندا موباریزه قدر بؤیوک اهمیت وئریردی. اؤز دوغما وطنیندن موهاجیر ائتمگه مجبور قالان ادیب سونرالار دا ادبی پروسه ایله دایم باغلی اولموش، تورک انسیکلوپدیسی، تورک دیل قورومو ایله یاخیندان علاقه ساخلامیشدیر. اونا گؤره ده ادیب ادبی-استتیک و نظری-مدنی گؤروش‌لرینی باشلیجا اولاراق " چاغداش آذربایجان ادبیاتی " ، " عصریمیزین سیاووشو " ، " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " ، " آذربایجان شاعیری نظامی " کیمی نیسبتاً ایری‌حجیملی مونوقرافیک تدقیقات‌لاردا عکس ائتدیرمیشدیر. مؤلیفین تورک، آلمان، فرانسه، اینگیلیس،لهستان، رومن، روس، فارس و باشقا دیل‌لرده چاپ اولونموش تاریخی-سیاسی مؤوضولو 30-دان چوخ کیتابینی و یوزلرله مقاله لرینی ادبیاتشوناس‌لیقلا باغلایان خطلر گوجلودور.
م.ا.رسول‌زاده‌نین ادبی-نظری مقاله‌لرینه گلدیکده ایسه بونلار دا مؤوضوسونا گؤره موختلیف و رنگارنگ‌دیر. بئله کی، مقاله‌لرین بیر قیسمینده عومومی کولتورولوژی، ادبیات و سیاست مسله‌لریندن بحث ائدیلیر؛ ایکینجی بیر قیسمی کلاسیک و چاغداش آذربایجان ادبیاتی‌نین آیری-آیری نومونه‌لرینه، یاخود ادبیاتیمیزین موختلیف پروبلم‌لرینه حصر اولونوب. همین مقاله‌لرین اوچونجو قیسمینده فولکلور، دؤردونجو قیسمینده گونئی آذربایجان ادبیاتی و موهاجیرت ادبیاتی تدقیق ائدیلمیشدیر. ادیبین مقاله‌لری‌نین موهوم بیر حیصه‌سینی شووری دؤورو آذربایجان ادبیاتیندا میلّی کؤکدن اوزاقلاشما مئیل‌لری‌نین، روس لاشدیرما سیاستی‌نین تنقیدی تشکیل ائدیر. بوتون بو سادالادیغیمیز فاکت‌لار بیر داها ثوبوت ائدیر کی، م.ا.رسول‌زاده ادبی موحیطده ده ساغلام تنقیدی هر آن اساس گؤتورموشدور.
بونون اوچون مؤلیفین ادبی عالمه گلیشی‌نین ایلک ایل‌لرینه دیقت یئتیرمک یئرینه دوشردی. بئله کی، ادیب هله ایلک مطبوع یازی‌لاریندا میلّی مدنیتین فورمالاشماسی پروسه‌سینی خالقین معاریف‌لنمه سی و مکتب‌لرین میلّی‌لشدیریلمه‌سی مسله‌لریندن آیری توتموردو. او، تزاریزمین بو ساحه‌ده موسلمان لارا قارشی توتدوغو عدالت‌سیز مؤوقعیی تنقید ائدیردی. " مکتب و مدرسه " آدلی سیلسیله مقاله‌لرینده بو پروبلمی داها قاباریق شکیلده قویور و حلی یول‌لارینی گؤستریردی. ائله اونا گؤره ده مؤلیف قافقاز معاریف مودیری رودولئو جناب‌لارینا محض آنتی میلّی مؤوقعیینه گؤره ریشخندله یاناشیر و تنقید ائدیردی.
مؤلیفین بو مقاله‌سی ایله تانیش اولارکن شاهیدی اولوروق کی، مؤلیف فیکیرلرینی ساده و آجیق شکیلده اوخوجولارینا چاتدیراراق اونلاری میلّی مسله‌ده داها دیقتلی اولماغا سسله‌ییر. ادیب همین مقاله‌ده ایدیعا ائدیردی کی، باشلیجا اولاراق تورک-تاتار قؤوومونه منسوب اولان روسیه موسلمان‌لاری‌نین میلّی مدنیتینی فورمالاشدیرماق، عومومیتله، بو ساحه‌ده نه‌یه ایسه نایل اولماقدان اؤترو آرالارینداکی بیرلیگین ضرورتینی درک ائتمه‌لی دیرلر. او، تورک خالق‌لاری‌نین واحید مدنیته مالیک اولدوغونو ایدیعا ائدیر، آرالارینداکی عومومی، آپاریجی مقام‌لارین قاباردیلماسینا، اینکیشاف ائتدیریلمه‌سینه طرفدار چیخیردی.
مؤلیف ایستر وطنده یازیب-یارادارکن، ایسترسه ده موهاجیرتده اولارکن بو فیکیرلرینه صادیق قالمیش و مطبوعات، ادبیات واسیطه‌سیله هر آن بونلاری تبلیغ ائتمیش، قلم، مسلک یولداش‌لارینی دا بونا سسله‌میشدیر.
بئله‌لیکله، بیر داها قئید ائتمک یئرینه دوشردی کی، م.ا.رسول‌زاده ادبی-بدیعی یارادیجیلیغیندا دا سیاسی فعالیتینده اولدوغو کیمی اساس عامیل کیمی خالقی‌نین اینکیشافینی، ایستیقلالینی، آزادلیغینی اساس گؤتورموشدور و بو مقصدله ده عؤمرونون سونونا کیمی یازیب-یاراتمیشدیر. ایلک قلم تجروبه‌سی اولان حکایه و پیئس‌لرینده میلّی-آزادلیق روحونو، ظولمه، کؤله‌لیگه، مظلوم‌لوغا اعتیراض دویغولارینی، فیکیرلرینی بو اثرلرینده ده گؤروروک.
آذربایجاندا، ایراندا، تورکیه‌ده باشلانان ایجتیماعی-سیاسی حرکات‌لار دا یاخیندان ایشتیراکی م.ا.رسول‌زاده‌نین دونیاگؤروشونده سورعتلی دییشیکلیک لره سبب اولور. معاریفچی مؤوقعده دایانان، خالقی دوچار اولدوغو بلالاردان علمه، تحصیله یییه‌لنمکله قورتارماغین مومکون‌لوگونه اینانان ادیب سونرالار بونو سیاسی موباریزه یولو ایله داوام ائتدیرمگی تبلیغ ائدیردی.
ائله اونا گؤره ده ایل‌لر سونرا م.ا.رسول‌زاده خالقین سیاسی شوعورونون اویانماسیندا و یوکسلدیلمه‌سینده مطبوعاتین، خوصوصاً ده ادبیاتین اهمیتینی یوکسک قییمت‌لندیریردی. او، " آذربایجان جومهوریتی " اثرینده میلّی مطبوعاتین، ادبیاتین تاثیری ایله عصرین اوّل‌لرینده جمعیتین هر ساحه‌ده اینکیشافیندان و بو اینکیشافا بدیعی سؤزون تاثیریندن بحث ائده‌رک بیلدیریردی کی: " میلّی و ایجتیماعی فیکرین فورمالاشماسیندا اونلارین چوخ بؤیوک رولو وار " .
" ادبیاتین خلقی‌لیگی مسله‌سی ده ادبیات و سیاست پروبلمی‌نین موهوم طرف‌لریندن بیری‌دیر " . بو مسله‌یه اؤزونون موناسیبتینی بیلدیرن م.ا.رسول‌زاده ادبیاتین خالق آراسیندا گئنیش یاییلماسینی، اونون کوتله‌لره تاثیرینی و نوفوذونو واجیب عامیل‌لردن بیری حساب ائدیردی. بو حاقدا ایسه مؤلیف " آذربایجان کولتور گلنک‌لری " اثرینده گئنیش بحث ائدیر. او بورادا بؤیوک موتفکّیر عالیم، دراماتورق م.ف.آخوندوف یارادیجی‌لیغیندان، ساتیریک ژورنالیستیکامیزین شاه اثری ساییلان "موللا نصرالدین " درگیسیندن و اونون امکداش‌لاریندان صؤحبت آچاراق فیکیرلرینی بیر داها تصدیق ائدیر. مؤلیف بو اثرده ساتیریک شعر مکتبی‌نین یارادیجیسی اولان م.ع.صابرین میلّی اویانیشیمیزداکی خیدمت‌لرینی یوکسک قییمت‌لندیریر و رومانتیک شاعیر م.هادی‌نین یارادیجیلیغینا دا موناسیبت بیلدیریر.
هر بیریمیزه بللی‌دیر کی، یازیچی و ادبیاتشوناس عالیم کیمی، م.ا.رسول‌زاده‌نین میلّی ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین اینکیشافیندا رولو دانیلمازدیر. " 1905-1917-جی ایل‌لر آراسیندا آذربایجان ادبیاتیندا میلّی اویانیشین گؤرونمه‌میش بیر شکیل آلدیغینی اعتیراف ائتمکله برابر، م.ا.رسول‌زاده بو یوکسه‌لیشین آذربایجان ادبیاتینا و مدنیتینه گتیردیگی یئنی-یئنی مؤوضولار، ژانرلار، فورمالار اوزرینده دایانیر " .
م.ا.رسول‌زاده 20. عصرین اوّل‌لرینده آذربایجان خالقی‌نین میلّی اویانیشینی، ادبیاتین اینکیشافینی و چیچکلنمه‌سینی هر شئیدن اول اوچ اؤلکه ده روسیه‌ده، ایراندا و تورکیه‌ده اولان سیاسی-ایجتیماعی حادیثه‌لرله باغلاییر و بو حادیثه‌لره تبلیغات واسیطه‌سیله ادبیاتین بیر تکان وئرمه‌سینی قئید ائدیردی. ائله آذربایجاندا دا 20-جی یوزایل‌لیگین اوّل‌لرینده یارانان ایکی ادبی مکتبین؛ رومانتیک‌لر و رئالیست‌لر ادبی مکتب‌لری‌نین ادبیاتیمیزین، مطبوعاتیمیزین، مدنیتیمیزین اینکیشافیندا نئجه بؤیوک رول اویناماسی بو گون ده هر بیریمیزه بللی‌دیر. هر ایکی ادبی مکتبین نوماینده‌لری ادبیاتیمیزدا هم فورما، هم مضمون یئنی‌لیگی ائتمکله یئنی‌لیک‌لره سبب اولدولار. بئله‌لیکله، آذربایجان ادبیاتیندا یوکسک بیر اینکیشاف باش وئردی. طبیعی بو اینکیشاف دا رومانتیک ادبی مکتبی‌نین نوماینده‌سی اولان م.ا.رسول‌زاده‌نین ده چوخ بؤیوک کؤمگی اولدو.
قرنفیل دونیامین قیزی
کؤچورن: عباس ائلچین
