آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی

آذربایجانین ایلک ادبیات تاریخچیسی

 ترانه محرمووا 

   " بوتون آذربایجان ادبیاتینی تصدیق ائدن تکجه بیر آد وارسا، او دا فریدون بیگ کؤچرلی‌دیر کی، اوچ جیلدلیک  " آذربایجان ادبیاتی تاریخی "‌نی مئیدانا گتیریب " . ی.و.چمنزمینلی‌نین همکاری حاقیندا یازدیغی بو فیکیرلر گؤرکملی ادبیاتشوناس و معاریف خادیمی‌نین ادبیات، مدنیت و اینجه صنعت تاریخیمیزده توتدوغو یئری سجیه‌لندیریر. تصادوفی دئییل کی، فریدون بیگ کؤچرلی‌نین آدی ادبیات تاریخچیسی، نظریه‌چیسی، تنقیدچیسی، ترجومه‌چیسی، مطبوعات و تئاتر قوروجوسو، پداقوق، معاریفچی و بؤیوک وطنداش کیمی تاریخیمیزده ابدی‌لشیب. فریدون بیگ کؤچرلی‌نین، قیرخ ایله یاخین بیر دؤورو احاطه ائدن علمی یارادیجی‌لیغی، ادبیاتشوناس‌لیغین هانسی قووّتلی و ضعیف جهت‌لره مالیک اولدوغونو آیدینلاشدیرماق اوچون قییمتلی‌دیر.  " بیر میلتین ادبیاتی، دئمک اولار کی، اونون معیشتی‌نین آیینه‌سی‌دیر. هر بیر میلتین دولاناجاغینی ، اؤوضاعی-معیشتینی، درجه‌یی-ترقیسینی، مرتبه‌یی-کمالینی، قودرت و جلالینی اونون ادبیاتیندان بیلمک اولار "  یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس.   

شوشادان باشلایان یول    

  معاریفچی عالیم 1863-جو ایل ژانویه‌نین 26-دا شوشادا دوغولوب. ایبتیدایی تحصیلینی میرزه کریم منشی‌زاده‌نین مکتبینده آلیب. آتاسی احمد بیگین علمه، معاریفه، بؤیوک ماراغی و هوسی اولوب. بو سببدن ده اوغلونو دؤورونون ان یاخشی مکتب‌لرینده اوخوتماغا چالیشیب. آتاسی‌نین آرزولارینا رغماً، فریدون بیگ کؤچرلی دوغما شهرده فعالیت گؤسترن روس مکتبینه داخیل اولوب. 19. عصرین اورتالاریندا آذربایجانین، او جومله‌دن شوشانین مدنی حیاتیندا بؤیوک یوکسلیش وار ایدی. یئرلی جاماعاتین تئاتر تاماشالارینا مئیلی آرتیردی. قافقازدا ایلک تئاتر 1845-جی ایلده تیفلیس شهرینده تاماشایا قویولور. او واخت‌لار شوشا ایله تیفلیس شهرلری آراسیندا چوخ گوجلو تیجارت و مدنی علاقه‌لر وار ایدی. شوشادا ایسه ایلک تاماشا 1848-جی ایلده صحنه‌لشدیریلیر. دراماتورژی‌میزین بانیسی م.ف.آخوندزاده‌نین آذربایجان دیلینده یازدیغی ایلک پیئس‌لر بوندان سونرا موتمادی اولاراق تیفلیس‌ده، باکی‌دا و شوشادا صحنه‌لشدیریلیر. 1870-جی ایلده ایلک دفعه  اولاراق شوشادا آذربایجان تئاتر صنعتی‌نین یارادیجیسی میرزه مختار طرفیندن آذربایجان دیلینده تاماشا قویولور. او دؤورده گنج موعلیم‌لردن فریدون بیگ کؤچرلی، بدل‌بیگ بدل‌بیگوف،عبدالرحیم بیگ حقوئردی‌یئو، حسن بیگ وزیروف مشهور خواننده جبار قاریاغدی‌اوغلو بو تاماشادا ایشتیراک ائدیرلر.  

  او دؤورده مشهور روس پداقوقو آ.چرنیایئوسکی قافقازی دولاشاراق قوری موعلیم‌لر سمیناریاسی اوچون اومیدوئرن گنج‌لر توپلاییردی. فریدون بیگ کؤچرلی اونون دیقتینی چکیر و گنجه 1879-1885-جی ایل‌لر عرضینده بو مشهور تحصیل اوجاغیندا اوخوماق نصیب اولور. فریدون بیگ سمیناریانی بیتیرندن سونرا بیر مودت ایروان گیمنازیاسیندا درس دئییر. کؤچرلینی ایروان‌دا تکجه پداقوق کیمی تانیمیردیلار. او، 23 یاشیندا اولارکن ایرواندا تئاتر تاماشاسی تشکیل ائدیر. میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین  " موسیؤ ژوردان و درویش مستعلی شاه "  کومدی‌سی‌نین تاماشاسی ایروان اهالیسی‌نین حیاتیندا بؤیوک مدنی حادیثه‌یه چئوریلیر. 1885-جی ایلده قیسا مودته فریدون بیگ ایروان گیمنازییاسینا آذربایجان دیلی و شریعت موعلیمی تعیین اولونور. گیمنازییادا چالیشدیغی ایل‌لرده ف.کؤچرلی معاریف مسله‌لرینه دایر مقاله لر یازیر، زؤهراب‌زاده ایله بیرلیکده  " تعلیمی-لیسانی-تورکی "  آدلی درس‌لیک ترتیب ائدیر،  " تعلیماتی-سقراط "  (1891) آدلی فلسفی اثرین نشرینه نایل اولور، هم ده ادبیاتا جیدی ماراق گؤستریر، بدیعی ترجومه ایله مشغول اولوب ترجومه‌لر ائدیر. بو ایل‌لرده کؤچرلی فعال تنقیدچی و ادبیاتشوناس کیمی تانینیر. او، زامانین ایره‌لی سوردوگو بیر سیرا ایجتیماعی وظیفه‌لرین یئرینه یئتیریلمه سی ساحه‌سینده مطبوعاتین بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغونو قئید ائدیر،  " قافقاز " ،  " زاقافقازیا " ،  " کاسپی "  قزئت‌لرینده تحصیل، تعلیم-تربیه، الیفبا و درس‌لیک‌لر حاقیندا مقاله‌لر چاپ ائتدیریر. 1902-جی ایلده کؤچرلی م. شاهتاختلی‌نین یئنی الیفبا لایحه‌سی حاقیندا اؤز تنقیدی مولاحیظه‌لرینی قئیده آلیر. فریدون بیگ 1910-جو ایلده قوری سمیناریاسیندا آذربایجان شؤعبه‌سی‌نین مووقتی تعلیماتچیسی تعیین اولونور. 1918-1920-جی ایل‌لرده اونون تشبوثو ایله همین سمیناریانین اساسیندا آچیلمیش قازاخ موعلیم لر سمیناریاسی‌نین مودیری ایشله‌ییر. او، بو وظیفه‌ده عؤمرونون آخیرینا قدر چالیشیر. 

ادبیاتا، دیله و اوشاق‌لارا محبت 

  گؤرکملی ادبیاتشوناس 300-دن آرتیق درس‌لیگه دوزه‌لیش ائدیب، نظری ماتریالی، حکایه لری آرتیریب، متودولوژی و استیلیستیکینی دَییشدیره‌رک زنگین‌لشدیریب. فریدون بیگ کؤچرلی میلّی ادبیات تاریخی ایله باغلی ایلک تدقیقات‌لارینا م.ف.آخوندزاده‌ ایله باشلاییب.  " ایلک ادبیات تاریخچیمیزین تدقیقاتچی‌لیق فعالیتینه 19. عصر آذربایجان ادبیاتیندان، همین دؤورون آیری-آیری ادبی شخصیت‌لری‌نین حیات و یارادیجی‌لیغیندان، او جومله‌دن ده م.ف.آخوندزاده‌نین ایرثیندن باشلاماسی اوبیئکتیو-تاریخی فاکتورلارلا، ادبی-ایجتیماعی زمینله باغلی ایدی. کؤچرلی‌نین ادبیاتیمیزین فضولی، واقف، م.ف.آخوندزاده‌، ذاکر، س.ع.شیروانی کیمی گؤرکملی سیمالاری‌نین یارادیجی‌لیغینا حصر ائدیلمیش تدقیقاتی اونون آذربایجان ادبیاتینا چوخ گؤزل بلد اولدوغونو گؤستریر " - دئیه تدقیقاتچی‌لار کؤچرلی‌نین ایرثینی آراشدیراراق یازیرلار:  " واقف، ودادی، نباتی، ذاکر و بیر سیرا باشقا آذربایجان شاعیرلری‌نین ترجومه‌یی-حال‌لارینا دایر ایلک گئنیش معلومات، ادبیاتیمیزین و مدنیتیمیزین فخری اولان بؤیوک م.ف.آخوندزاده‌ حاقیندا بیرینجی کیتاب کؤچرلی قلمینه مخصوص‌دور " . فریدون بیگ کؤچرلی خالقی‌نین تاریخینه بلد اولماقلا، اونون حیات طرزی‌نین بدیعی ادبیاتدا عکسی‌نین هانسی سویه ده آپاریلماسینی اؤیرنمکله و بونو سیستملشدیرمکله اؤزونه مشهور بیر تنقیدچی آدینی قازاندیرماغا نایل اولور.  " او، یالنیز حادیثه‌لری، ادبی اثرلری سایمیر،  " صنعت دیلیندن علم دیلینه کؤچورمگه چالیشیر " - دئیه ادبیاتشوناس عالیم میر جلال پاشایئو اونون حاقیندا یازیردی.  

  فریدون بیگ ادبیاتدا رئالیست صنعت تیپینه اوستون‌لوک وئریردی.  " وطن دیلی‌نین "  بیر حیصه‌سی‌نین (7. نشر) یئنیدن ایشله‌نیلمه سینده فریدون بیگ کؤچرلی‌نین خیدمت‌لری بؤیوک‌دور. فریدون بیگ کؤچرلی توکنمز محبتله سئودیگی میلّی ادبیاتی بوتون حیاتی بویو تبلیغ و تطبیق ائتمکله مشغول اولموش، اونون هم کئچمیشینی، هم ده موعاصیر نایلیت‌لرینی قییمت‌لندیرمگین گؤزل نومونه‌سینی گؤسترمیشدیر. فریدون بیگ کؤچرلی هم ده گؤزل بیر ترجومه‌چی ایدی.  " بیزیم اوچون چوخ اهمیتلی‌دیر کی، لرمانتوفون، کولتسوفون، دیگر گؤرکملی روس شاعیرلری‌نین اثرلری‌نین ایلک دفعه  آذربایجان دیلینه ترجومه اولونموش نومونه لری آراسیندا فریدون بیگ کؤچرلی‌نین ده قلمینه مخصوص اثرلر واردیر " - دئیه آکادمیک بکیر نبی‌یئو یازیردی. فریدون بیگ کؤچرلی معاریفچی دونیاگؤروشونه مالیک رئالیست یازیچی اولدوغوندان، اونون اوریژینال مؤوضو سئچمک، سوسیال پروبلم‌لری قالدیرماق و اونلاری حل ائتمک یول‌لاری حاقیندا اؤزونه‌مخصوص پرینسیپ‌لری اولوب، عصرین گؤرکملی قزئته‌چی‌لری آراسیندا خوصوصی مؤوقعیی واردیر. وطنی موستملکه اسارتیندن قورتارماق، خالقین میلّی موستقیل‌لیگینی تأمین ائتمک، میلتی اویاتماق، گئنیش اهالی کوتله‌سینی ایستیبداد بویوندوروغوندان، روحانی اسارتیندن خیلاص ائتمک، جهالت و نادان‌لیق گیردابیندان قورتارماق، عصرین سیاسی، ایقتیصادی و مدنی اینکیشاف گئدیشاتینا قوشماق و س. اونون قزئته‌چی‌لیگی‌نین اساس‌لارینی تشکیل ائدیر.    

  کؤچرلی اوشاق‌لاری تربیه ائتمگی خالق قارشیسیندا خیدمت حساب ائدیردی. فولکلور نومونه‌لرینی ایلک دفعه  آذربایجانین معاریف خادیم‌لریندن اولان فریدون بیگ کؤچرلی توپلاییب، اوشاق‌لاری نظره آلاراق 1912-جی ایلده  " بالالارا هدیه "  آدی آلتیندا چاپ ائتدیریب. او، زامان کئچدیکجه اونودولان خالق بایاتی‌لارینی، ناغیل‌لار، تاپماجالار آتالار سؤزلرینی ان زنگین خزینه حساب ائدیر. اوشاق‌لارین تربییه‌سینده فولکلورون موستثنا خئیری اولدوغونو گؤستریر. فریدون بیگ آنا دیلی‌نین اینکیشافینا، بو دیلده ادبی و علمی اثرلرین یاییلماسینا بؤیوک اهمیت وئریردی. آذربایجان دیلی‌نین تاریخی و اینکیشافی حاقیندا، هابئله بدیعی دیل مسله‌سینه دایر بیر سیرا ماراقلی و اوریژینال فیکیرلر سؤیله‌ین کؤچرلی یازیردی:  " آنا دیلی میلتین معنوی دیری‌لیگی‌دیر، حیاتی‌نین مایه‌سی منزیله‌سینده‌دیر. آنانین سودو بد‌نین مایه‌سی اولدوغو کیمی، آنا دیلی ده روحون قیداسی‌دیر. هر کس اؤز آناسینی و وطنینی سئودیگی کیمی، آنا دیلینی ده سئویر " . فریدون بیگ الینه قلم آلان‌لارا  " میلتینی سئون، اونون معنوی دیری‌لیگینه چالیشان، ترقیسی یولوندا امک صرف ائدن یازیچی‌لاریمیزدان، ادیب‌لریمیزدن و شاعیرلریمیزدن چوخ-چوخ توقع ائدیریک کی، دیل‌لرینی آسان‌لاشدیرسینلار، آنا دیلیندن اوزاق دوشمه‌سینلر، مئیمون‌لوقدان ال چکسینلر، فیکیرلرینی آچیق و ساده دیلده یازسینلار، - تا کی، اونلارین یازدیقلارینی اوخویان آنلاسین، دوشونسون و آییلسین. آنجاق بو یوللا یازان و اوخویانین آراسیندا دوست‌لوق، ایتیفاق و بیرلیک عمله گله‌بیلر "  دئیه‌رک سسله‌نیردی.  " بیر میلتین مالینی، دؤولتینی و حتّی وطنینی الیندن آلسان دا اؤلوب گئتمز، آما دیلینی آلسان، اوندان بیر نیشان قالماز "  یازیردی گؤرکملی ادبیاتشوناس یازیردی.      

  «آذربایجان تاتارلاری‌نین ادبیاتی» ف.کؤچرلی‌نین ‌نینکی آذربایجانداکی، حتّی اوروپاداکی، روسیه‌ده‌کی و ائله‌جه ده دونیانین چئشیدلی بؤلگه‌لرینده کی  تورک ادیب‌لری، یازارلاری ایله علاقه‌لرینی گئنیش‌لندیردی. دونیانین موختلیف بؤلگه‌لریندن اونونلا علاقه  ساخلایان ادبیات هوسکارلاری، فولکلور توپلاییجی‌لاری مؤلیفه یئنی ماتریال‌لار گؤندریر و خواهیش ائدیردیلر کی، باشلادیغی بؤیوک علمی-فوندامنتال، فیلولوژی آراشدیرمالارینی داوام ائتدیرسین. آذربایجان مطبوعاتی ف.کؤچرلی‌نین ادبیات تاریخی ایله باغلی موختلیف سبکلی مقاله‌لرینی درج ائدیردی. دؤورون گؤرکملی ضیالی‌لاریندان اولان ع.توپچوباشوف ایلک ادبیات تاریخچیمیزین گؤردوگو ایشه یوکسک قیمت وئریر و یازیردی:  " ...ادبیاتیمیزین تام ایجمالینی ایندیکی شراییطده ترتیب ائتمک - سون درجه چتین وظیفه‌دیر و بیر آدامین ایشی دئییل " . 

گوللـه‌لنمه قراری 

     فریدون بیگ کؤچرلی 1920-جی ایلین مه‌یینده گنجه ده باش وئرن آنتی‌شوروی عوصیانی زامانی 11.قیزیل اوردونون 20-جی دیویزیاسی‌نین حؤکمو اساسیندا حبس ائدیلیر. ائرمنی سارکیس دانیلیان‌ین دیکته‌سی ایله فریدون بیگ کؤچرلی حاقیندا گوللـه‌لنمه قراری چیخاریلیر. قراری فؤوق‌العاده کومیسسار حمید سلطانوف تصدیق ائدیر. گؤرکملی ادبیاتشوناس حاقیندا چیخاریلان ایتیهامدا قئید اولونوردو:  " فریدون بیگ کؤچرلی‌نسکی‌نین عکس-اینقیلابچی کیمی ایتیهامنامه‌سی اوزره ایشینه باخاراق و قازاخ اینقیلاب کومیته‌سی‌نین اونا وئردیگی خاصیتنامه‌نی نظره آلاراق بیلدیریرم کی، موتهیم کؤچرلی‌نسکی اؤزونون حاکیمیتیندن و بؤیوک صلاحیتیندن ایستیفاده ائده رک، زحمتکش خالقا زوراکی‌لیق گؤسترمیشدیر. کؤچرلی‌نسکی قازاخدا  " موساوات "  پارتیاسی‌نین صدری اولارکن میلتچی‌لیک اهتیراس‌لارینی قیزیشدیرمیشدیر. نتیجه ده قونشو میلت‌لر آراسیندا توققوشمالار باش وئرمیشدیر. اونون وئردیگی ایضاحات هئچ ده ایناندیریجی دئییل... موتهیم کؤچرلی‌نسکی‌نین شاهیدلرین دیندیریلمه‌سی حاقینداکی عریضه‌سینی نتیجه‌سیز قویماق (ردّ ائتمک) لازیم‌دیر. اونون گله‌جکده آزادلیقدا قالماسی قازاخ قزاسیندا عکس-اینقیلابی حرکاتین باش وئرمه‌سینه، فهله و کندلی‌لرین گوناهسیز اولاراق قانلاری‌نین تؤکولمه‌سینه سبب اولا بیلر. قرارا آلینیر: موتهیم کؤچرلی‌نسکی گوللـه‌لنسین " .       

  فریدون بیگ کؤچرلی‌نین حبس ائدیلمه‌سی حاقیندا خبر او زامان آذربایجان شوروی خالق کومیسسارلاری شوراسی‌‌نین صدری اولان نریمان نریمانوفا چاتدیریلیر. او، فریدون بیگین آزاد اولونماسی باره ده گنجه یه تلقرام گؤندرسه ده، آرتیق گئج ایدی... فریدون بیگ کؤچرلی 11. اوردونون خوصوصی شؤعبه‌سی طرفیندن 1920-جی ایلده، 58 یاشیندا گوللـه‌له نیر. اوزون ایل‌لر بو مسله گیزلی ساخلانیلیر و معاریف خادیمی‌نین بیر تصادوف نتیجه سینده گوللـه‌لندیگی بیلدیریلیر. بئله‌جه، معاریفچی‌لیک، ایشیقلی گله‌جک اوچون دؤیونن بیر اورگی سوسدوردولار. آنجاق گؤرکملی خادیمین میلتینه میراث قویدوغو جیلد-جیلد اثرلر، معنوی ثروت یادیگار قالدی. 

کؤچورن:عباس ائلچین